O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor

Q o g ‘oz  pullarni  kirn  chiqarish  huquqiga  ega?  Davlatning  moliya 
m uassasasi  yoki  m arkaziy  ban k la r  qog‘oz  pullarn in g   em iten tlari 
b o iis h a d i.  Davlatning moliya muassasasi qog‘oz pullarni chiqarishdan 
bevosita o 'z  xarajatlarini qoplash uchun foydalanadi.  Markaziy banklar 
esa  bu  ishni  bilvosita  bajaradi,  y a’ni  ular  almashtirilmaydigan  bank- 
notalarni  chiqaradi  va  ularni  davlatga  ssudaga  taqdim   etadi,  davlat 
bu n d a y   banknotalarni  o ‘zining  budjet  xarajatlari  u ch u n   y o ‘naltiradi.
Shuni  qayd  qilish  zarurki,  qog‘oz  pullarning  iqtisodiy  tabiatiga 
k o ‘ra  ularga  m uom alaning  beqarorligi  va  qadrsizlanish  xosdir.
Q o g ‘oz  p ullar  emissiyasi  m iqdorlari,  afsuski,  tovar  va  t o i o v  
aylanishlarining  pullarga  b o ‘Igan  ehtiyoji  bilan  bog‘liq  emas.  Ular, 
odatda,  davlat xarajatlarini  moliyalashtirish,  budjet taqchilligini qoplash 
u c h u n  chiqariladi.  Bu  shuni  anglatadiki,  pullarning aylanishiga doimiy 
ehtiyoj  b o ‘lganida  yoki  hatto  u  kamayganida  ham   davlatning  pul 
m ab la g ia rig a   b o i g a n   ehtiyojlari  u  yoki  boshqa  sababga  k o ‘ra  o ‘sishi 
m um kin.  B unday  holda  qog‘oz  pullar  massasining  ko ‘payishi  qog'oz 
pullarning  haddan  ortiq  chiqarilganligini  bildiradiki,  bu  pullarning 
qadrsizlanishiga  olib  keladi.  Q og'oz  pullarning  haddan  tashqari  ko‘p 
em is s iy a s i  b ila n   b o g i i q   b o i g a n   b u n d a y   p u lla r n in g   in fla tsio n  
qadrsizlanishi  buning  tipik  ko ‘rinishidir.  Q og'oz  pullarning  qadrsiz- 
lanishi,  t o i o v   balansining  yaxshi  emasligi  (mam lakat  chet  ellardan 
o 'z i  amalga  oshirgan  to io v la rg a   nisbatan  kam roq  to io v la rn i  oigan), 
milliy  valuta  kursining  pasayishi  bilan  ham   b o g iiq   b o iis h i  mumkin. 
B uning  oqibatida  qog'oz  pullarga  ularning  tabiatiga  ko'ra  beqarorlik 
xos  b o i a d i .   B u n d a y   s h a ro itd a   q o g 'o z   p u llar,  shubhasiz,  xazina 
funksiyasini  bajarishga  yaroqsiz  b o ia d i.
Q o g 'o z   p u lla rg a   xos  b o i g a n   k a m c h ilik la r  k red it  p u lla rn in g  
qo ila n ilish i  tufayli  b irm u n c h a   bartaraf etilishi  mumkin.
Kredit  pullar.  Xo'jalik  yuritish  am aliyotida  tovar  munosabatlari 
u m u m iy   tus  oigan  sharoitda  tijorat  va  bank  krediti  qoilanilishining 
kengayishi shunga olib  keldiki,  o 'z  funksiyalari,  m uom ala sohasi  (che- 
garalari),  kafolatlari  va  shu  kabilarga  k o 'r a   oddiy  pullardan  farq 
qiladigan  va  m utlaqo  boshqacha  qoidalar bilan  boshqariladigan  kredit 
pullar  um um iy   tovar  b o i i b   qoladi.  Kredit  pullar  ijtimoiy-iqtisodiy 
jaray onning  birm u n ch a  rivojlangan,  oliy  sohasiga  xosdir.  U lar  kapital 
ishlab  chiqarishni  t o i i q   egallagan  va  unga  oldingisidan  boshqacha, 
o'zgartirilgan  va  o'ziga  xos  shaklni  berganida  vujudga  keladi.
Tovar-pul m uom alasining rivojlanishiga qarab to io v n in g  pul shakli 
to bora  o 'tk in c h i  b o i i b   boraveradi.  Ayni  bir  vaqtda tovarlarning  ham -

---

m asi  to b o ra   k o ‘proq  na fa q a t  pullar  orqali,  balki  b e v o sita   ishlab 
chiqarish jarayonida  ijtimoiy e ’tirofga sazovor bo'ladi.  Shu  m uno sabat 
bilan  kredit  pullar  kapitalistik  formatsiyagacha  b o ‘lgan  davrdagi  kabi 
to v ar-pu l  shaklida  m u o m a la d a n   em as,  balki  ishlab  c h iq a rish d a n , 
kapitalning  aylanishidan  o ‘sib  chiqadi.  Pul  kapital,  binobarin,  kredit 
pullar  shaklida  ish  yuritadi.
Kredit  pullari  evolutsiyasi: veksel, banknota,  elektron pullar,  kredit 
kartochkalari.
V eksel 
—  qarzdorning  yozn ia  m ajburiyati  (oddiy  veksel)  yoki 
kreditorning qarzdorga vekselda yozilgan  sum m ani  m uayyan m u d d at- 
dan  keyin  t o ‘lash  t o ‘g ‘risidagi  b u yrug ‘i  (o ‘tk azm a  veksel  —  tratta). 
O ddiy  va  o ‘tkazm a  veksellar  —  b u lar  tijorat  vekseli,  y a ’ni  savdo 
bitim i  asosida  vujudga  keladigan  qarz  m ajb u riy a tin in g   tu rlaridir. 
Shuningdek,  moliyaviy veksellar,  y a ’ni  m uayyan  su m m a d a g i  pullarni 
qarzga berishda kelib chiqadigan  qarz  majburiyatlari  ham   am al  qiladi. 
Xazina  veksellari  ularning  bir  turidir.  B unday  veksel  h u k u m a tn in g  
qisqa  m uddatli  qog‘ozi  b o ‘lib,  uning  am al  qilish  m u d d ati  bir  yildan 
oshmaydi  (odatda,  3—6  oy  b o 'lad i).  Bu  yerda  davlat  q a rz d o r  rolini 
bajaradi.  D o ‘stona  veksellar  —  pulsiz,  real  tijorat bitim i  bilan  b o g ‘liq 
b o im a g a n ,  kontragentlar  to m o n id a n   b u n d a y   veksellarni  b anklarda 
hisobga  olish  y o ‘li  bilan  pullarni  olish  m aqsadida  bir-biriga  yozib 
beradigan  veksellardir.
Vekselning  o ‘ziga  xos  xususiyatlari  quyidagilardir:
a)  abstraktlik  (vekselda  bitimning  aniq  turi  ko‘rsatilmagan);
b)  munozarasizlik  (notariusning  norozilik  haqidagi  dalolatnom ani 
tuzganidan  keyin  to  majburlovchi  choralarni  q o ‘llashgacha  qarzning 
majburiy  ravishda  to'lanishi);
d) 
aylanishlik  (vekselning  t o ‘lov  vositasi  sifatida  u nin g  orqa  to - 
m onida berish  haqidagi  yozuvni  yozib  (jiro  yoki  indossam ent)  boshqa 
shaxslarga berilishi.  Bu veksel  majburiyatlarining o ‘zaro hisobga olinish 
imkoniyatini  yaratadi).
B anknota 
—  bu  bankning  qarz  m ajburiyatidir.  H ozirgi  vaqtda 
banknota  markaziy  bank  to m o n id an   veksellarni  qayta  hisoblash,  turli 
kredit tashkilotlari  va  davlatni  kreditlash  y o ‘li  bilan  chiqariladi.
Banknotalarning  —  kredit  pullarning  shunday  turining  —  m u o - 
malaga  chiqarilishini,  odatda,  banklar turli  xo'jalik jarayo nlari  m u n o - 
sabati  bilan  amalga  oshirilayotgan  kredit  operatsiyalarini  bajarishda 
o ‘tkazishadi.  Ularning aylanishdan olib q o ‘yilishi davlatning xarajatlarni 
amalga  oshirishi  va  darom adlarni  olishida  emas,  balki  x o ‘jalik  ja -

---