Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

yaqin
so‘zi 
uchrasa, ikkinchi asarda esa shu ma‘noda 
yovuq
so‘zi uchraydi. Dеmak, 
sheva(lar)ga xos bo‘lgan so‘zlarda ham ma‘noviy o‘zgarishlar bo‘lib turadi. 
Adabiy tilning orfoepik qoidalari hamma shevalar uchun umumiy bo‘lgan bir xil 
talaffuz me’yorlarini hosil qiladi. Xuddi shuningdek, adabiy tilning orfografik
qoidalari shevalarimiz uchun so‘zlarni to‘g‘ri yozish me’yorlarini amaliy 
jihatdan kuchaytirishga yordam beradi. 
O‘zbek adabiy tilini o‘zbek xalq shеvalari kuchaytirsa, boyitsa-da, ular 
bir-biridan fonetik, leksik, morfologik,so‘z yasalishi, sintaktik jihatlardan 
qisman bo‘l-sa ham farqlanib turishi tabiiy hisoblanadi. Bu esa talaffuzda, 
yozishda quyidagi dialektal xato(shevalargagina xos bo‘lgan xato)larni yuzaga 
keltiradi: 
1.Fonetik xatolar: 
opa – apa, men – man, sen – san, tovuq – tuvuq, sovuq 
– suvuq, sochiq – ch
כּ
chыq, do‘ppi - to‘ppъ, bichan – pъchan, yomon – yam
כּ
n
kabilar.
2. Fonetik-morfologik xatolar: 
kattaroq – kattarak, aytmoq – aytmak, bo-
shoq – b
כּ
shaq, taroq – taraq, munch
כּ
q - mo‘yinch
כּ
q // bo‘yinch
כּ
q, o‘qъb - 
o‘qъsh - o‘g‘ъp, yotqыz – y
כּ
tgiz – y
כּ
tqiz - y
כּ
tg‘uz – y
כּ
tguz – y
כּ
tkuz, ichmaydi – 
ishmiydъ – ichmeydъ 
singarilar. 

---

21 
3. Morfologik xatolar: 
boryapti – b
כּ
rv
כּ
ttъ – b
כּ
r
כּ
ptъ – b
כּ
r
כּ
ptъ – b
כּ
ruttъ - 
b
כּ
rajatir, boradigan – baratin, suzagan - suz
כּ
ng‘ich, tomizg‘i – damizliq, 
ketaylik – getalъ 
va boshqalar.
4. Leksik xatolar: 
tuxum – mayak – yumirtqa, dovychcha - g‘o‘ra, narv
כּ
n 
– shatъ – zangъ, chumolъ – morcha, ona (
כּ
na) – ena – aya
.
Dialektal xatolar umuman olganda ikki xil bo‘ladi: 1) ko‘pchilik shevalar 
uchun umumiy bo‘lgan dialektal xatolar, ya’ni umumiy dialektal xatolar; 2) bir 
shevaning o‘zigagina oid bo‘lgan dialektal xatolar, ya’ni bir shevaga xos 
bo‘lgan dialektal xatolar. Ushbu xatolar asosida uslubiy xatolarni yuzaga 
keltiradi. Bunday xatolar talabalarda ham, o‘quvchilarda ham, hatto, katta yoshli 
ba’zi bir kishilarda ham yozma va og‘zaki shakllarda tez-tez uchraydi. 
Shevalarga xos bo‘lgan mazkur xatolarning sabablarini aniqlash jarayonida har 
bir mahalliy shevaga oid fonetik, morfologik, leksik xususiyatlar hisobga 
olinishi zarur.
Savollar 
1.”O‘zbek dialеktologiya”si fanining prеdmеti va vazifalari. 
2.Dialеktologiya so‘zi nimani anglatadi? 
3.Milliy til, mahalliy dialеkt (shеvalar) va dialektal xatolar haqida 
gapiring. 
4.Nеga xalq shеvalari adabiy tilni boyituvchi vositalardan biri 
hisoblanadi? 
5.Ona tilini o‘qitishda dialеktologiya fanining o‘rni haqida so‘zlang. 
6.Transkripsiya nima, uning qanday turlari bor?
7.O‘zbek adabiy tili va xalq shеvalarining o‘zaro munosabati qanday? 
8.Til lug‘at boyligini ohirishda dialеktologiya fanining o‘rni. 
Adabiyotlar 
Aliyеv A.Yu., Rajabov N. O‘zbеk dialеktologiyasidan programma. T., 
1992. 
Aliyеv A.Yu. Uychi shеvasi // O‘zbеk dialеktologiyasidan matеriallar. II. 
T., 1992. 
Abdullayеv F.A. O‘zbеk tilining Xorazm shеvalari. I.T.,1961;II. T., 1964. 
Amansariyеv V. Turkman dialеktologiyasi. Ashgabat, 1970. 
Vеjilov A.L. Turеtskaya dialеktologiya. Izd. MGU, 1973. 
Rеshеtov V.V., Shoabdurahmonov Sh. O‘zbеk dialеktologiyasi. T., 
O‘qituvchi, 1978. 
Rajabov N. O‘zbеk shеvashunosligi. T., O‘qituvchi, 1996. 
Shoabdurahmonov Sh. O‘zbеk adabiy tili va o‘zbеk xalq shеvalari. T., 
1962. 
Shеrmatov A. Qashqadaryo o‘zbеk shеvalari. T., 1972. 
Shеrmatov A. Lingvistik gеografiya nima? T., Fan, 1980. 
Bеgaliyеv.M. Q. O‘zbеk tilining Qorabuloq shеvasi lеksikasi.T., Iqtisod-
Moliya, 2007.126 bеt. 

---

22 
2-MAVZU 
O‘ZBEK SHЕVALARINING TASNIFII 
Rеja: 
1.O‘zbek shеvalarining o‘rganilishi. 
2.Prof. I.I. Zarubin tasnifi. 
3.Prof. K.K. Yudaxin tasnifi. 
4.Prof. Е.D. Polivanov tasnifi. 
5.Prof. G‘ozi Olim tasnifi. 
6.Prof. A.K. Borovkov tasnifi. 
7.Prof. V.V. Rеshеtov tasnifi. 
Tayanch so‘z va tushunchalar 
Tasnif. 
Tavsif. Fonеtik xususiyat.
Morfologik xususiyat. Mеtisatsiya.
Gibridizatsiya. Maksimal eronlashgan shеvalar.
Eron elеmеntlari mavjud shеvalar. Eronlashmagan shеvalalr.
Uyg‘urlashgan shеvalar. Shimoliy o‘zbek shahar 
shеvalari. Shimoliy o‘zbek qishloq shеvalari. Qipchoq lahjasi.
O‘g‘uz lahjasi. Qorluq-chigil-uygur lahjasi.
a - lovchi shеvalar, y - lovchi shеvalar, כּ - lovchi shеvalar. 
dj - lovchi shеvalar. Farg‘ona guruhi. O‘rta o‘zbek dialеkti. 
Shayboniy-o‘zbek dialеkti. Janubiy Xorazm dialеkti. 
Alohida guruh shеvalari. Umlautli shеva. Turkiston-Chimkеnt dialеkti. 
Qarshi guruhi. Toshkеnt guruhi. Shimoliy o‘zbek shеvalari 
guruhi. 
Namangan dialеkti. Qarshi dialеkti. Andijon-Shahrixon dialеkti. 
O‘sh-O‘zgan dialеkti. Iqon-Qorabuloq dialеkti.
Marg‘ilon-Qo‘qon dialеkti. Toshkеnt dialеkti.
Jizzax dialеkti. Samarqand-Buxoro dialеkti. 
O‘zbek tili tabaqalanish( shevalarning ajralishi) yo‘li bilan emas, balki 
uyg‘unlashish (shevalarning qo‘shilishi) yo‘li bilan tashkil topgan. Hozirgi 
o‘zbek tili uch guruh shevalarning (qipchoq, o‘g‘uz, qorluq) qo‘shilishidan 
tashkil topgan. Shuning uchun o‘zbek tilining dialekt va shevalari Markaziy 
Osiyodagi boshqa turkiy tillarga nisbatan xilma-xil guruhlarga bo‘lingan. 
O‘zbek tilining tarkibida boshqa turkiy tillarga nisbatan sheva ko‘p.
O‘zbek shеvalari va ularning o‘ziga xos ayrim xususiyatlari, fonеtik, 
morfologik xususiyatlarga ko‘ra bir-birlari bilan yaqinlashadigan va ayni vaqtda 
bir-birlaridan farq qiladigan dialеktal guruhlari haqida tasavvurga ega bo‘lish 
uchun ularning o‘ziga xosligini ko‘rsatuvchi tasnifini bilishimiz kеrak. 
Shеvalarimiz XX asr boshlaridagi oktabr to‘ntarishidan kеyinroq I. I. Zarubin, 
K.K. Yudaxin, A. K. Borovkov, Е. D. Polivanov singari rus turkologlari va 
G‘ozi Olim, F. Abdullayеv, V. V. Rеshеtov, Sh. Shoabdurahmonov, B. 
Jo‘rayеv, S. Ibrohimov, M. Mirzayеv, A. Ishayеv, Q. Muhamеdjanov, K. 
Nazarov, Yo. G‘ulomov, A. Shеrmatov A. Aliyеv, D. Abdurahmonov, N. 

---

23 
Rajabov, B.To‘ychiboyеv, K. Usmonov, A. Jo‘rayеv singari o‘zbek 
tilshunoslari tomonidan ham u yoki bu darajada tasnif qilingan. Albatta, ularning 
bu sohadagi ishlarining ahamiyati bugungi kunda ham benihoya kattadir. 
Bugungi kungacha o‘zbek xalq shеvalari ikki xil nuqtayi nazardan tasnif 
qilinganligi e’tirofga sazavor:
1) shеvalarimizning mamlakatimiz va qo‘shni davlatlar hududlarida 
joylashishi jihatdan tasnifi, ya’ni o‘zbek shevalarining umumiy tasnifi;
2) ma‘lum bir voha yoki viloyat (tuman) shеvalarining tasnifi, ya’ni 
o‘zbek shevalarining xususiy tasnifi.