Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR) 69
də saqqallarını istisnasız təraş etmələri bu qədim adətin davamıdır. Bunun əvəzində bütün türklər kimi oğuzlar da saçlarını uzadırdılar. XI əsrdə oğuz- larla qarşılaşan ermənilərin diqqətini ən çox onların uzun saçları və yayları cəlb etmişdi 1 . Oğuzların qiyafəsinə gəlincə, bu barədə demək olar ki, heç nə məlum deyil. 1038-ci ildə Nişapura gedən Toğrul bəyin qiyafəsinin təsviri bu xü- susda bəlkə də faydalı ola bilər; onun başında kətandan bir sarıq (əsabehi- tuzi), əynində gözəl növ qumaşdan tikilmiş uzun qollu, uzun ətəkli və qa- baqdan düymələri olan paltar (qəbayi-mülhəm), ayağında keçə çəkmələr, qolunda gərilmiş bir yay, kəmərində üç ox vardı 2 . Əbu Düləf öz səyahətnaməsində oğuzların kürk və kətan paltarlar gey- diklərini yazsa da, ikincini qəbul etmək mümkün deyil. İslam ölkələrində emal edilən geyim əşyaları oğuzlarını rəğbətlə qarşıladığı ərməğanlar idi. Ancaq onlar ümumən yun və keçə paltarlar geymişlər. İrana hakim olduq- dan sonra Toğrul bəyin ağ rəngli pambıq paltarlar geydiyi bildirilir 3 . Oğuzların xasiyyət və xarakterinə gəlincə, məlumat azlığı üzündən bu xüsusda tam və qəti hökmlər vermək o qədər də asan deyil, ancaq onu söy- ləmək mümkündür ki, oğuzlar sürdükləri həyat tərzi və yaşadıqları mühitin çətin şərtlərinin təsiri ilə olduqca tündməcaz idilər. Vuruşqan olmaq onların başlıca fəzilətlərindən biri idi. Bununla bərabər, onlar namuslu, doğrucul və qonaqpərvər insanlardı 4 . Türklər son zamanlaradək bu xüsusiyyətlərini mü- hafizə etmişlər. XIX əsrdə də səyyahlar Anadolu türklərini bu cəhətlərinə görə yüksək qiymətləndirmişlər. Oğuzlar öz başçılarına (dini və siyasi) son dərəcə bağlı və hörmət edən insanlardı. Xurafata inandıqları və hisslərinə əsir olduqları da məlumdur. Oğuzların danışdığı türkcə hələ Anadoluya gəlməzdən əvvəl, Türküstan- da ikən türk ləhcələrinin ən incəsi və kübarı (zərifi) sayılırdı. Kaşğari bu cə- həti xüsusi qeyd edir 5 . Yenə həmin müəllif ancaq oğuz ləhcəsində işlənən bir çox sözləri göstərmişdir 6 . Bunun nə üçün belə olduğunu ancaq həmin sözlərin etimologiyasını tədqiq etdikdən sonra bilmək olar. Oğuzlar eyni zamanda Sır-Dərya sahillərindəki şəhərdə birlikdə yaşadıq- ları soğdlardan (sukak) da çoxlu kəlmələr almışdılar. Onlar bu sözlərin ço- xunu Anadoluya gətirmişlər.
1 Matyö d'Edesin xronikası. E.Dülorye tərcüməsi. Paris, 1958, s. 41. 2 Tarixi-Beyhaki, s. 533. 3 Əbül-Fərəc. Türkcə tərcümə, s. 229. 4 İbn Fədlanın müsəlman tacirlərlə oğuzların münasibətlərinə dair sözləri. Z.V.Toğan nəşri, s. 12; s. əd-Dehxan nəşri, s. 95-96. 5 Kilisli, I, s. 30, 361; Atalay, I, s. 30, 432; [Ramiz Əskər, I, s 104, 425]. 6 Bu kəlmələr haqqında: Təhsin Banquoğlu. Oğuz ləhcəsi haqqında. Türk dili araşdırmaları illiyi, 1960, s. 23-48.
FARUQ SÜMƏR 70
6. OĞUZLARIN İSLAM DİNİNİ QƏBUL ETMƏSİ
X əsrin ilk rübündə Süd-Kəntdə müsəlmanlığı qəbul etmiş mühüm bir türk icmasının yaşadığı müşahidə edilir ki, onların oğuzlardan olmasına şüb- hə yoxdur 1 . Süd-Kəntin XI əsrin sonlarında bir oğuz şəhəri olduğu da mə- lumdur. Yenə X əsrin ilk rübündə Fərab-Kəncədə və Şaş (Daş-Kənd) arasın- da islam dinini qəbul etmiş oğuz və karluqlardan ibarət min çadıra yaxın bir elat yaşayırdı 2 . Bunlar müsəlman olmayan türklərin axınlarına qarşı müdafiə hərəkatlarında mühüm rol oynayırdılar. İbn Fədlanın 921-ci ildə Bulğara ge- dərkən görüşdüyü oğuz başçılarından Yınalın bir dəfə müsəlman olduğunu, lakin xalqın «Müsəlman olsan, bizim başçımız ola bilməzsən» şəklində eti- raz etməsi üzündən təkrar köhnə dininə qayıtmaq məcburiyyətində qaldığını bilirik 3
İslam hüdudları xüsusilə samanilərin cəhdi sayəsində Sır-Dərya arxası- nın şərqi istiqamətində genişlənmiş və Balasağuna qədər uzanmışdı. IX əsr- də samanilərdən Nuh ibn Əsəd İsfacab bölgəsini fəth etmiş, bu xanədanın ən böyük hökmdarı İsmayıl ibn Əhməd 893-cü ildə Talas şəhərini alaraq orada- kı möhtəşəm kilsəni məscidə çevirmiş, Nəsr ibn Əhməd isə (913-943) Şav- qar şəhərinə səfər etmişdi 4 . İsmayıl ibn Əhmədin Talas səfəri və İsficab bəylərinin fəaliyyəti nəticəsində Balasağunun qərbindəki Ordu şəhərində ya- şayan türkmən məliki müsəlmanlığı qəbul etmiş və İsficab bəylərinə vergi ödəməyə başlamışdı. Beləliklə, türk qövmləri arasında müsəlmanlığı hamıdan əvvəl əsasən Balasağunla Talasın şərqindəki Mirki qəsəbəsi arasında yaşayan türkmənlər qəbul etmişlər. Şübhəsiz ki, bu, X əsrin birinci yarısında baş vermişdir. La- kin, dediyimiz kimi, müsəlman şəhəri olan Balasağun 942-ci ildə müsəlman olmayan türklərin əlinə keçmişdir 5 . Onların qaraxanilər xanədanının başçılıq etdiyi yağmalar olduğu şübhəsizdir. Bu hadisə əsil yurdu Kaşğar bölgəsi olan qaraxanilər sülaləsinin Talas vadisini öz hakimiyyəti altına aldığı tarixi göstərir. Salnaməçilər 349-cu ildə (miladi 960) 200.000 çadırlıq bir türk elatının müsəlmanlığı qəbul etdiyini bildirirlər 6 . Bu türklərin qaraxani xanədanının hökmranlıq etdiyi yerlərdəki türk qövmləri (yağma, karluq, çigil, tuxsı) ol- duğuna heç bir şübhə yoxdur. Həmin əsrin ikinci yarısında oğuzlar arasında da müsəlmanlığın xeyli yayıldığını söyləmək mümkündür. Son samani şah- zadəsi Əbu İbrahim (Müntəsir) Mavəraünnəhri qaraxanilərin əlindən almaq
1 İbn Hövkəl, s. 511; Hüdud ül-aləm, s. 117; Minorski, s. 118. 2 İbn Hövkəl. Göstərilən yer; Hüdud ül-aləm; s. 118; Minorski, s. 119. 3 Z.V.Toğan nəşri, s. 13; S. əd-Dehxan nəşri, s. 97-98. 4 Barthold. Türkestan, s. 211, 224, 256. 5 Yenə orada, s. 256. 6 Yenə orada, s. 255. Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|