O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor


  Pullarning  kelib  chiqishi,  mohiyati  va  turlari



Yüklə 10,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/124
tarix23.09.2018
ölçüsü10,01 Mb.
#70228
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   124

1.1.  Pullarning  kelib  chiqishi,  mohiyati  va  turlari
Pul  —  bu  um um iy  ekvivalent  sifatida  q o ‘llaniladigan  universal 
tovarning  alohida  turi  b o ‘lib,  boshqa  barcha  tovarlarning  qiym ati  u 
orqali ifodalanadi.  Pul ayirboshlash,  to ‘lov,  qiymatni oMchash, boylikni 
t o ‘plash  vositasi  funksiyalarini  bajaradigan  noyob  tovardir.  Hozirgi 
iqtisodiyotda  pul  m u o m a la si  am alda  to v arlarn in g   h a m m a   tu rla ri 
m uomalasining  o'zgarm as  sharti  hisoblanadi.  Pul  tufayli  tovarlarni 
qiyoslash,  ayirboshlashda  zarur  bo'ladigan  qiym atning  yagona  m ezo- 
niga  ega  bo ‘lish  mumkin.
Pul 
— bu boshqa n e’m atlarning qimmatini o ‘lchash vositasi  ( u m u ­
miy ekvivalent)  yoki  ayirboshlashda hisob-kitoblarni  am alga  oshirish 
vositasi  (ayirboshlash  vositasi)  funksiyalarini  bajaruvchi  n e ’m atdir. 
Pul  —  bu  m u tlo q   likvidlilikka  ega  b o 'lg an   n e ’m atdir.  P u l  —  bu 
iqtisodiy  kategoriya  b o ‘lib,  o d a m la r  o ‘rtasidagi  m u n o sa b a tla r  u n d a  
n a m o y o n   b o ‘ladi  va  u ning  yordam ida  quriladi.  P u ln in g   m aq sad i 
bozorga oid o ‘zaro  harakatlarning transaksion  xarajatlarini  teja sh d an  
iborat.
A w alo, sotib olinadigan  n e ’matlarning turlari va m iqdorini,  bitimni 
am alga  oshirish  vaqti  h a m d a   joyini,  sh u n in g d e k ,  b itim   b o ‘y icha 
kontragentlarni  tanlashdagi  chiqimlarni  tejashga  p u lla r  y o rd a m id a  
erishiladi.  Barterli  (mavozali)  iqtisodiyotda  b un day   chiqim lar  sh u n - 
chalik ko‘p b o ‘lishi  m um kin ediki,  bu amalda  har qanday ayirboshlash 
harakatlarini  amalga  oshirishni  istisno  qilib,  m e h n a t  taqsim oti  eng 
kam   miqyos  kasb  etgan  b o ‘lardi  va faoliyatning  ko‘pgina turlari  aslida 
vujudga  kelmas  edi.  Aks  holda  shunday  bir  iqtisodiyot  tashkil  topgan 
b o ‘lardiki,  unda,  masalan,  sochini  oldirm oqchi  b o ‘lgan  iqtisodchi 
iqtisodiyot b o ‘yicha m a ’ruza tinglamoqchi bo ‘lgan sartaroshni  izlashiga 
to ‘g ‘ri  kelardi. Aytaylik,  yangi palto tiktirmoqchi b o ‘lgan aktyor buning 
u c h u n   uning  filmlarda  o ‘ynagan  rollari  bilan  qiziquvchi  tikuvchini 
topishi  kerak  bo ‘lardi  va  hokazo.  Pulllar  potensial  sheriklar  xohish- 
istaklarining  shu  tarzda juftlik  holdagi  m os  kelishi  zaruratini  b a rta ra f 
etadi  va  bitimlarni  amalga  oshirish  joyi  h a m d a   vaqtini,  ayirbosh-


lanadigan  n e ’m atlar  sifati  va  m iqdorini,  bitim  b o ‘yicha  sheriklarni 
qayishqoqlik  bilan  tanlashga  imkon  beradi  va  hokazo.
N e ’matlar qimmatini oich ash d ag i  chiqimlarning katta qismi  pullar 
yordam ida tejaladi.  U m um iy ekvivalent xususida  kelishuvga erishilgan 
iqtisodiyotda individlar ayirboshlanadigan proporsiyalarni  osonlik bilan 
tuzishi  m um kin.  Agar  ikkita  tovarning  narxi  m a ’lum  b o ‘lsa,  u n d a 
ularning  nisbiy  qimm ati  ham  aniq  bo'ladi.
Shuni  t a ’kidlash  zarurki,  tovar  ayirboshlash  munosabatlari  ular 
paydo  b o ‘lgan  vaqtdan  boshlab  bozorda  um um iy  ekvivalent  b o ‘la 
o ladigan,  h a m m a   u c h u n   m aqbul  qulay  tovarni  izlashni  obyektiv 
ravishda  taqozo  etgan.  M a ’lumki,  turli  davrlarda  metallar  —  bronza, 
tem ir,  mis,  kum ush,  oltin  ana  shunday  ekvivalent  bo'lgan.  Oldiniga 
ular  taqinchoqlar,  qurollar,  m ehnat  quroPari  va  ko'pincha  tasodifiy 
shakldagi  va  miqdorlardagi  kam  ishlov  berilgan  metall  parchalari 
shaklida  q o ‘llanilgan.  U lar baisoklar,  novdalar,  plastinalar va  yombi- 
lardan  iborat  bo'lgan.  Yombilar  bilan  hisob-kitob  qilish  u c h u n   ularni 
tarozida tortishga t o ‘g ‘ri  kelgan,  lekin k o‘pincha yombilarni birm uncha 
kichikroq  b o ia k la rg a   bo'lish  zarurati  vujudga  kelgan.
Universal  hisob-kitob  ekvivalentiga  b o ‘lgan  ehtiyoj  eram izdan 
oldingi  V I I I   asrdayo q  k afo la tla n g a n   vaznli  va  larkibli  s ta n d a rt- 
lashtirilgan  yom bilar  paydo  b o ‘lishiga  olib  keldi.  Birmuncha  keyingi 
davrlardagi  yom bilarning  ayrim  turlari  ularni  bo ‘laklarga  b o ‘lishda 
qulay  bo'lishi  u c h u n   belgili  kertiklar  bilan  yasalgan.  Biroq,  bunday 
ta k o m illa sh tirish la r  baribir  savdogarlarni  hisob-kitoblarni  amalga 
oshirishda  yom bilar va  ularning  b o ia k la rin i  tortib  ko'rish  zaruratidan 
xalos  etm agan.
Tovar  ishlab  chiqarishning  o ‘sishi  va  tovar  ayirboshlashning  ken- 
gayishi,  bunday jarayonlarga  ko'p  sorili  hunarm andlar  h am d a  boshqa 
qa tn a sh c h ila rn in g   jalb  etilishi  m etall  puliarnm g  keyingi  stan d art- 
lashtirilishiga  va  u lar  m iq do rlarin in g   c h a k an a   savdo  ehtiyojlariga 
moslashtirilishiga  olib  keldi.  T axm inan  eram izdan  oldingi  XII  asrda 
Xitoyda, VII asrda esa 0 ‘rta yer dengizi  davlatlari  — Lidiya va Eginada 
vazni,  m iqdori  va  qotishm alarining  tarkibigo  ko‘ra  bir  xildagi  metall 
pullar  paydo  b o ‘ldi.  U lar  sekin-asta  ishlab  chiqarish  va  foydalanish 
u c h u n   qulay  b o i g a n   dum aloq  shaklga  ega  b o ‘ldi.  U lar  a n ’anaviy 
yom bilardan b irm uncha kichik o ic h a m la ri  bilan,  shuningdek,  ularning

Qarartg:
 Юрьев A.B.,  Герасимов  В.М.  Монета вчера и сегодня. / /  Деньги 
и кредит.  1999. №2.


to ‘lovga  qobiliyatliligi  va  asosiy  param etrlari  (miqdori,  qotishm alar 
tarkibi,  vazni)  u  yoki  bu  darajada  davlat  to m o n id a n   kafolatlanishi  va 
m uhofaza  qilinishi  bilan  ajralib  turardi.  S h un d ay  qilib,  shu  davrdan 
e ’tiboran  metall  pullar  hukm ronligining  uzoq  davri  boshlandi.
Bunday  pullarda  nom inallar  —  metall  pulning  muayyan  vaznli 
standartini  ifodalovchi  va  pullarning  nom lari  sifatida  m u h im   o ‘rin 
oigan  tushunchalarning  paydo  boMishi,  u shbu  pullar  evolutsiyasining 
eng  m uhim  natijalaridan biri edi. Asrlar q a ’ridan bizgacha yetib  kelgan 
tangalarning  nom lari  —  draxm alar,  franklar,  markalar,  talerlar  va 
boshqa  ko‘plab  tangalar  nomlari  —  metall  pullarning  muayyan  vaznli 
mohiyatlarini  anglatardi.
Pullarning  yombilarda  b o ‘lmagan  yangi  sifatlari  hisob-kitoblarni 
amalga  oshirishda  ularni  shunchaki  oddiy  qayta  hisoblashga  va  vaqti 
kelib ularni tortib  ko ‘rishdan voz kechishga im koniyat yaratdi.  Belgilar 
va yozuvlar shunday sifat belgilari bo'lib, ular oldiniga pul birliklarining 
bir tomoniga,  keyinchalik —  ikkala tom oniga h am  bosilgan.  Eramizdan 
oldingi  V  asrdan  boshlab  esa  ular  majburiy  atributlari  tusini  oig an1.
M uomalaga kirgan pullar «moneta»  («tanga»)  degan  n om ni  Yuno- 
naning  nom laridan  biri  (Ju no   M o n eta  —  Ogohlantiruvchi  Y unona) 
sharafiga  qabul  qilingan  b o ‘lib,  uning  Rim dagi  Kapitoliy  tepaligidagi 
Y unona  saroyida  ushbu  antik  davlatning  yangi  zarbxonasi joylashgan. 
Tangalarning  paydo  bo'lishi  tovar-pul  m unosabatlarining  rivojlanishi 
bilan  bog‘liq  edi.  Metall  pulning  eng  m u h im   xususiyatlaridan  biri  — 
qiymat  ana  shu  voqeada  o ‘z  aksini  topgan.  U lar  m uom ala  uchu n 
yombilarga  qaraganda  anch a  qulay  b o ‘lib,  qisqa  davr  ichida  butun 
dunyoda  keng  om malashib  ketdi.
Tanganing  ko‘p  asrlik  tarixida  uning  turlari  k o ‘p  m arta  o ‘zgardi, 
liar  bir  davr  u n d a  o ‘z  «tam g‘asi»ni  qoldirdi.  M asalan,  eram izd an 
aw algi  V II—V  asrlardagi  eng  qadimgi  tan g a lard a   faqat  bir  nech a 
oddiygina  chuqurchalarni  ko ‘rish  m um kin.  V   asrdan  boshlab  ularda 
shaharlar  nom larining  boshlang‘ich  harflari,  keyinroq  —  shaharlar 
nomlari  va  hukm dorlar  ismlarining  qisqacha  nom lari  paydo  b o ‘ldi. 
Qadimgi  Rimdagi  tangalardagi  ayrim  raq am lar va  harflar tangalarning 
nominallarini  bildirgan.  M asalan,  1  raqam i  bir assni  (bir  rim  funtiga, 
y a ’ni  misning  12  unsiyasiga  teng  b o ‘lgan  o g ‘irlik  o ‘lcham ini),  S  harfi 
1/2  asosni  anglatgan.  Antik  Eginaning  ilk  k u m ush  draxm alarida  tosh- 
baqalar,  fors  shohi  Dariyning  (eram izdan  a w a lg i  V I—V  asrlar)  oltin 
tangalarida  esa  yoydan  o ‘q  uzayotgan  sh o h   tasvirlangan.  Qadimgi 
Rim  tangalarida  majusiylar  xudolari,  q ah ram o nlari  va  imperatorlari


Yüklə 10,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   124




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə