vositasi sifatida foydalaniladi, buning zarurligi tovarlami ishlab chiqa-
rish va sotishning shart-sharoitlari bir xilda emasligi, ularni ishlab
chiqarish va muomalasi m uddatining turli xilligi, ishlab chiqarishning
m avsum iy tusdaligi, sh u n in g d ek , ishchilar va x izm a tc h ila rg a ish
haqining t o ‘lanishida foydalaniladi.
T o'lov aylanishida
elektron p u lla m ing joriy qilinishi toMovlarning
tezlashishi, m uom ala xarajatlarining kamayishi
va korxonalar rentabel-
ligining oshishiga yordam beradi. Bunday tizim AQSHda 1970-yillardan
boshlab to'lov munosabatlari mexanizmiga ayniqsa tez su r’atlar bilan
jo riy qilindi. Avtom atlashtirilgan hisob-kitob palatalari, avtom at-
lashtirilgan kassir tizimi va xarid qilish punktida o ‘rnatilgan term inallar
tizimi ularning asosiy elementlari hisoblanadi. Elektron pullar negizida
k r e d it kartochkalari paydo bo 'ld i. U lar to ‘lovlarning n aq d pullar
bilan bajarilishini qisqartirishga yordam berib, naqd pullar va chek-
larning o ‘rnini bosadigan hisob-kitoblar vositasi b o ‘lib xizm at qiladi.
Kredit kartochkalarining ahamiyati shundaki, ulardan foydalanish naqd
pullar ishlatiladigan sohani toraytiradi, tovarlar va xizmatlarni sotishda
va iqtisodiyotdagi tanazzul holatlarini bartaraf etishda kuchli stimul
b o ‘lib hisoblanadi.
Pullarning to ‘plash va jam g‘arish vositasi sifatidagi funksiyasi.
Pullar ularning egasiga har qan d ay tovarni olish huquqini ta ’minlash
bilan ijtimoiy boylikning u m um iy timsoli hisoblanadi. Shuning uchun
o d a m la rd a ularni t o ‘plash va jam g 'a rish g a intilish paydo b o ‘ladi.
Iqtisodiy subyekt o ‘z m ahsulotiga haq to ia n ish i evaziga pullarni olish
bilan m uayyan «sof boylik zaxirasi»ni yaratadi. Bunday zaxira qisqa
m uddatli (agar individ boshqa tovarni sotib olish bilan pullarini shu
yerning o ‘zidayoq sarflasa) yoki uzoq muddatli (agar individ pullarini
kelgusida xarid qilish yoki qarzini t o ‘lash uchun saqlab q o ‘ysa) b o ‘lishi
mumkin.
Pullar ja m g ‘arm a vositasi funksiyasini bajaradi, shuning uch u n
ular buni eng qulay shaklda ja m g ‘arishga imkon beradi. Pullar eng
likvidli, y a’ni sarflash u c h u n eng oson tovar b o ‘lganligi sababli ular
boylikni saqlashning eng qulay shakli hisoblanadi. B unda shuni qayd
q ila m iz k i, inflatsiya s h a ro itid a b u n d a y afzallik m u ay y a n tarz d a
y o ‘qoladi va pullarning qadrsizlanishini hisobga olish zarurati vujudga
keladi. Pullarga egalik qilish, ularni saqlash, qimm atli qog‘ozlarni
(aksiyalar, obligatsiyalar va shu kabilarni) saqlashdagi kabi m iqdorda
pul d a r o m a d in i olib k e lm a y d i. Biroq p u llar s h u n d a y afzallikka
egaki, u la r k o rx o n a t o m o n i d a n yoki uy x o ‘jalig id a h a r q an d ay
m oliyaviy majburiyatni qondirish uchu n hech qanday to'siqsiz ishlati-
lishi mumkin.
Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan pullarning t o ‘plash
va ja m g ‘arish vositasi sifatidagi funksiyasi h a m oshib boradi. T o ‘plash
va ja m g ‘arishsiz takror ishlab chiqarish jara y o n in i am alga oshirib
bo'lmaydi. K o'proq foyda olishga bo'lgan intilish tadbirkorlarni pullarni
xazina sifatida saqlamaslik, balki ularni aylanishga sarflashga m ajbur
qiladi.
M etall pullar muomalasi sharoitida m arkaziy emissiya banklari
ichki pul muomalasining zaxiralari shaklida oltin zaxiralariga, b an k n o -
talarni oltinga almashtirish va xalqaro to 'lo vlar u ch u n zaxiralarga ega
b o ‘lishi shart edi. Hozirgi vaqtda oltinning m uom aladan chiqarilganligi,
banknotalarning oltinga almashtirilishi t o ‘xtatilganligi
va oltin paritet-
larning bekor qilinganligi, ya’ni asl m etallning xalqaro aylanishdan
chiqarilganligi sababli markaziy bank oltin zaxirasining barcha b un day
funksiyalari bekor b o ‘ldi. Shu bilan birga, oltin strategik zaxira sifatida
markaziy banklarda saqlanishda davom etm oqda.
Jahon pullari funksiyalari.
Tashqi savdo aloqalari, xalqaro qarzlar,
tashqi sherikka xizmatlar ko'rsatilishi jah o n pullarining paydo boMishini
taqozo etdi. U lar um um iy to'lov vositasi, u m u m iy xarid qilish vositasi
va ijtimoiy boylikning u m um iy m oddiylashtirilishi sifatida faoliyat
yuritishadi.
Pullarning barcha beshta funksiyasi pullarning tovarlar va xizm at-
larning um um iy ekvivalenti sifatidagi yagona m ohiyatini n am o yon
qiladi. U lar chambarchas b o g iiq likd a va birlikda bo'ladi. M antiqan
va tarixiy jihatdan har bir navbatdagi funksiya b undan oldingi funksiya-
larning muayyan rivojlantirilishini nazarda tutadi.
Pullarning sanab o'tilgan funksiyalarni bajarishi tufayli ular, ayniq-
sa, bozor iqtisodiyotida ishlab chiqarishning rivojlanishida asosiy roi
o ‘ynaydi. Pullarning iqtisodiy tizimdagi ijtimoiy roli shundan iboratki,
ular mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar o'itasidagi bog'lab turuvchi
b o ‘g ‘in, shuningdek, tovar xo'jaligidagi ijtimoiy m ehn atni hisobga
olish vositasi hisoblanadi. P u llar tov arlarga narxlarni belgilashda
qatnashadi.
Pullar ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarilishiga xizmat ko'rsatadi,
ularning yordam ida milliy daro m ad n in g davlat budjeti, soliqlar va
qarzlar orqali hosil qilinishi, taqsim lanishi, qayta taqsimlanishi va
ishlatilishi amalga oshadi. Pullar korxonalarning x o ‘jalik faoliyatida,
davlat organlarining faoliyat ko'rsatishida, o dam larning ishlab c hiq a-
2 - O.Yu. Rashidov va bosh.
17