Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Unli tovushlar
Unli tovushlarni ifodalash uchun quyidagi transkripsion belgilar olingan. Ular sheva materiallarini yozib olishda ishlatiladi: б – umumturkiy orqa qator, lablanmagan [a] unlisi. Qipchoq guruhidagi ohangdosh shevalarning hammasida uchraydi: vaqt, ata, hamъt, ag‘ am . ə – old qator, lablanmagan keng unli.U o‘zbek xalq shevalarining deyarli hammasida uchraydi: כּ kə , k כּ ttə (Toshkent), əkə , k כּ ttə (Qo‘qon) , dəsy כּ r . כּ – orqa qator, lablanmagan ochiq unli tovush. U ko‘pincha shahar va shahar atrofidagi shevalarda uchraydi: d כּ n, n כּ n, כּ tə, b כּ lə, m כּ shъn . e (ye) – til old qator, lablanmagan tor unli bo‘lib, shahar va shahar tipli shevalarda uchraydi: kel, bedə , terək , yenвъ , kesak, yechkъ , teskərъ , kerək . e – til old qator, lablanmagan, ochiq [e]unlisi. Bu fonema ohangdoshlik xususiyatiga ega bo‘lgan shevalarda qo‘llaniladi: eshik, echki, elək , mergən . є – old qator unli , lablanmagan [e] unlisining ochiq varianti.Bu esa [e] va [ə] o‘r tasidagi bir tovush bo‘lib, Xorazmda gєl, gєt , gєrək , Namanganda nєməsъ , bєli tarzida aytiladi. i – til oldi unli. U odatdagi turkiy so‘zlarda uchraydigan lablanmagan tovushdir. Ohangdosh shevalarda mustaqil fonema hisoblanadi: tish, kiyim, ilgari, bittə , kitəp . ъ – lablanmagan unli. U tor unli tovush, [i] va [ы ] tovushlarining birlashishi natijasida kelib chiqqan. Ь fonemasi shahar va ularga yaqin shevalarda qo‘llaniladi: kъshъ, ъkkъ, bъz, kъm, kъr, kъrъm, chъvъn, bъlməydъykən . ы – lablanmagan unli. U tor unli tovush bo‘lib, i unlisiga yaqin talaffuz etiladi va chuqur til orqa tovushlaridan bo‘lgan q, g‘ , x tovushlari bilan yonmayon keladi. Ы – unlisi shahar va shahar atrofi shevalarida uchraydi: q ыrq, qыsh, qыzыq, mыx, /ыsh(/ыsht ) . 17 u – orqa qator, lablangan unli.Turkiy tillarda mustaqil fonema sanaladi. Bu unli o‘zbek xalq shevalarining hammasida ishlatiladi: כּ luvkən, tumshuq, ulug‘ , quyruq, murun . y – til oldi qator, lablangan unli. U ohangdoshlik qonuni saqlangan o‘zbek xalq shevalarida uchraydi: kyi, gyi, yo‘l, jaylandi, ych, pyl . o – til orqa qator, lablangan unli fonema(rus-kril yozuvida bu unli “ў” bilan ifodalanadi). Barcha shevalarda mustaqil holatda qo‘laniladi: Oraq qolыnы qoyыp, bir ming yuz on somga qoy כּ ldы, gosala. ө – til old qator, lablangan unli. Bu ham ohangdosh o‘zbek shevalarida ishlatiladi: kөl, bөlə, bөlim, kөr, kөz, gөr, kөmъr . o‘ (oldingi yozuvdagi “ў”) – lablangan tovush. Bu unli [o] bilan [ө] orali-g‘idagi tovush bo‘lib, shahar va shahar atrofidagi shevalarda uchraydi: qo‘l, bo‘l, bo‘luv, to‘lov, o‘zlik . Shunday qilib, unlilarni ifodalash uchun yuqorida qayd etilgan singari belgilar ishlatiladi. Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|