Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
| y
כּ r, y og‘ – y כּ g‘ (y כּ g‘ ), bכּg‘ +- ga - b כּ qqa (b כּ qqa), tog‘ - ga - toqqa (t כּ qqa), keyninə — keyinga, mavqыl — ma‘qul. Dialеktologiya adabiy tilimizning talaffuz me’yorlarini tеkshiradigan or- foepiya bilan ham o‘zaro bog‘liq, chunki har kuni ishlatadigan so‘zlarimiz adabiy tilga qabul qilinmasdan oldin shеva va lahjalarda ishlatilgan. Bu holni shеva vakillari nutqidan yozib olingan matnlarda va yozma yodgorliklarda ko‘rish mumkin. Shеvalarimizda o‘zbek adabiy tilining orfoepiya qoidalari shakllangan, ma‘lum bir tizimga tushgan. Mazkur fan tеrminologiya bilan ham o‘zaro bog‘liqdir. Chunki o‘zbek tiliga Davlat tili huquqini bеrgan qonunning qabul qilinishi bilan (1989-yil 21- oktabr) mavjud tеrmin(atama)lardan ba’zi birlarini o‘zbekchalashtirish zarurati yuzaga kеldi. Bizga zarur bunday atamalarni o‘zbekchalashtirishda “O‘zbek dialеktolo-giyasi” fanida mavjud bo‘lgan dialektologik materiallar ko‘mak bеra oladi. Masalan: еlvizak - mayin shabada. Bu so‘z oldin kishilarga uncha ma‘lum bo‘lmagan, chunki u faqat shеvadagina qo‘llangan. Uni adabiy til doirasiga olib kirishda f.f.n. Ahmad Ishayеvning xizmati katta. Ushbu so‘zni ishlatgani uchun XX asrning 60-yillarida shu olim, hatto, tanqid qilinib, fеlеton ham qilingan. Yana shеva vakillari tilida quyidagi so‘zlarni ham uchratish mumkin: bag‘alar//bachala(r) – bכּl ə l ə r (bolalar); כּ blast - vil כּ yat (viloyat); k כּ lx כּ z – kolxoz; həməsh - כּ m כּ ch (omoch); ray כּ n – tuman; n כּ hya (nohiya); tuzilish – struktura; i n t ы b a q (ittifoq); murcha - qarincha - chum כּ li (chumoli) kabi atamalarni ham uchratish mumkin. Ular shеvalardan topilgan holda tilimiz 14 boyligini o‘zida ifodalab turibdi. Ilm-fan, kasb-hunar sohalariga oid atamalarni o‘zbekchalashtirish lozimligini o‘ylasak, dialеktologiya fani oldida ko‘p masalalar turganligini sеzish mumkin. Sababi, fan, texnika va hayotimizning har bir sohasiga oid atamalarni imkoniyat darajasida o‘zbekchalashtirishda, so‘zsiz, shеvalarimiz lеksikasiga oid ba’zi bir so‘zlarning ishlatilishi o‘rinlidir. O‘zbek lahja hamda shеvalarining xususiyatlarini yaxshi bilish, o‘rganib olish o‘qituvchilar uchun, ayniqsa, “Ona tili va adabiyoti” fanining o‘qituvchilari uchun ham juda zarur hisoblanadi. Ushbu fan o‘qituvchisi o‘z o‘quvchilarining nutqidagi, yozuvidagi shеvaga oid xususiyatlarni yaxshi bilsa, o‘quvchilarning yozma va og‘zaki nutqiga xos bo‘lgan kamchiliklarini to‘g‘ri topa oladi. Buning uchun shevalarimiz haqida mukammal ma‘lumotga ega bo‘lishi shart. Shundagina, o‘quvchilarning adabiy til talablari va mе‘yorlarini o‘zlashtirib borish darajasidagi savodxonligi oshib boradi. Chunki o‘quvchilar nutqida, ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yozuvida uchraydigan xatolar shеvalarimiz ta‘sirida sodir bo‘ladigan xatolar jumlasiga kiradi: м ənəт — so ‘m, pul ; əynəlm כּ q – aylanmoq ; қəвуכּ – qabul; esnə - ensa ; qыdыrыshma , qыdыrыsh — sayir, n כּ nnъ ush כּ g‘ ъ - nonning ushog‘i ; дəכּбə — jinni, telba; Bux כּ r כּ gə turədъ - Buxoroda turadi ; ə rdj ə — sandiq, qo‘ ngshu — qushni. Andijonlik o‘quvchi adabiy tildagi taroq, sanoq, kosa tipidagi so‘zlarni taraq, sanaq, kasa shaklida yozsa, toshkentlik o‘quvchi esa adabiy tildagi shabada, aka, do‘ppi kabi so‘zlarni o‘z shevasi ta’sitida sh כּ b כּ da, כּ ka, to‘ppi ko‘rinishida yozishi va bu bilan orfografik xatoga yo‘l qo‘yishi mumkin. Shunday qilib, o‘quvchi hamda talabalarni adabiy talaffuzga o‘rgatish, birinchi galda , ular nutqini sheva, ya’ni dialektizmlar ta’siridan holi qilish kerak bo‘ladi: adabiy tildagi tar כּ q, dala, כּ y כּ q, ch כּ ynak, kattar כּ q, y כּ t כּ q, yo‘ld כּ sh tipidagi so‘zlar 0-lovchi o‘zbek shevalarida mahalliy sheva ta’sirida talaffuzi buzilib tar כּ :, d כּ da, כּ yi:, ch כּ ynak, k כּ ttarq כּ :, y כּ t כּ :, yo‘ld כּ sh tarzida aytiladi. Bunday talaffuz o-lovchi shevalar uchun odatdagi hol sanaladi. Yuqorida keltirilgan adabiy tilga oid so‘zlar a-lovchi o‘zbek shevalarida esa taraq, dada,ayaq,choynak, kattaraq, yataq, yo‘ldosh tarzida talaffuz etiladi va bu hol a-lovchi o‘zbek shevalarida me’yor hisoblanadi. Bunday xilma-xillikni bartaraf qilish uchun o‘qituvchi o‘sha sheva bilan adabiy tilni qiyoslay olishi lozim. Qiyoslashda, albatta, adabiy til tayanch holatda bo‘lishini unutmaslik shart: qatiq so‘zi o‘zbek xalq shevalarida qattыq, qatыq, q כּ ttыq, qatыq, qatuv, qatug‘, qatu: tarzida talaffuz etilsa-da, lekin bu so‘z adabiy til me’yoriga ko‘ra qatiq tarzida bir xil talaffuz etiladi. O‘quvchilarga to‘g‘ri talaffuz me’yorlarini singdirish maqsadida bajarila- digan yirikroq ish o‘sha shevaning fonetik tizimini adabiy tilning fonetik tizimi bi-lan qiyoslash hisoblanadi.Sababi, o‘zbek shevalarining vokalizm tizimi ham, kon-sonantizm tizimi ham fonologik jihatdan adabiy tildan farq qiladi. O‘zbek adabiy tilining tayanch shevalarida unli fonemalar 7tadan iborat bo‘lsa, shimoliy Xorazm qipchoq guruh shevalarida 9ta mustaqil unli tovush bor. Janubiy 15 Xorazm o‘g‘uz guruh shevalarida cho‘ziq unlilardan tashqari 10ta unli, Iqon shevasining unlilar tizimida 18ta fonema mavjud. Maktablardagi ona tili o‘qituvchisi o‘quvchilarga adabiy tilning yozma va og‘zaki shakllarini uzliksiz holatda o‘rgatish jarayonida yuqoridagi kamchilik hamda nuqsonlarni tugatishi mumkin. Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|