1.1. Pullarning kelib chiqishi, mohiyati va turlari
Pul — bu um um iy ekvivalent sifatida q o ‘llaniladigan universal
tovarning alohida turi b o ‘lib, boshqa barcha tovarlarning qiym ati u
orqali ifodalanadi. Pul ayirboshlash, to ‘lov, qiymatni oMchash, boylikni
t o ‘plash vositasi funksiyalarini bajaradigan noyob tovardir. Hozirgi
iqtisodiyotda pul m u o m a la si am alda to v arlarn in g h a m m a tu rla ri
m uomalasining o'zgarm as sharti hisoblanadi. Pul tufayli tovarlarni
qiyoslash, ayirboshlashda zarur bo'ladigan qiym atning yagona m ezo-
niga ega bo ‘lish mumkin.
Pul
— bu boshqa n e’m atlarning qimmatini o ‘lchash vositasi ( u m u
miy ekvivalent) yoki ayirboshlashda hisob-kitoblarni am alga oshirish
vositasi (ayirboshlash vositasi) funksiyalarini bajaruvchi n e ’m atdir.
Pul — bu m u tlo q likvidlilikka ega b o 'lg an n e ’m atdir. P u l — bu
iqtisodiy kategoriya b o ‘lib, o d a m la r o ‘rtasidagi m u n o sa b a tla r u n d a
n a m o y o n b o ‘ladi va u ning yordam ida quriladi. P u ln in g m aq sad i
bozorga oid o ‘zaro harakatlarning transaksion xarajatlarini teja sh d an
iborat.
A w alo, sotib olinadigan n e ’matlarning turlari va m iqdorini, bitimni
am alga oshirish vaqti h a m d a joyini, sh u n in g d e k , b itim b o ‘y icha
kontragentlarni tanlashdagi chiqimlarni tejashga p u lla r y o rd a m id a
erishiladi. Barterli (mavozali) iqtisodiyotda b un day chiqim lar sh u n -
chalik ko‘p b o ‘lishi m um kin ediki, bu amalda har qanday ayirboshlash
harakatlarini amalga oshirishni istisno qilib, m e h n a t taqsim oti eng
kam miqyos kasb etgan b o ‘lardi va faoliyatning ko‘pgina turlari aslida
vujudga kelmas edi. Aks holda shunday bir iqtisodiyot tashkil topgan
b o ‘lardiki, unda, masalan, sochini oldirm oqchi b o ‘lgan iqtisodchi
iqtisodiyot b o ‘yicha m a ’ruza tinglamoqchi bo ‘lgan sartaroshni izlashiga
to ‘g ‘ri kelardi. Aytaylik, yangi palto tiktirmoqchi b o ‘lgan aktyor buning
u c h u n uning filmlarda o ‘ynagan rollari bilan qiziquvchi tikuvchini
topishi kerak bo ‘lardi va hokazo. Pulllar potensial sheriklar xohish-
istaklarining shu tarzda juftlik holdagi m os kelishi zaruratini b a rta ra f
etadi va bitimlarni amalga oshirish joyi h a m d a vaqtini, ayirbosh-
lanadigan n e ’m atlar sifati va m iqdorini, bitim b o ‘yicha sheriklarni
qayishqoqlik bilan tanlashga imkon beradi va hokazo.
N e ’matlar qimmatini oich ash d ag i chiqimlarning katta qismi pullar
yordam ida tejaladi. U m um iy ekvivalent xususida kelishuvga erishilgan
iqtisodiyotda individlar ayirboshlanadigan proporsiyalarni osonlik bilan
tuzishi m um kin. Agar ikkita tovarning narxi m a ’lum b o ‘lsa, u n d a
ularning nisbiy qimm ati ham aniq bo'ladi.
Shuni t a ’kidlash zarurki, tovar ayirboshlash munosabatlari ular
paydo b o ‘lgan vaqtdan boshlab bozorda um um iy ekvivalent b o ‘la
o ladigan, h a m m a u c h u n m aqbul qulay tovarni izlashni obyektiv
ravishda taqozo etgan. M a ’lumki, turli davrlarda metallar — bronza,
tem ir, mis, kum ush, oltin ana shunday ekvivalent bo'lgan. Oldiniga
ular taqinchoqlar, qurollar, m ehnat quroPari va ko'pincha tasodifiy
shakldagi va miqdorlardagi kam ishlov berilgan metall parchalari
shaklida q o ‘llanilgan. U lar baisoklar, novdalar, plastinalar va yombi-
lardan iborat bo'lgan. Yombilar bilan hisob-kitob qilish u c h u n ularni
tarozida tortishga t o ‘g ‘ri kelgan, lekin k o‘pincha yombilarni birm uncha
kichikroq b o ia k la rg a bo'lish zarurati vujudga kelgan.
Universal hisob-kitob ekvivalentiga b o ‘lgan ehtiyoj eram izdan
oldingi V I I I asrdayo q k afo la tla n g a n vaznli va larkibli s ta n d a rt-
lashtirilgan yom bilar paydo b o ‘lishiga olib keldi. Birmuncha keyingi
davrlardagi yom bilarning ayrim turlari ularni bo ‘laklarga b o ‘lishda
qulay bo'lishi u c h u n belgili kertiklar bilan yasalgan. Biroq, bunday
ta k o m illa sh tirish la r baribir savdogarlarni hisob-kitoblarni amalga
oshirishda yom bilar va ularning b o ia k la rin i tortib ko'rish zaruratidan
xalos etm agan.
Tovar ishlab chiqarishning o ‘sishi va tovar ayirboshlashning ken-
gayishi, bunday jarayonlarga ko'p sorili hunarm andlar h am d a boshqa
qa tn a sh c h ila rn in g jalb etilishi m etall puliarnm g keyingi stan d art-
lashtirilishiga va u lar m iq do rlarin in g c h a k an a savdo ehtiyojlariga
moslashtirilishiga olib keldi. T axm inan eram izdan oldingi XII asrda
Xitoyda, VII asrda esa 0 ‘rta yer dengizi davlatlari — Lidiya va Eginada
vazni, m iqdori va qotishm alarining tarkibigo ko‘ra bir xildagi metall
pullar paydo b o ‘ldi. U lar sekin-asta ishlab chiqarish va foydalanish
u c h u n qulay b o i g a n dum aloq shaklga ega b o ‘ldi. U lar a n ’anaviy
yom bilardan b irm uncha kichik o ic h a m la ri bilan, shuningdek, ularning
1
Qarartg:
Юрьев A.B., Герасимов В.М. Монета вчера и сегодня. / / Деньги
и кредит. 1999. №2.
to ‘lovga qobiliyatliligi va asosiy param etrlari (miqdori, qotishm alar
tarkibi, vazni) u yoki bu darajada davlat to m o n id a n kafolatlanishi va
m uhofaza qilinishi bilan ajralib turardi. S h un d ay qilib, shu davrdan
e ’tiboran metall pullar hukm ronligining uzoq davri boshlandi.
Bunday pullarda nom inallar — metall pulning muayyan vaznli
standartini ifodalovchi va pullarning nom lari sifatida m u h im o ‘rin
oigan tushunchalarning paydo boMishi, u shbu pullar evolutsiyasining
eng m uhim natijalaridan biri edi. Asrlar q a ’ridan bizgacha yetib kelgan
tangalarning nom lari — draxm alar, franklar, markalar, talerlar va
boshqa ko‘plab tangalar nomlari — metall pullarning muayyan vaznli
mohiyatlarini anglatardi.
Pullarning yombilarda b o ‘lmagan yangi sifatlari hisob-kitoblarni
amalga oshirishda ularni shunchaki oddiy qayta hisoblashga va vaqti
kelib ularni tortib ko ‘rishdan voz kechishga im koniyat yaratdi. Belgilar
va yozuvlar shunday sifat belgilari bo'lib, ular oldiniga pul birliklarining
bir tomoniga, keyinchalik — ikkala tom oniga h am bosilgan. Eramizdan
oldingi V asrdan boshlab esa ular majburiy atributlari tusini oig an1.
M uomalaga kirgan pullar «moneta» («tanga») degan n om ni Yuno-
naning nom laridan biri (Ju no M o n eta — Ogohlantiruvchi Y unona)
sharafiga qabul qilingan b o ‘lib, uning Rim dagi Kapitoliy tepaligidagi
Y unona saroyida ushbu antik davlatning yangi zarbxonasi joylashgan.
Tangalarning paydo bo'lishi tovar-pul m unosabatlarining rivojlanishi
bilan bog‘liq edi. Metall pulning eng m u h im xususiyatlaridan biri —
qiymat ana shu voqeada o ‘z aksini topgan. U lar m uom ala uchu n
yombilarga qaraganda anch a qulay b o ‘lib, qisqa davr ichida butun
dunyoda keng om malashib ketdi.
Tanganing ko‘p asrlik tarixida uning turlari k o ‘p m arta o ‘zgardi,
liar bir davr u n d a o ‘z «tam g‘asi»ni qoldirdi. M asalan, eram izd an
aw algi V II—V asrlardagi eng qadimgi tan g a lard a faqat bir nech a
oddiygina chuqurchalarni ko ‘rish m um kin. V asrdan boshlab ularda
shaharlar nom larining boshlang‘ich harflari, keyinroq — shaharlar
nomlari va hukm dorlar ismlarining qisqacha nom lari paydo b o ‘ldi.
Qadimgi Rimdagi tangalardagi ayrim raq am lar va harflar tangalarning
nominallarini bildirgan. M asalan, 1 raqam i bir assni (bir rim funtiga,
y a ’ni misning 12 unsiyasiga teng b o ‘lgan o g ‘irlik o ‘lcham ini), S harfi
1/2 asosni anglatgan. Antik Eginaning ilk k u m ush draxm alarida tosh-
baqalar, fors shohi Dariyning (eram izdan a w a lg i V I—V asrlar) oltin
tangalarida esa yoydan o ‘q uzayotgan sh o h tasvirlangan. Qadimgi
Rim tangalarida majusiylar xudolari, q ah ram o nlari va imperatorlari
Dostları ilə paylaş: |