Q o g ‘oz pullarni kirn chiqarish huquqiga ega? Davlatning moliya
m uassasasi yoki m arkaziy ban k la r qog‘oz pullarn in g em iten tlari
b o iis h a d i. Davlatning moliya muassasasi qog‘oz pullarni chiqarishdan
bevosita o 'z xarajatlarini qoplash uchun foydalanadi. Markaziy banklar
esa bu ishni bilvosita bajaradi, y a’ni ular almashtirilmaydigan bank-
notalarni chiqaradi va ularni davlatga ssudaga taqdim etadi, davlat
bu n d a y banknotalarni o ‘zining budjet xarajatlari u ch u n y o ‘naltiradi.
Shuni qayd qilish zarurki, qog‘oz pullarning iqtisodiy tabiatiga
k o ‘ra ularga m uom alaning beqarorligi va qadrsizlanish xosdir.
Q o g ‘oz p ullar emissiyasi m iqdorlari, afsuski, tovar va t o i o v
aylanishlarining pullarga b o ‘Igan ehtiyoji bilan bog‘liq emas. Ular,
odatda, davlat xarajatlarini moliyalashtirish, budjet taqchilligini qoplash
u c h u n chiqariladi. Bu shuni anglatadiki, pullarning aylanishiga doimiy
ehtiyoj b o ‘lganida yoki hatto u kamayganida ham davlatning pul
m ab la g ia rig a b o i g a n ehtiyojlari u yoki boshqa sababga k o ‘ra o ‘sishi
m um kin. B unday holda qog‘oz pullar massasining ko ‘payishi qog'oz
pullarning haddan ortiq chiqarilganligini bildiradiki, bu pullarning
qadrsizlanishiga olib keladi. Q og'oz pullarning haddan tashqari ko‘p
em is s iy a s i b ila n b o g i i q b o i g a n b u n d a y p u lla r n in g in fla tsio n
qadrsizlanishi buning tipik ko ‘rinishidir. Q og'oz pullarning qadrsiz-
lanishi, t o i o v balansining yaxshi emasligi (mam lakat chet ellardan
o 'z i amalga oshirgan to io v la rg a nisbatan kam roq to io v la rn i oigan),
milliy valuta kursining pasayishi bilan ham b o g iiq b o iis h i mumkin.
B uning oqibatida qog'oz pullarga ularning tabiatiga ko'ra beqarorlik
xos b o i a d i . B u n d a y s h a ro itd a q o g 'o z p u llar, shubhasiz, xazina
funksiyasini bajarishga yaroqsiz b o ia d i.
Q o g 'o z p u lla rg a xos b o i g a n k a m c h ilik la r k red it p u lla rn in g
qo ila n ilish i tufayli b irm u n c h a bartaraf etilishi mumkin.
Kredit pullar. Xo'jalik yuritish am aliyotida tovar munosabatlari
u m u m iy tus oigan sharoitda tijorat va bank krediti qoilanilishining
kengayishi shunga olib keldiki, o 'z funksiyalari, m uom ala sohasi (che-
garalari), kafolatlari va shu kabilarga k o 'r a oddiy pullardan farq
qiladigan va m utlaqo boshqacha qoidalar bilan boshqariladigan kredit
pullar um um iy tovar b o i i b qoladi. Kredit pullar ijtimoiy-iqtisodiy
jaray onning birm u n ch a rivojlangan, oliy sohasiga xosdir. U lar kapital
ishlab chiqarishni t o i i q egallagan va unga oldingisidan boshqacha,
o'zgartirilgan va o'ziga xos shaklni berganida vujudga keladi.
Tovar-pul m uom alasining rivojlanishiga qarab to io v n in g pul shakli
to bora o 'tk in c h i b o i i b boraveradi. Ayni bir vaqtda tovarlarning ham -
m asi to b o ra k o ‘proq na fa q a t pullar orqali, balki b e v o sita ishlab
chiqarish jarayonida ijtimoiy e ’tirofga sazovor bo'ladi. Shu m uno sabat
bilan kredit pullar kapitalistik formatsiyagacha b o ‘lgan davrdagi kabi
to v ar-pu l shaklida m u o m a la d a n em as, balki ishlab c h iq a rish d a n ,
kapitalning aylanishidan o ‘sib chiqadi. Pul kapital, binobarin, kredit
pullar shaklida ish yuritadi.
Kredit pullari evolutsiyasi: veksel, banknota, elektron pullar, kredit
kartochkalari.
V eksel
— qarzdorning yozn ia m ajburiyati (oddiy veksel) yoki
kreditorning qarzdorga vekselda yozilgan sum m ani m uayyan m u d d at-
dan keyin t o ‘lash t o ‘g ‘risidagi b u yrug ‘i (o ‘tk azm a veksel — tratta).
O ddiy va o ‘tkazm a veksellar — b u lar tijorat vekseli, y a ’ni savdo
bitim i asosida vujudga keladigan qarz m ajb u riy a tin in g tu rlaridir.
Shuningdek, moliyaviy veksellar, y a ’ni m uayyan su m m a d a g i pullarni
qarzga berishda kelib chiqadigan qarz majburiyatlari ham am al qiladi.
Xazina veksellari ularning bir turidir. B unday veksel h u k u m a tn in g
qisqa m uddatli qog‘ozi b o ‘lib, uning am al qilish m u d d ati bir yildan
oshmaydi (odatda, 3—6 oy b o 'lad i). Bu yerda davlat q a rz d o r rolini
bajaradi. D o ‘stona veksellar — pulsiz, real tijorat bitim i bilan b o g ‘liq
b o im a g a n , kontragentlar to m o n id a n b u n d a y veksellarni b anklarda
hisobga olish y o ‘li bilan pullarni olish m aqsadida bir-biriga yozib
beradigan veksellardir.
Vekselning o ‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardir:
a) abstraktlik (vekselda bitimning aniq turi ko‘rsatilmagan);
b) munozarasizlik (notariusning norozilik haqidagi dalolatnom ani
tuzganidan keyin to majburlovchi choralarni q o ‘llashgacha qarzning
majburiy ravishda to'lanishi);
d)
aylanishlik (vekselning t o ‘lov vositasi sifatida u nin g orqa to -
m onida berish haqidagi yozuvni yozib (jiro yoki indossam ent) boshqa
shaxslarga berilishi. Bu veksel majburiyatlarining o ‘zaro hisobga olinish
imkoniyatini yaratadi).
B anknota
— bu bankning qarz m ajburiyatidir. H ozirgi vaqtda
banknota markaziy bank to m o n id an veksellarni qayta hisoblash, turli
kredit tashkilotlari va davlatni kreditlash y o ‘li bilan chiqariladi.
Banknotalarning — kredit pullarning shunday turining — m u o -
malaga chiqarilishini, odatda, banklar turli xo'jalik jarayo nlari m u n o -
sabati bilan amalga oshirilayotgan kredit operatsiyalarini bajarishda
o ‘tkazishadi. Ularning aylanishdan olib q o ‘yilishi davlatning xarajatlarni
amalga oshirishi va darom adlarni olishida emas, balki x o ‘jalik ja -
Dostları ilə paylaş: |