va cheklarning o 'rnini bosadigan hisob-kitoblar vositasi b o i ib xizmat
qiladî. Kredit kartochkalarining ahamiyati shundaki, ulardan foydalanish
naqd pullar ishlatiladigan sohani toraytiradi, tovarlar va xizmatlarni
sotishda stimul b o i ib hisoblanadi.
Pullar ularning egasiga har qanday tovar (xizmatlar)ni olish huquqini
ta 'm in la s h bilan ijtim oiy boylik tim soli b o i a d i . Shuning u c h u n
o d a m la rd a ularni t o ‘plash va ja m g ‘arishga intilish paydo b o i is h i
m uqarrar. O dam lar o ‘z mahsulotiga haq to ia n ish i evaziga pullarni
olish bilan ular m uayyan zaxirani yaratishadi. Bunday zaxira qisqa
m uddatli yoki uzoq m uddatli b o iis h i m um kin.
Pullar ja m g ‘arm a vositasi funksiyasini bajaradi, chunki ular eng
likvidli tovar b oiganlig i sababli eng qulay shaklda jam g ‘arishga imkon
beradi. Shuni qayd qilish zarurki, inflatsiya sharoitida bunday afzallik
m uayyan tarzda yo‘qoladi va pullarni qadrsizlantirish zarurati vujudga
keladi.
Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan pullarning to ‘plash
va ja m g ‘arish vositasi sifatidagi funksiyasi h a m oshib boradi. T o ‘plash
va jam g'arish siz tak ro r ishlab chiqarish jaray o n in i amalga oshirib
b o im a y d i, chunki k o ‘proq foyda olishga b o i g a n intilish tadbirkorlarni
pullarni xazina sifatida saqlamaslik, balki ularni aylanishga sarflashga
undaydi.
M etall pullar m uom alasi sharoitida m arkaziy emissiya banklari
ichki pul m uomalasining zaxiralari shaklida oltin zaxiralariga, bankno-
talarni oltinga almashtirish va xalqaro to io v la r uch u n zaxiralarga ega
b o iis h i shart edi. Hozirgi vaqtda oltinning m uom aladan chiqarilganligi
sababli M arkaziy bank oltin zaxirasining barcha bunday funksiyalari
bekor b o id i. Shu bilan birga, oltin strategik zaxira sifatida markaziy
banklarda saqlanishda davom etm oqda.
1.3. Pulning nazariyalari
XX
asr boshigacha pullarning iqtisodiy nazariyasida quyidagicha
ikki m asala: 1) p u lla rn in g kelib ch iqish i va m o h iy ati haqidagi va
2) pullarning qiym ati va xarid qilish kuchi haqidagi masalalar m ar
kaziy o ‘rin egallab kelgan. Birinchi masala b o ‘yicha siyosiy iqtisodda
ikki y o ‘nalish — pullarning metallistik va nominalistik nazariyaiari
am al qilgan.
Pulning metallistik nazariyasi. G 'a rb iy Yevropada b o sh la n g ic h
kapital jam g ‘arish davrida savdo burjuaziyasining manfaatlarini obyektiv
aks ettiradigan pullarning metallistik nazariyasi vujudga keldi. M etal-
listik nazariya tarafdorlari — U. Stafford (1554— 1612), T. M e n (1571 —
1641), D. N ors (1641 — 1691) va boshqalar — tangalarning ishdan
chiqishiga qarshi bo‘lib, m etallarning barqaror m u o m alad a b o ‘lishini
yoqlab chiqishdi. U lam ing nazariyasi uchun davlatning boyligini pullar
bilan, pullarning o ‘zini esa asl metallar bilan bir xil deb tushunish
xarakterli edi. U lar pullarning mohiyatini asl m etallarning ijtimoiy
xususiyatlari emas, balki tabiiy xususiyatlari bilan b o g iash g a n , pullarga
ijtimoiy, ishlab chiqarish munosabati sifatida qarashm agan, balki ulam i
buyum deb bilishgan. S h u n in g u c h u n u lar p u lla rn in g to 'la q o n li
tangalarni talab qiladigan funksiyalarini, ayniqsa, j a h o n pullari va
xazinalar funksiyalarini mutloqlashtirishgan.
Pulning nominalistik nazariyasi. Rimlik va o ‘rta asrlik yuristlar
klassik nom inalizm ning yaratuvchilari edi. N o m in alizm n in g «ikkinchi
bor o ‘zini o'nglab olishi» m erkantilistlarning metallistik nazariyasi
tanqidi bilan bog'liqdir. N om inalistlar shunga asoslanadiki, ularning
fikricha, pullar — bu faqat tovarlar ayirboshlashiga xizm at qiladigan
ideal hisob birliklari, m ahsulot, davlat hokimiyatining natijasi hisob-
lanadi. XVII—XVIII asriarda amal qilgan o ic h o v n in g ideal pul birligi
nazariyalari o ‘z m ohiyatiga k o ‘ra nom inalistik tu sd a b o ‘lgan. Bu
nazariya tarafdorlari — J. Lokk (1632— 1704), J. Berkli (1685— 1753),
J. Styuart (1712— 1780) — pul birliklarining nom lari (funt sterling,
taler, frank) «qiymatning ideal atomlari»ni ifodalaydi, deb faraz qi-
lishgan.
Tovarlarning qiymati ijtimoiy zarur ish vaqtining m uayyan sonli
soatlarini o ‘zida mujassam etadi. Shuning uch u n ayrim iqtisodchilar,
jum ladan, D. G rey (1798— 1850), tovarlar qiymatini bevosita ish vaqti
soatlarida, o ‘ziga xos «ishchi pullarda» ifodalash zarurligini asoslashga
urinishgan. D. G reyning fikricha, tovar ishlab chiqaruvchilar bankka
o ‘z mehnati mahsulotlarini topshirishi va ular uchun «ishchi pullar»ning
muayyan m iqdorini olishlari kerak b o ig a n , ular ana shu «ishchi pullari»
yordamida ushbu bankda o ‘zlariga zarur tovarlarni sotib olishi m um kin
edi. XIX asrning 20-yillari oxiri — 40-yillarida «ishchi pullari» g‘oyasini
amalga oshirishga urm ishlar bo'lgan. 1829-yilda M arselda advokat
Masel «ayirboshlash banki»ni tashkil qilgan; 1832—1834-yillarda so-
tsialist-utopist R. Ouenning tashabbusiga ko ‘ra Angliyada «adolatli
ayirboshlash bozorlari» ochilgan; 1849-yilda m ayda burjua iqtisodchisi
P.J. Prudon shunga o ‘xshagan «xalq banki»ni ta ’sis etgan. Biroq bu
muassasalarning hammasi bir xilda yakun topib, inqirozga uchragan.
Dostları ilə paylaş: |