Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR) 85
nəql edən Zahir Nişapurinin sözlərindən 1 bəlkə də təxmin etmək olar ki, Arslan yabğunun üstündə bir yay və üç ox vardı. 1038-ci ildə Nişapura girən Toğrul bəyin qolunda gərilmiş bir yay, be- lində isə üç ox olmuşdu ki 2 , bunun yabğuluq əlaməti olduğu şübhəsizdir. Bu müsahibəyə görə, Xarəzmdə Xəzərə çox yaxın olan Balxan dağları yörə- sində mühüm bir türkmən elatı yaşayır 3 . Halbuki X əsrdə bu bölgədə oğuz- ların yaşadığına dair heç bir qeydə rast gəlmirik. Arslanın xeyli qüdrətli olduğunu görən Sultan Mahmud hər halda ondan öz ölkəsinə dəyə biləcək zərərin qarşısını almaq və Əli Təgini onun kömə- yindən məhrum etmək üçün yabğunu hiylə ilə tutdu. Arslan əvvəlcə Qəznə- yə, oradan isə Hindistandakı Multan şəhəri yaxınlığındakı Kalincar qalasına göndərilib dustaq edildi. Beləliklə, heç gözləmədiyi bir hiylənin qurbanı olan Arslan yabğu həyatının sonuna qədər bu qalada qaldı. Bəzi müəlliflərə görə
4 , Arslan yabğu qardaşı uşaqlarının Xorasanda qazandıqları ilk müvəf- fəqiyyətlərə qədər yaşamış, hətta dustaq olduğu qaladan gizlincə xəbərlər göndərərək onları qəznəvilərlə mübarizəni davam etdirmək xüsusunda təş- viq etmişdir 5 . Arslan yabğu bizim üçün Türkiyə səlcuqlularının atası olması baxımın- dan əlamətdardır. Onun iki oğlunu tanıyırıq: Qutalmış və Rəsul Təgin. Ehti- mal ki, sonuncu ad qaraxanilərin bir şahzadəsindən iqtibas edilmişdir, çünki oğuzların təgin ünvanı daşıdıqları görülməmişdir. Zahir Nişapuri atasını xi- las etmək üçün Qutalmışın Hindistana qədər getdiyini yazır 6 . Arslan yabğunun Mahmud Qəznəvi tərəfindən həbs edilməsinin səlcuq- lular arasında feli bir etirazla qarşılandığına dair məlumat yoxdur. Bu xüsus Zahir Nişapurinin 7 dediyi kimi girişəcəkləri hər hansı təşəbbüsün aqibətin- dən qorxmalarından daha çox aralarında birlik olmaması ilə əlaqədardır. Hər halda Arslanın oğulları da bu əsnada yetişkin yaşda deyildilər. Çünki nə on- lar, nə də əmisi uşaqları Arslan yabğunun buyruğundakı oğuz bölüyünə və ya bölüyün mühüm bir qisminə hakim ola bilməmişlər. Oğuzlardan Arslan yabğuya tabe 4.000 çadırlıq bir elatın başbilənləri onun dustaq edilməsindən sonra Mahmud Qəznəviyə öz bəylərindən, yəni səlcuqlulardan zülm gördük- lərini və əziyyət çəkdiklərini söyləyərək Xorasana köçmək üçün icazə ver- məsini xahiş etdilər. Onlar Xorasanda yurd salacaqları təqdirdə özlərini ora- da rahat hiss edəcəkləri kimi, bunun sultan üçün də, Xorasan üçün də fayda
1 Rəşidəddin. Cami ət-təvarix. Zikri-tarixi-aliyi-Səlcuq, s. 8-9. Bu barədə “Məliknamə”nin susması çox mənalıdır. 2 Beyhaki, s. 553. 3 S. 8.
4 Gərdizi, s. 66; Rəşidəddin, II, cüz 5, s. 8-11; ibn-ül-Əsir, IX, s. 157, 197, 199. 5 Rəşidəddin, II cüz, 5, s. 10-11; ibn-ül-Əsir, IX, s. 199. 6 Rəşidəddin, II cüz, 5, s. 11. 7 S. 10.
FARUQ SÜMƏR 86
gətirəcəyini, ordusunun qüvvəsini artıracağını da söyləməyi unutmamışlar. Oturaq camaata və seçmə qoşuna əsaslanan islam dövlətlərində köçəri ünsü- rə zəngin bir gəlir mənbəyi kimi baxırdılar. Mahmud Qəznəvi də məhz bu məqsədlə vəzir və əmirlərin etirazlarına fikir verməyərək onların Xorasana köçmələrinə icazə verdi. 4.000 çadırdan ibarət bu oğuz elatı çoluq-çocuqları, davarları ilə Xorasana köçərək Səraxs, Fəravə və Abivərd çöllərində yurd saldılar. Onların başında Yağmur, Buka, Göktaş və Qızıl adlı bəylər vardı 1 .
sizdir. Arslanın ölümundən sonra onların səlcuqlulara bağlı qalmaq istəmə- dikləri də bir gerçəkdir. Çünki onlardan mühüm bir qisminin, daha sonralar da səlcuqlulara tabe olmaqdan qaçındıqları görüləcəkdir. Bunun səbəbi nə- dir?
Gərdizinin yazdığı kimi onlar səlcuqlu ailəsindən əsla unuda bilməyə- cəkləri dərəcədə zülm görmüşdülərmi? Bəlkə sadəcə müstəqil yaşamaq üçün belə hərəkət etmişlər? Bu barədə qəti bir hökm vermək mümkün deyil. 4.000 çadırlıq bir oğuz elatının Xorasana getməsi, şübhəsiz, səlcuqluların gücünü azaltdı, onları zəif vəziyyətə saldı. Onların tarixinə keçməzdən əvvəl bu 4.000 çadırlıq oğuz elatından bəhs etmək daha münasibdir. Mahmud Qəznəvinin Arslan yabğuya bağlı 4.000 çadırlıq oğuz elatının Xorasana köçməsinə icazə verməsi başda vəzir olmaq üzrə dövlət ərkanı və komandanların etirazına səbəb olmuşdu 2 . Hətta onlardan Tus valisi Arslan Cazib ox ata bilməmələri üçün onların baş barmağını kəsdirməyi Mahmuda tövsiyə etmişdi. Sultan Tus valisinin bu sözlərinə heyrət edərək ona «sən mərhəmətsiz, daş ürəkli bir adamsanmış» cavabını vermişdi 3 . Mahmud Qəznəvi 418-ci ildə (1027) Hindistana səfərindən qayıdarkən (ilin sonunda) Nəsa, Bavərd (Abivərd) və İsfərayi camaatından bir çox adam ona türkmənlərin təcavüzündən şikayət etdi. Buna görə sultan Tus valisi Arslan Cazibə məktub yazaraq türkmənlərin təcavüzlərinin qabağını almağı əmr etdi. Tus valisi hərəkətə keçdisə də müvəffəqiyyət əldə edə bilmədi. Türkmənlər onun əsgərlərindən xeyli qırıb, çoxunu da yaraladılar. Arslan Cazib bir neçə dəfə onların üstünə getsə də, heç bir şey edə bilməmiş, bu sə- bəbdən xalqın şikayətlərinin arası kəsilməmişdi. Sultan məktub yazaraq onu danladı və acizlikdə ittiham etdi. Tus valisi isə türkmənlərin çox qüvvətlən- diyini, onların öhdəsindən ancaq sultanın gələ biləcəyini, hökmdar gəlməsə fəsadlarının artacağını və qarşısını almağın daha çətin olacağını bildirdi.
1 Gərdizi, s. 67; ibn ül-Əsir, s. 157, 197; Cüzcani (Beyhakidən nəqlən). Təbəqati-Nasiri. Əbdül Heyy Həbib Qəndəhari nəşri, I, s. 290-292. 2 «O gün mən, Altın-Taş və Arslan Cazib və başqaları çox dedik, xeyri olmadı» (Beyhaki, s. 266). 3 Gərdizi, s. 67. Arslan Cazibin bu təklifi o qədər məşhur olmuşdur ki, onu bütün əsərlərdə görmək mümkündür. Gərdizi və Beyhaki kimi Qəznə salnaməçiləri də həmin vaxtdan eti- barən oğuzlardan artıq sadəcə türkmən deyə bəhs edirlər. Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|