O’quv ishlari prorektori 2021y prof. S. Soleev

Kochetov A. I. Sosialnыye aspektы vospitaniya. – Ryazan, 1976. –S.36.
Mahkumni to‘g‘ri yo‘lga solish vazifasi salbiy sifatlarning bartaraf bo‘lishiga yordam beradi. Bu jarayonda balog‘at yoshiga yetmagan huquq buzarlarning jinoyat sodir qilishga undovchi salbiy xususiyatlari kamayib boradi. A.I.Kochetov mahkumlar axloqini tuzatish imkoniyatini aniqlab, uning bosh yo‘nalishini quyidagicha talqin etadi: «Jamoatchilik shaxsning o‘zi tomonidan mavjud salbiy xususiyatlarni bartaraf qilish va ijobiy sifatlar fondini jadal rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi»¹. Demak, ijobiy tomonlarning rivojlanishi shaxsning to‘g‘ri yo‘lga kirishdagi ishonchini mustahkamlaydi.
Mahkum bilan tarbiyaviy ish olib borish jarayonida uning kamol topishi uchun ma’naviypsixologik o‘zgarish imkoniyatlari to‘g‘risidagi masala ham nazariy, ham amaliy ahamiyat kasb etadi. Jinoyatchilik tarixiga nazar tashlaganda bunga ko‘proq e’tibor qaratilganligiga guvoh bo‘lish mumkin va uni hal etishning ikki yo‘nalishi yuzaga kelgan. Birinchi yo‘nalish tarafdorlari jinoyatchining shaxsida ijobiy o‘zgarishlar bo‘lishini tan olmaydilar va jinoyatga aloqadorlik uning qismatiga yozilgan, deb o‘ylaydilar. Ikkinchi yo‘nalish tarafdorlari esa buning aksi, ya’ni inson shaxsini cheksiz o‘zgartirish va rivojlantirish imkoniyatlari mavjudligi bois mah kumlarni ham to‘g‘ri yo‘lga solish mumkin, deb fikr bildiradilar.
Jazoni ijro etish muassasasining otryad (guruh) boshliqlari tomonidan tarbiyalash usullarini qo‘llash, mahkumlarni kuzatish, eksperimentlar o‘tkazish, suhbat hamda faoliyatni tahlil qilish bilangina cheklanib qolmasligi kerak.
Xulq-atvorlarni umumlashtirish usuli psixologik yo‘nalishga egadir. Professor K. K. Platonov aytganidek, shaxsning tuzilishi va individual xususiyatlarini o‘rganish vositasida uni psixologik jihatdan o‘rganish mumkin.
Mahkumlarda barcha jabhalar bo‘yicha tarbiyani mujassamlashtirish, faol hayot tarzini shakllantirish, mehnatga hamda o‘qishga munosabatlarini ijobiy holatga keltirish uchun pedagogik faoliyat kompleks ravishda tashkil etilsagina maqsadga erishish mumkin bo‘ladi. Shuning uchun tarbiya vositalari, shakllari, usul va printsiplari o‘rtasida o‘zaro yaqin aloqalarning o‘rnatilishi ko‘zda tutiladi. Shu tufayli mahkumlarni axloqan tuzatishda quyidagi shartlar bajarilishi lozim:

• otryadlarda mahkumlarning shaxsini o‘rganish borasida yagona dastur mavjud bo‘lishi kerak;

  
  

• mahkum shaxsining sifatlari, xulq-atvori va boshqa xususiyatlaridan kelib chiqqan holda mahkumlarni yagona tasnifga asoslangan guruhlarga ajratish;

  
  

• jazoni ijro etish muassasasidagi barcha xizmat xodimlari mahkumlarni axloqan tuzatishda psixologik-pedagogik usullarning yagona kompleksi ta’sirlaridan unumli foydalanishlari;

  
  

• JIEM bo‘lim va xizmat xodimlari o‘rtasida mahkumlar psixologiyasidagi o‘zgarishlarga doir axborotning operativ almashuvini yo‘lga qo‘yish asosida mahkumlarni tarbiyalash dasturiga o‘zgartish hamda tuzatishlar kiritish;

  
  

• JIEMdagi tarbiyachilar o‘rtasida birbirini tushunish, ularning o‘zaro hamkorligi va qo‘llabquvvatlashi hamda topshirilgan vazifalarga printsi pial yondashishlarga erishish;

  
  

• JIEM xodimlari faoliyatining yakdilligini ta’minlash, mahkumlarga nisbatan yagona pedagogik tartib talablarining faol ta’sirini ta’minlash.

  
  

Otryadlarda mahkumlarning tarbiyasiga kompleks yondashuv deganda, ularning ichki dunyosini shakllantirish maqsadida ularga psixologik-pedagogik ta’sir choralari tizimini doimiy qo‘llash tushuniladi. Bu esa mahkumlarda mustahkam iroda, qiziqish, halol mehnat qilishga ehtiyoj kabilarni mujassamlashtiradi.

Mahkumlar tarbiyasiga kompleks ravishda yondashish uchun barcha JIEM xodimlaridan chuqur va ilmiy asoslangan, yuqori darajadagi psixologik-pedagogik tayyorgarlik talab etiladi. Ular metodik hujjatlarni yakka tartibda ishlab chiqishlari lozim. Bunday hujjatlarda tarbiyachilar faoliyatining natijalari, ularning mutaxassislik malakasini oshirish mahorati, mustahkamlik qobiliyatini shakllantirish, mahkumlar bilan tarbiyaviy ishlarni tashkil etishga qiziqishlarining ortib borishi aks ettiriladi.
Mahkumlar psixologiyasini yaqindan bilish, shaxsga ta’sir ko‘rsatish uslubi va ilmiy yondashuvi tarbiyalash jarayonini amalga oshirish, muayyan sharoitlarda esa mahkumlar faoliyatini to‘g‘ri taxmin qilish imkonini beradi.
Hozirgi kunga kelib mahkumlarni tarbiyalash jarayonini yaxshi boshqarish vazifasi dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Uning to‘g‘ri hal etilishi maqsadli, qat’iy, reja asosida amalga oshirilishiga va har bir xodimning faolligiga


Kochetov A. I. Vospitaniye podrostka. – M., 1972. – S. 180.
Mahkumlar psixologiyasini yaqindan bilish, shaxsga ta’sir ko‘rsatish uslubi va ilmiy yondashuvi tarbiyalash jarayonini amalga oshirish, muayyan sharoitlarda esa mahkumlar faoliyatini to‘g‘ri taxmin qilish imkonini beradi.