O’quvchilarning neyropedagogik xususiyatlarini hisobga olish pedagogik muammo sifatida

O’quvchilarning neyropedagogik xususiyatlarini hisobga olish pedagogik muammo sifatida

Ta’lim-tarbiya berish jarayonida neyropsixologik, neyropedagogik bilimlarning ahamiyati shundaki, biz bugungi kunda kelajak avlodni o’qitishda individual yondashuvning samarali jihatlarini amaliyotga joriy qilishimiz kerak, endilikda pedagog ta’lim berishda har bir o’quvchining individual-psixologik xususiyatlarini, fizilogik imkoniyatlarini erta aniqlashi va qobiliyatlarini ilk bosqichdanoq to’gri yo’naltirib borishi zarur. Bizga ma’lumki, maktab ta’limi davomida bolalarning egallashi kerak bo’lgan o’zlashtirish darajasi turlicha, garchi ularga bir xil ta’lim berilsa-da. Ushbu farqlilik albatta shaxsning individual sifatlari, imkoniyatlari bilan bog’liqdir. Individual yondashuv esa barchaning birdek rivojlanishiga imkon yaratish, o’zlashtirish darajasi yuqori bo’lgan ta’lim oluvchilar sonini oshirish va bu orqali ta’lim berish sifatini va natijasini yaxshilash, sifatli ta’lim olgan va mamlakatimiz taraqqiyotiga o’z xissasini qo’shadigan bo’lajak kasb sohiblarini shakllantirishimizga imkon yaratadi.

Hukumatimiz tomonidan ta’lim jarayonini tashkil etish, ushbu jarayondagi islohotlarni chuqurlashtirish maqsadida qator qonun hujjatlari qabul qilinmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 29.04.2019 yildagi “ O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” PF- 5712-son farmoni, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O’zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-6108-son, hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 25-yanvardagi “Xalq ta’limi sohasidagi ilmiy-tadqiqot faoliyatini qo’llab-quvvatlash hamda uzluksiz kasbiy rivojlantirish tizimini joriy qilish chora- tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4963-son qarorlari bu boradagi vazifalarni amalga oshirishga xizmat qiladi.[1]
2014-yil 6-fevralda birinchi prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan O‘zbekiston Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirishga qaratilgan qo‘shimcha
chora- tadbirlar dasturi qabul qilingan bo’lib, ushbu dasturning har bir bo‘limi yoshlarning ijtimoiy himoyasi, ularning ta’lim-tarbiyasi, yuksak ma’naviyatli yoshlarni shakllantirishga qaratilgan. Jumladan, dasturning quyidagi boblariga ahamiyat qaratamiz:

1. 
   “Yoshlarning huquqiy madaniyatini yuksaltirish, demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonlarida ularning faoliyatini oshirish;
   
2. 
   Yuksak ma’naviyatli, mustaqil fikrlovchi, qat’iy- hayotiy pozitsiya, keng dunyoqarash va chuqur bilimlarga ega bo‘lgan vatanparvar yoshlarni tarbiyalash, ularda turli mafkuraviy tahdidlarga qarshi immunitetni shakllantirish;
   
3. 
   Yoshlarni ijtimoiy himoya qilish, zamonaviy kasb hunarlarni puxta egallashlari uchun munosib sharoitlar yaratish, ularni ish bilan ta’minlash va tadbirkorlikka jalb etish;
   
4. 
   Iqtidorli yoshlarni qo‘llab-quvvatlash, ijodiy va intellektual salohiyatini ro‘yobga chiqarishga qaratilgan ishlarni tizimli yo‘lga qo‘yish” va boshqalar.
   

Hozirgi vaqtda bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar soni ortib borayotgani hech kimga sir emas. Ayniqsa, ushbu moyillik ommaviy bog‘cha yoshidagi bolalar, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘rtasida namoyon bo‘lib kelmoqda. Ko‘pchilik bolalar maktab ta’limida ayrim muammolarga duch keladilar, asosiy muammolar esa bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni bilan bevosita bog‘liq bo‘lib qolmoqda. Maktablarda bilimlar o‘quvchiga berilmoqda, lekin natijalar talab darajasida emasligi mazkur ahvolga yanada jiddiy e’tibor qaratishga va zudlik bilan kerakli chora-tadbirlarni amalga oshirishga sabab bo‘lmoqda.
So'nggi o'n yilliklarda o'quv jarayonini individuallashtirish nazariy tadqiqotlarda ham, o'qitish amaliyotida ham mustahkam o'rin egalladi. Metodologiya fan sifatida turli xil psixologik xususiyatlarga ega bo'lgan odamlar uchun o'rganishni optimallashtirish maqsadida psixologiyaning turli sohalari ma'lumotlariga asoslangan holda ishlab chiqiladi. Bu yo'nalishdagi tadqiqotlar yangi tushuncha bilan bog'liq, ya'ni qobiliyatsiz odamlar yo'q, ularga mos kelmaydigan o'qitish usuli mavjud.
Individual farqlar va differensial neyropedagogikaning rivojlanishini tahlil qilish bizga ta'lim bilan bevosita bog'liq bo'lgan va uni optimallashtirishga yordam beradigan bir qator muammolarni aniqlash imkonini beradi. Ulardan eng dolzarblari quyidagilardan iborat:

1. 
   Chap qo'llik muammosi. Pedagogik jarayonda chap qo'l o'quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish va ularni o'ng qo'l bilan yozishga majburiy qayta tayyorlashni rad etish kerak. Chap qo'l bolalarni o'ng qo'l bilan yozishga majburan qayta o'rgatish chap yarim sharda katta yuk va uning yanada katta dekompensatsiyasi( moslashmaslik) xavfiga olib keladi. Shu munosabat bilan ota-onalar va o'qituvchilarning e'tibori chap qo'l bolalarga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish zarurligiga qaratiladi.
   

Yeremeyevaning so'zlariga ko'ra ta'lim jarayonida biz dominant qo'lni o'zgartirish orqali muqarrar ravishda miya faoliyatini qayta qurishga olib kelamiz va bunday holatlarda qayta o'qitish jarayoni qiyin kechadi. Shuning uchun yarim sharlar funktsional assimetriyasi haqidagi bilimlar zarurdir.

2. 
   Individual lateral profillarni (ILP) og'zaki-mantiqiy ("chap yarimsharning turi") va vizual-mekansal ("o'ng yarimsharning turi") ma'lumotlarni qayta ishlashning turli uslublari bilan bog'lash. Laterallik kognitiv faoliyatning muayyan strategiyasidan yuqori darajada foydalanishni belgilaydi. Kognitiv faoliyatning bola uchun ahamiyatini oshirishga, uning hissiy va qadriyat yo'nalishlarini rivojlantirishga qaratilgan ta'lim kognitiv moslashuvchanlikni oshirishi, maktab ta'limining muvaffaqiyatini oshirishi mumkin.
   
3. 
   O'qituvchilar tomonidan o'quv ma'lumotlarini taqdim etishning turli uslublarining mavjudligi va ILPga qarab bunday ma'lumotlarni o’quvchilar tomonidan o'zlashtirish (idrok etish) uslublari o’rganish.
   
4. 
   Pedagogik jarayonda miya tegishli tuzilmalarining ish qobiliyatini va funktsiyalarini, ularning faollashishi va rivojlanishini ta’minlash yoki tiklash uchun maxsus tuzatuvchi - reabilitatsiya choralarini qo'llash zarurati.
   
5. 
   Adekvat kasbga yo'naltirish faoliyatini o'tkazish va o'quvchilar tomonidan kasbni to'g'ri tanlash uchun individual-psixologik xususiyatlarning lateral belgilar bilan bog'liqligi haqidagi bilimlardan foydalanish zarurati.
   

Miyaning bir yarimsharlari yoki teng yarimsharlari aniq ustunligi yo'q bo'lgan bolalar o'rganishda eng muvaffaqiyatli hisoblanadi, chunki ularning miyasi ularga ma'lumotni
sinxron (Bir-biriga mos ravishda, ayni bir vaqtda, bab-baravar sodir boʻlgan yoki boʻladigan) ravishda qayta ishlashga yordam beradi.
Harakat va hissiy sohalarda yarimsharlarning hukmronligini inobatga olib, shaxsda yetakchi qo'l, oyoq, ko'z va quloqni aniqlash mumkin. Yetakchi o'ng ko'z va quloq, o'ng qo'llilarda shartli ravishda chap yarimsharni ustun deyish mumkin. Yetakchi chap ko'z va quloqlilarda, ehtimol, o'ng yarim shar ustun. Yetakchi organlarning turli tarafda ekanligi esa- aralash tipga mansublikdir.
Deyarli har bir odamda yetakchi qo'l, ko'z, quloq va boshqalar mavjud. Agar o'ng juftlashgan organ yetakchi bo'lsa, bu chap yarimshar tomonidan u bilan bog'liq faoliyat turini (motor, vizual, eshitish) ustun ekanligini anglatadi. Uchta eng muhim ko'rsatkich - "qo'l", "ko'zlar" va "quloqlar" deb ataladigan ko'rsatkichlarga asoslanib, tadqiqotchilar shartli ravishda miyaning funktsional assimetriyasining bir nechta turlarini ajratib ko'rsatishadi.
Ammo bunday bo'linish spekulyativ(taxminiy) emasmi, bu haqiqatan ham miyaning o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liqmi?
Mingdan ortiq bolalarning to'liq psixologik tekshiruvi, o'nlab eksperimentlar va kuzatishlar (shu jumladan ensefalografiya bilan bog'liq) olimlarga aniqlangan guruhlar haqiqatan ham funktsional yarimsharlararo assimetriya tabiatida farq qilishini ta'kidlash uchun asos bo'la oladi. Bunday tasniflash dominant qo'lni va o'ng qo'llik darajasini, yetakchi ko'z va quloqni aniqlash bilan bog'liq aqliy faoliyatning xususiyatlarini aniqlashning oddiy va foydali usuli hisoblanadi.
O'ng qo'lning yuqori darajasi chap yarim sharning ortishi bilan bevosita bog'liq. O'ng qo'lning past darajasi o'ng yarim sharning faolligini ko'rsatishi mumkin. Shu sababli, o'ng va chap yarim sharlar guruhlari turli xil xususiyatlarga ega bo'lgan kichik guruhlarga bo'linishi mumkin. Dominant qo'l, ko'z, quloq, o'ng qo'l darajasining kombinatsiyasi miyaning funktsional assimetriyasi bilan bog'liq. Dominant qo'lni aniqlash uchun maxsus testlar mavjud. Biroq, ular ko'p sonli notanish bolalarni tekshirishlari kerak bo'lgan psixologlarga kerak. Ota-onalar va o'qituvchilar bolani kundan-kunga kuzatib, chap qo'l yoki o'ng qo'l deb tasniflashlari mumkin. Qaysi qo'li bilan bola odatda kichik narsalarni oladi, qaysi biri xayrlashadi, qaysi biri chizadi, yozadi, to'p tashlaydi va hokazo. Bolalarning 90% dan ortig'i o'ng qo'ldir. Ammo o'ng qo'lni turli darajalarda ifodalash mumkin. O'ng qo'llik darajasini baholash uchun oddiy testlar qo'llaniladi. (Yeremeyeva bo’yicha).
O'ng qo'llik darajasini aniqlash:

1. 
   Bitim kartalari (yetakchi qo'l kartalarni qo'yadigan qo'l).
   

2. 
   Qo'llaringiz bilan qarsak chaling (yetakchi qo'l tepada).
   

3. 
   Boltga gaykani burang.
   

4. 
   O'yinchoq hayvonni silab, uni qo'lingizda ushlab turing (yetakchi qo'l zarbalari).
   

5. 
   Ignani o'tkazing (bolalar uchun - halqadagi tayoq).
   

6. 
   Gugurt qanday yoqilishini ko'rsating.
   

7. 
   Flakondagi tiqinni oching.
   

8. 
   "Qirq-qirq" o'yinining harakatini bajaring (bir qo'lning barmog'i bilan ikkinchi qo'lning kaftiga doiralar chizish).
   

Ushbu testlarni o'tkazishda ma'lum qoidalarga rioya qilish kerak.

O'zingizni imkon qadar kamroq ko'rsatish maqsadga muvofiqdir. Elementlar shunday joylashtirilganki, ularni o'ng va chap qo'l bilan olish bir xilda qulaydir. Kichkintoylar o'yin tarzda sinovdan o'tkaziladi. O'smirlar eksperimentning asl maqsadini taxmin qilmasliklari yoki hech bo'lmaganda bu haqda o'ylamasliklari kerak. Misol uchun, siz "gugurtni qanday yoqishingizni ko'rsating" deb aytishingiz kerak, lekin "qutiga gugurtni qaysi qo'l bilan urasiz?" demasligingiz kerak. Oxirgi so'zlarga ruxsat berilmaydi!

Har bir testda bir qo'l ko'proq passiv rol o'ynaydi, ikkinchisi esa faol. Misol uchun, kartalarni muomalada bo'lganda, passiv qo'l kartalarni ushlab turadi, yetakchi qo'l esa ularni tarqatadi. Ip o'tkazishda biri ignani (yoki ipni) harakatsiz ushlab turadi, ikkinchisi esa ignani faol ravishda bog'laydi (yoki igna ko'zini harakatsiz ipga qo'yadi). Shunday qilib, biz bola
miyasining katta yarimsharlarining ixtisoslashuvi axborotni qayta ishlash usuli bilan belgilanadi degan xulosaga kelishimiz mumkin. Bola miyasining ikkinchi xususiyati shundaki, bolalarda, ayniqsa o'g'il bolalarda chap va o'ng yarimsharlarni (korpus kallosum deb ataladigan) bog'laydigan va interhemisferik o'zaro ta'sir, almashinuv va integratsiyani ta'minlaydigan nervlar to'plami nomutanosib bo'lishi bilan bog'liq.
Neyropedagogika va neyropsixologiyaning rivojlanishi ta'lim bilan bog'liq bir qator muammolarni aniqlash imkonini beradi. Insonning lateral xususiyatlari miya ma'lum sohalarining qisman ustunligini ko'rsatadi bu esa bir qator aqliy jarayonlarni amalga oshirishda individual farqlar mavjudligi bilan bog'liq: diqqat, xotira, fikrlash, his-tuyg'ular, iroda va boshqalar. Neyropedagogikaning muhim yo'nalishlaridan biri o'qituvchi va o’quvchining individual xususiyatlari o'rtasidagi muvofiqlikni o'rganish masalasidir.
Hozirgi vaqtda o'qituvchilar tomonidan o'quv ma'lumotlarini taqdim etishning turli uslublari mavjudligi va individual lateral profillariga qarab talabalar tomonidan bunday ma'lumotlarni idrok etish va o'zlashtirish uslublari haqida aniq gapirish mumkin, chunki ularning nomuvofiqligi kognitiv dissonansga olib kelishi mumkin.
Differensial ta'limning ilmiy asoslanishi har bir o'quvchining individual tipologik farqlari uchun tabiiy shart-sharoitlarni aniqlashni o'z ichiga oladi. Ta'lim jarayonini insonparvarlashtirishni kuchaytirish zarurati o'quvchilarning individual xususiyatlarini to'liqroq hisobga olishni talab qiladi, olingan ma'lumotlardan tabaqalashtirilgan ta'lim va uni individuallashtirish muammolarini hal qilish uchun foydalanish kerak.