Образование и инновационные исследования

Образование и инновационные исследования (2023 год №1)
ISSN 2181-1717 (E)
209
http://interscience.uz
hadisni, Qurʼoni karimni yoddan bilgan, hatto Qurʼonga to‘rt kitobdan iborat 
sharh ham yozgan. Koshifiyning “Axloqi Muhsiniy”, “Risolai Hotamiya”, “Anvori 
Suxayliy”, “Futuvvatnomai Sultoniy”, “Tavsiri Husayniy”, “Javohirnoma” kabi 
o‘ndan ortiq asari arab, tatar, eski o‘zbek, urdu, turk, nemis, ingliz, fransuz va boshqa 
tillarga tarjima qilingan. Hozirgi kunda Koshifiy asarlari Parij, London, Berlin, Sankt-
Peterburg, Moskva kabi shaharlarda, Iroq, Turkiya, Eron, Afg‘oniston, Hindiston, 
Bangladesh va boshka sharq mamlakatlarining kutubxonalarida saqlanmoqda. 
Chet mamlakatlarda Koshifiy asarlariga qiziqish XVIII–XIX asrlardayoq kuchli 
bo‘lib, G‘arbiy Ovro‘poning X. G. Kin, M. Duayt, D. D. Donalson, E. Braun, A. A. 
Arberri, E. S. Kennedi, E. Rozental, X. Masse, K. S. Lambton, R. Levi, A M. Shasteri 
kabi mashhur olimlari Markaziy Osiyo va Eronning XIV–XV asrlardagi madaniyati 
tarixini atroflicha o‘rganishga harakat qilganlar va Koshifiyning ijodi, merosiga yuqori 
baho berganlar Husayn Voiz qalamiga mansub “Axloqi Muhsiniy” Ajam xalqining 
odob-axloqiga oid eng mashhur va dilga iliq asarlar sirasiga kiradi. Bu asar Husayn 
Voizi Koshifiy tomonidan 1495 yilda yaratilgan bo‘lib, Asar Sulton Husayn Mirzoning 
o‘g‘li, temuriy shahzoda, Marv hukmdori Abul Muhsin Mirzoga bag‘ishlangan. 
“Axloqi Muhsiniy” asari qirq bobdan iborat bo‘lib, turli axloqiy masalalarni o‘z ichiga 
oladi. Koshifiy uz pedagogik karashlarida adolat,insonparvarlik, axlokdy kamolot, 
vijdoniylik goyalarini ilgari suradi. Uning fikricha, adolat insonni baxt va saodatga 
muyassar etadi. Vijdon insonni nazorat kiluvchi tuygudir. Insonparvarlik insonning 
eng yaxshi fazilatidir. 
Voiz al-Koshifiyning fikricha, yaxshi xulq, mamlakat mazmunini belgilovchi 
omildir. Yaxshilik jamiyat, xalq, uchun qilingan ish bilan baholanadi. Inson hayoti 
ravon daryodek o‘tib ketaveradi. Gap uni foydali, mazmunli, yaxshi ishlarga sarf 
qilishdadir. Inson dunyoda uchta yaxshilik qilishi shart.
Birinchisi: odamlar uchun uy, ko‘prik, yo‘l qurish; 
Ikkinchisi: mevali daraxt o‘tkazishi; 
Uchinchisi: farzand qoldirish kerak. Chunki bu yaxshiliklar olamda sobit qoladi. 
Koshifiy deydi:
Chunki qolmas bu jahon barqaror,
Yaxshi ish qilg‘inki, qolg‘ay yodgor. [2].
Demak, yaxshilik insondan qoladigan abadiy yodgorlikdir. Koshifiy yaxshilik 
insonda faqat tarbiya, bilim va turmush, tajribalari orqali tarkib topishini aytadi. 
Mutafakkirning yana bir mashxur asarlaridan biri “Anvori Suhayliy”dir. Bu asar 
pandnoma janriga taallukli o‘git-nasixat mazmunidagi asardir. “Anvori Suhayliy”da 
hikoyat-rivoyat asosiy o‘rinni egallab, o‘git va hikmat tegishli xulosa sifatida 
keltiriladi. Koshifiy bu asarni «Kalila va Dimna» ning bir necha talqinini ikkinchi 
fors afsonasidagi muhim o‘zgarishlar asosida qayta ko‘rib chiqadi. 
Koshifiy o‘z asarini Nizomuddin Suhayliy nomidan “Anvori Suhayliy” deb atagan 
bo‘lib, “nur” va “suhayl” maʼnosiga urg‘u beradi. Yaʼni, bu asar nur va hikmatga, 
Suhayliyning so‘z va tilaklariga asoslangan.
“Anvori Suhayliy” maʼnaviy kitoblardan biri hisoblanib, jamiyat maʼnaviy-
axloqiy hayoti bilan bog‘liq muhim muammolar tahlil qilinadi. Qolaversa, u bir necha 
yil Hindistondagi oliy maktablar talabalari uchun darslik bo‘lib xizmat qilgan. Sug‘d 
viloyati tarix muzeyi fondida zikr etilgan kitobning bir nusxasi 4169-raqami bilan 
saqlanadi, bu ham Husayn Voizi Koshifiyning fors-tojik tiliga tarjimasi hisoblanadi.
Husayn Voizi Koshifiyning allegorik uslubda yozilgan “Anvori Suhayliy”si 
huquqiy masalalar va boshqaruv tizimida Sharq allegorik adabiyotining yuksak 
saviyasini ifodalab berganligi bilan juda qiziqarli va ibratlidir. Bu asarning hikoyalari 

---