rayonlari m unosabati bilan amalga oshirilayotgan kredit operatsiyalari
asosida amalga oshiriladi.
Kredit pullarning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, ularning
m uom alaga chiqarilishi m uom alaning haqiqiy ehtiyojlari bilan bog'liq
b o ‘ladi. Bu shuni anglatadiki, kredit operatsiyalari ishlab chiqarishning
real jarayonlari va mahsulotlarning sotilishi munosabati bilan bajariladi.
Ssuda, odatda, zaxiralarning muayyan turlari t a ’m inot bo'lib xizmat
qiladigan t a ’m inot asosida beriladi. Bu qarzdorlarga beriladigan to'lov
vositalarining hajmini m uom alaning pullarga bo'lgan haqiqiy ehtiyoji
bilan bogMashga imkon beradi. Ayni shu xususiyat kredit pullarining
eng m uh im afzalligidir.
K redit pullar (banknotalar) bilan qog‘oz pul belgilari o ‘rtasidagi
eng m uh im tafovut ularning muomalaga chiqarilishidagi o ‘ziga xos
xususiyatlaridadir. Agar banknotalar ishlab chiqarishning real jarayonlari
va m ahsulotlarning sotilishi m unosabati bilan bajariladigan kredit
operatsiyalari m unosabati bilan m uom alaga chiqariladigan b o ‘lsa,
qog‘oz pullar muomalaga b unday bog'lanishsiz chiqariladi.
Tijorat banklarining tashkil etilishi va erkin pul mablagMarining
joriy hisobvaraqlarda t o ‘planishi bilan chek sifatidagi m uomalaning
kredit vositasi paydo b o ‘ldi. C hek — bu om onatchining tijorat yoki
m arkaziy bankka yozib beradigan o ‘tkazm a vekselining bir turidir.
C h e k jo riy hisobvaraq egasining bankka chek n i tu tib turuvchiga
m uayyan summadagi pullarni to'lash yoki bunday sum m ani boshqa
joriy hisobvaraqqa o ‘tkazish haqidagi yozm a buyrug‘idir. Cheklar
birinchi m arta 1683-yilda Angliyada paydo bo'lgan.
C h e k d a yozib q o ‘yilgan buyruq huquqi va uning bajarilishi maj-
buriyati bank bilan mijoz o ‘rtasidagi chek shartnomasiga asoslanadi.
U shbu sh artn o m ag a m uvofiq mijozga o ‘zining va qarzga olingan
m ablag‘laridan foydalanish ruxsat etiladi. Bank taqdim qilingan chek-
larga n aqd pullar bilan yoki mablag'larni chekni beruvchining ushbu
yoki boshqa bank muassasasidagi hisobvarag'idan o ‘tkazish yo ‘li bilan
haq to'laydi. Chek qisqa m uddatda amal qiladigan vosita sifatida
t o ‘lov vositasi m aqom iga ega bo'lm aydi va pullar emissiyasidan farqli
ravishda muomaladagi chekiar soni qonunlar bilan tartibga solinmaydi,
balki bu tunlay tijorat m uom alasining ehtiyojlari bilan belgilanadi.
Shuning uch u n cheklar bilan hisob-kitob qilish shartli tusga ega b o ‘ladi:
qarzdorning chekni taqdim etishi uning kreditor oldidagi majburiyatini
uzdi degani em as — b u n d a y majburiyat faqat bankning chekning
haqini to'lagan paytida uziladi.
Shunday qilib, chekning iqtisodiy mohiyati shundaki, u bankdan
naqd pullarni olish vositasi b o ‘lib xizmat qiladi, m u o m a la va toMov
vositasi b o ‘ladi va, nihoyat, n aq d pullarsiz h isob -k itoblar vositasi
hisoblanadi. Aynan shu cheklar asosida o ‘zaro e ’tirozlarning asosiy
qismi naqd pul ishtirokisiz uziladigan naqd pullarsiz hisob-kitoblar
tizimi vujudga keldi.
C heklar muomalasiriing jadal rivojlanishi, cheklar inkassatsiyasiga
doir operatsiyalarning ko‘payishi ular bilan ishlash xarajatlarining ancha
oshib ketishiga olib keldi. K e y in ro q , b ank sohasiga f a n -te x n ik a
taraqqiyoti yutuqlarining tatbiq etilishi tufayli cheklar bilan ishlash
va joriy hisobvaraqlarning yuritilishi E H M la rd a n foydalanish asosida
bajariladigan bo‘ldi. N aqd pullarsiz hisob-kitoblar am aliyotining ken-
gayishi, bank operatsiyalarining mexanizatsiyalashuvi va avtom at-
lashuvi, EH M larning ancha m u k am m al turlaridan keng foydalanishga
o ‘tish qarzni elektron pullarni qo'llagan holda uzish yoki berishga
doir yangi uslublarning vujudga kelishiga asos bo'ldi.
Elektron pullar — bu banklarning kompyuteri xotirasidagi hisob-
varaqlardagi pullar bo‘lib, ularning tasarruf qilinis'ni rnaxsus elektron
qurilm a yordam ida amalga oshiriladi. E lektron asosdagi to 'lov lar
tizimining ommalashuvi pul m uom alasi evolutsiyasining sifat jihatdan
yangi bosqichiga o ‘tishni tasdiqladi.
Bank ishida EH M larning om m alashuvi asosida cheklarni plastik
k a rto c h k a la r bilan alm ashtirish im koniyati paydo b o ‘ldi. Plastik
kano ch k alar hisob-kitoblarning naqd pullar va cheklarning o ‘rnini
bosadigan, shuningdek, uning egasiga bankdan qisqa m uddatli ssudani
olishiga imkon beradigan vositasidir. Plastik kartochkalari chakana
savdo va xizmat ko‘rsatish sohalarida eng ko‘p q o ‘llanilm oqda.
1.2. Bozor iqtisodiyotida pullarning funksiyalari
Pullarning iqtisodiy kategoriya sifatidagi m ohiyati ularning ichki
mazmuiiini ifodalaydigan funksiyalarida nam oyon b o ‘ladi. Pullar quvi-
dagi beshta iunksiyani bajaradi: qiym at o'lchovi, m u o m a la vositasi,
to‘lov vositasi, to'lash va ja m g ‘arish vositasi, jah o n pullari.
Puining qiymat oMchovi sifatidagi funksiyasi. Pullar u m u m iy ekvi-
valent sifatida ham m a tovarlarning qiym atini o ‘lchaydi. Tovarlarni
ishlab c h iq a rish u c h u n sa rfla n g a n ijtim o iy z a r a r m e h n a t u larn i
tenglashtirish uchun shaioit yaratadi. H a m m a tovarlar ijtimoiy zaruriy
m ehnat mahsuli hisoblanadi, sh uning u c h u n o ‘z qiymatga ega bo'lgan
Dostları ilə paylaş: |