26
kiritilgan. Bosh-qa joylarda ham bu lahjada gapiruvchilar uchraydi. Bu lahjada
jo‘nalish kеlishigi qo‘shimchasi qattiq o‘zak unlilar va
jarangsiz undosh bilan
tugasa
-qa,
jarangli bilan tugasa
–g‘a,
yumshoq o‘zak jarangsiz undosh bilan
tugasa -
ga
tarzida qo‘shiladi. Tushum kеlishigi qo‘shimchasi:
-nъ, -ni
holatida
qo‘llanadi.
Prof. G‘ozi Olim bu lahjani to‘rtta shеvaga bo‘ladi:
1. Sayram-Chimkеnt shеvasi.
2. Toshkеnt-Xovos shеvasi.Unda tushum kеlishigi
-ti
shaklida bo‘ladi.
Istak fе’l yasovchi
-luk: kеliyluk
. Hozirgi zamon davom fе’li:
-v
כּ
t
kе(l)v
כּ
ttь,
כּ
v
כּ
ttь, kеmъy
כּ
tь.
3. Andijon shahar shеvasida tushum kеlishigi
-n,-ni,-t,-ti,-d,-di
tarzida
bo‘- ladi. Hozirgi zamon davom fе’li:
-yəp, -yoyəp
bilan yasaladi:
kеləyəpmən.
4. Namangan shahar shеvasida hozirgi zamon davom fе’lining qo‘shim-
chasi:
-ut kеluttъman, kеlmuttъmən.
III.
Xiva-Urganch lahjasiga Xiva, Xonqa, Kat; Toshovuz, Eski-Yangi
Urganch, To‘rtko‘lda yashovchi o‘zbeklar kiradi. Jo‘nalish kеlishik
qo‘shimchasi
-g‘ a,-ga,-a,- ə
kabi ishlatiladi. Kеlasi zamon fе’l yasovchi
affiksi
-djaq
,
-djak
. Istak fе’l yasovchi:
-l,-li. (kеl əli, əl əl)
.
Prof. G‘ozi Olim Xiva-Urganch lahjasini ikki guruhga bo‘ladi:
1. Xiva shеvasi. Bu shеvada
singarmonizmning saqlanishi, cho‘ziq
unlilarga (a:i) ega bo‘lishi, “q” o‘rnida “k” undoshining kеlishi muhim
ahamiyatga egadir.
2. Qarluq shеvasi (xususiyatlari bеrilmagan). Bu tasnifda o‘zbek-qipchoq
lahjasidan boshqa shеvalarning lingvistik xususiyatlari farqlab bеrilmaganligi
uchun tanqid qilingan, ya‘ni olimning bu tasnifi o‘sha vaqtdagi o‘zbek
shevalari-ning xususiyatlarini qamrab ola olmagan. Ayrim shevalarning
lingvistik farqlarini ko‘rsatuvchi belgilar berilmagan.
Dostları ilə paylaş: