O'rta asrlarda va uyg'onish davrida xirurgiya sohasida Sharq mamlakatlari

O'rta asrlarda va uyg'onish davrida xirurgiya sohasida Sharq mamlakatlari shifokorlari va jarrohlarining faoliyatlari beqiyosdir. Bu davrda Buxoroda va Arab xalifaliklarida jarrohlik o'zining yuqori cho'qqisiga ko'tarildi. Arab jarrohlari yaraga havoning tegib turishi yiringlashga olib keladi, degan fikrni oldinga surdilar. Infeksiyaga qarshi kurashish uchun ular spirtdan foydalanishgan, qon ketishini to'xtatish uchun qizdirilgan temimi qo'llashgan.O 'rta asrlardayoq Arab mamlakatlarida kasalxonalar tashkil qilingan edi.A rab xalifaliklaridagi eng mashhur jarroh Antillus (IV asr) tom irlaranevrizmasi operatsiyasini ta’riflab bergan.Ovro'pada Avitsenna nomi bilan m ashhur bo'lgan Abu Ali Ibn Sino(980-1037-y.y.) bu davrda Buxoroda tibbiyot sohasida ham katta ishlarniamalga oshirdi. O 'sha paytda m uhim siyosiy va m adaniyat m arkazihisoblangan Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog'ida tug'ilgan Abu Ali ibn Sino o'zidan so'ng ilm- fan va falsafaning turli sohalari bo'yicha 100ga yaqin asarlar qoldirdi. U lar ichida eng m ashhuri «Qonun fit-tib» asarilotin tiliga bir necha marta tarjima qilinib, nashr etilgan (Asar Ibn Sinotavalludining 100 yilligi m unosabati bilan rus va o'zbek tillariga qaytanashr qilingan). «Al-Qonun»da xilma-xil jarrohlik kasallik lari vaoperatsiyalari, jumladan, nerv tom irlarini tikish, yaralar turi va.ularnidavolash, buyrakdan toshlarni olib tash lash , nafas olish yo'llarini operatsiya qilish (traxeotomiya), shishni kesib olib tashlash va qizdirilgantem ir bilan kuydirish ta ’riflab berilgan. Chiqqan-singansuyaklarni davolaganda Ibn Sino birinchi b o 'lib gipsli va kraxm allibog'lam lardan, maxsus asboblardan foydalangan. Ibn Sino jarrohlik yo'libilan bem orni d av o la g a n d a o g 'riq q o ld irish uchun unga a fy u n ,mingdevona (belena) yoki mehrigiyoh ildizidan bergan. «Qonun fit-tib»asari to XVII asrgacha sharq va g'arb m am lakatlarida vrachlar uchunasosiy qo'llanm a bo'lib keldi. M ana shuning uchun ham Abu Ali ibn Sinotibbiyot fanining buyuk arboblari G ippokrat (Buqrot hakim) va G alenbilan bir qatorda turadi. 0 ‘zbekistonda xirurgiya fanining rivojlanishiQadimiy boy m adaniyati va taraqqiy topgan tibbiyoti b o ‘lganO‘zbekistonda xirurgiya fani o‘zining ko‘p asrlik tarixiga ega. Buxorolikulug‘ hakim, buyuk qomuschi olim, yirik faylasuf «Tib qonunlari», «Kitobash-shifo» singari olamshumul asarlar muallifl Abu Ali ibn Sinoning(Ovro‘pada Avitsenna nomi bilan mashhur, 980-1037-y.y.) boy ilmiymerosi fikrimizning yorqin dalilidir. Biroq Chingizxon bosqini davridamadaniyat va fanning inqirozga yuz tutishi, 0 ‘rta Osiyo xalqlarining o‘zozodligi yoiida arab va boshqa bosqinchilarga qarshi ko‘p asrlik kurashi,o'zaro kelishmovchiliklar, din va jaholatparastlikning hukm ronligitibbiyotning rivojini sekinlashtirdi. Lekin shuni ham unutmaslik kerakki,bizning davrimizgacha saqlanib kelgan birinchi manbalar bilan ishlashnibilmaslik va ular bilan ishlash imkoniyatining yo‘qligi ( 0 ‘rta Osiyoolimlarining ko‘pgina birinchi manbalari - qo'lyozmalari London, Berlin,Misr, Bayrut, shuningdek Sankt-Peterburg kutubxonalarida saqlanadi)haqiqatni bilishga doir bilimlarimizni cheklab qo‘ygan. Shunga qaramay,yuqorida eslatib o‘tganimizdek, Sharq tabobatining ilmiy asoschilaridanb o ‘lgan Ibn Sino o 'zining «Tib qonunlari» k ito b id a o g ‘riq vaog'riqsizlantirish, shikastlanishlar, yiringli-yallig‘lanish jarayonlari vajarohatlar sohasida o‘zining chuqur bilimlarini namoyish eta olgan. Uningtibbiyotga oid asarlarida (ularning soni 40 dan oshadi), xususan «Tibqonunlari»da butun 0 ‘rta asrlardagi Ovro‘pa va Sharq tabobatiningo ‘zigacha bo'lgan asosiy yutuqlarini umumlashtirib va tizimga solibginaqolmay, balki o'zining tadqiqotlari natijalari bilan boyitib, ularni ko‘pjihatdan rivojlantirishga ham muvaffaq bo‘ldi. Tibbiyot tarixi bilimdoni,olim V.D.Petrovning e’tirofi bo'yicha, «Tib qonunlari» o ‘z davridaodamning sogiigiga va kasalliklariga taalluqli bilimlarni to‘la-to‘kis o'zigaqamrab olgan butun bir tibbiy qomusdir (1954).Turkiston oikasi istilo qilingandan keyin chor Rossiyasi sogiiqnisaqlashni rivojlantirishga juda kam e’tibor berdi, chor hukumati shumaqsadlar uchun nihoyatda kam mablag ajratar edi (1913-yilda jonboshiga atigi 14 tiyin sarflangan).Turkistonda birinchi davolash muassasasi 1861-yilda Toshkentdaochilgan harbiy lazaret (1870-yilda u harbiy gospitalga aylantirilgan)edi. 1872-yilda Samarqandda 20 o‘rinli shahar kasalxonasi ochilgan.Keyingi yillarda Kattaqo‘rg‘on, Farg‘ona, Marg‘ilon, Q o‘qonda (1883),Petro- Aleksandrovskda (To‘rtko‘l, 1886) shifoxonalar ochilgan.1903-yilning 15-aprelida T oshkentda Qizil Xochning xirurgik kasalxonasi, 1906-yilda esa Toshkent shahar kasalxonasi qoshida xirurgikbo'lim tashkil etilgan edi.1913-yildan boshlab Toshkent viloyatining Pskent tumanida ishlagan0 ‘zbekistonning keksa vrachlaridan biri A.P.Spiridonov o‘sha davrdagixirurgik yordam ahvoli to ‘g ‘risida shunday yozadi: «Qizil XochdaP.F.Borovskiy ishlagan edi, u Toshkentda va hatto butun Sirdaryoviloyatida (hozirgi Toshkent va Sirdaryo viloyatlarining hududi) yagonaxirurg bo'lgan. Hamma joydan uni so'rab kelishar edi, chunki boshqaviloyatlarda xirurglar yo'q edi».1917-yil 7-sentyabrda hukumat dekreti bo'yicha Turkiston (hozirgi 0‘zbekiston Miliy universiteti) dorilfununi tarkibida tashkil qilingantibbiyot fakulteti O 'rta Osiyoda oliy tibbiy ta’limnig vujudga kelishigazam in hozirladi. 1930-40-yillarda Samarqand, Dushanbe, Bishkek,Ashgabat, keyinchalik esa Andijon, Buxoro va Nukusda tibbiyot oliyo‘quv yurtlari tashkil etildi.O 'z-o'zidan m a’lum ki, tibbiyot oliy o'quv yurtlarining xirurgikkafedralari asta-sekin xirurgik maktablar shakllanadigan markazlargaaylandi. Ular ixtisoslashgan jarrohlik yordamini rivojlantirishga imkonberdi. Chunonchi, P.F.Borovskiy (1863-1932) yirik olim va Turkistondailmiy xirurgiyaning tashkilotchilaridan biri bo'lgan. U o'zining ko'p yillikumrini xavfli o'sm alar («Turkistonda xavfli o'smalar», 1924; «Xavflio'smalar etiologiyasiga zamonaviy qarashlar», 1930), o't yo'llari, me’da vao'n ikki barmoq ichak yarasining xirurgiyasini o'rganishga bag'ishlangan.O lim teri leyshm aniozi qo'zg'atu v ch isin i birinchi bo'lib topgan.P.F.Borovskiy Toshkent tibbiyot instituti gospital xirurgiya kafedrasiningtashkilotchisi hisoblanadi. O'zbekistonda xirurgiyaning rivojiga katta hissaq o 'sh g an p rofessorlar - M .S.A strov, 1.1.Orlov, S .A .M a’sumov,L.D.Vasilenko va boshqalar uning shogirdlari qatoriga kiradi.P.F.Sitkovskiy (1883-1933) Turkiston universiteti tibbiyot fakultetiningtashkilotchilaridan biri, davolash fakultetining birinchi dekani, fakultetxirurgiyasi kafedrasinig tashkilotchisi (1920-193 ly.y.) hisoblanadi. U sirrozkasalligida operatsiyadan keyingi qon oqishlarni o'rganishga (qonivishiga) katta hissa qo'shgan, qon ivishini o'rganish uchun koagulometrixtiro qilgan. Olim o 'tk ir appenditsitning klinik belgisi - «Sitkovskiybelgisi»ni tasvirlagan (1922), ketgutga yod bug'lari bilan ishlov berishusulini taklif qilgan (1926). P.F.Sitkovskiy shuningdek, O'zbekistondajag'-yuz va plastik jarrohlikning tashkilotchisi, Toshkent ilmiy xirurgiyajamiyati va «Turkistonning tibbiy tafakkuri» degan birinchi tibbiy oynomatashkilotchisi sanaladi. U ning klinikasidan professorlar G .A .Ilin,P.P.Sarenko, dotsentlar-V .M .Paradoksov, F.Ya.Sokolov, L.M.Obuxovava boshqalar yetishib chiqdi.Toshkent D avlat tibbiyot instituti umumiy xirurgiya kafedrasiniN.S.Pereshivkin tashkil qilgan (1920-1933) yillarda kafedraga mudirlikqilgan, u «Plastik sistoskopiya atlasi»ning muallifidir. O 'rta Osiyodiendemik buqoqni o'rganishni boshlab bergan, Turkistonda urologiytyordamiga asos solgan va tashkilotchilik qilgan. Uning shogirdlarD.L.Vvedenskiy, G.A.Rotenberg, E.A.Farkman va boshqalardir.Atoqli olim professor V.F.Voyno-Yaseneskiy (1877-1961) 1917-yildaiiboshlabToshkent shahar kasalxonasining bosh vrachi va xirurgi bo'lgantopograflk anatomiya bilan operativ xirurgiya kafedrasini tashkil qilgan(1920-1923 y.y.). Uning «Yiringli jarrohlik ocherklari» (1934) nomli ilmi}asari Davlat mukofotiga sazovor bo'lgan. U regionar anesteziyani, uchshoxli nervni etil spirti bilan og'riqsizlantirish metodikasini ishlab chiqqan.B olalar xirurgiya kafedrasining tash k ilo tch ilari p ro fesso rialYa.V.Kuzmich (1937-1947) va K.X.Tagirov (1947-1972) A. Sulaymonovbu sohani rivojlantirishga katta hissa qo'shganlar. Anesteziologiya vareanimatologiya kafedrasinig asoschisi (1074) va 20 yildan buyon ungarahbarlik qilib kelayotgan professor V.E.Avakovning ham xizmati katta.Samarqand tibbiyot institutida gospital xirurgiya kafedrasini professorS.P.Shilovsev (1934-1949), fakultet xirurgiyasi kafedrasini professorB.E.Pankratov (1934-1945), professor A.V.Sushevskiy, umumiy xirurgiyakafedrasini professor A.A.Kozirevlar (1932-1936yy.) tashkil qilganlar.Samarqand tibbiyot institutining operativ xirurgiya va topografikanatomiya kafedrasining tashkilotchisi, birinchi kafedra mudiri professorA.V.Sushevskiy (1887-1951) edi. U kafedrani 1932-1938-yillardaboshqargan, 1938-yildan 1972-yilgacha professor G.N. Aleksandrov (1905-1972) mudirlik qilgan.Professor S.A.Boruxov shu institut anesteziologiya va reanimatologiyakafedrasining tashkilotchisi (1974) va hozir ham kafedra rahbaridir.Bolalar jarrohligi kafedrasini professor M.Ahmedov 1966-yilda tashkilqilib, hozir ham uni boshqarmoqda.1931-yilda O'zbekiston ortopediya va travmotologiya instituti tashkiletilib, unda O'zbekistonda shu ixtisoslashgan xizmatni rivojlantirishga kattahissa qo'shgan professor В.I.Berliner, O.Sh.Shokirov, N.M.Shomatov vaboshqalar ko'p yil samarali mehnat qilganlar. Ayniqsa, Ikkinchi jahonurushi yillarida nogironlarga ortopedik-travm otologik yordam berishbo'yicha talaygina ishlar qilingan. Tibbiyot institutlari qoshida ortopediyava travmotologiya kafedralarining ochilishi mutaxassislar yetishtirib berishbilan birga tibbiyot fanining bu sohasini rivojlantirishga imkon bergan.O 'zbekistonda qon quyish xizm atining tashkilotchisi professorV.K.Yasevich (1894-1965) hisoblanadi. Uning «O 'rta Osiyo xalqlaridaqon guruhini o'rganishga doir m ateriallar» (1938) nomli doktorlikdissertatsiyasi respublikadagi hamma gematologlar uchun dasturli amaliyqo'llanma hisoblanadi.1933-yil 1-sentyabrda Toshkentda Markaziy qon quyish stansiyasitashkil etilgan bo'lib, u Moskvadagi Markaziy qon quyish institutiningfiliali bo 'lib qolgan. 1940-yilda M arkaziy qon quyish stansiyasiO'zbekiston gematologiya va qon quyish institutiga aylantirildi.T u rk isto n d a onkologiya xizm atining rivojlanishi professorP.F.Borovskiyning nomi bilan bog'liq. Biroq muntazam davolash vaonkologiyaga qarshi profilaktik ishlar, onkologiya, rentgenologiya varadiologiya sohasidagi ilmning taraqqiy etishi 1931-yilda O'zbekistonrentgen-radiologik va rak institutining dispanseri bilan birga ochilishidanboshlanadi. 1946-yilda Toshkent vrachlar malakasini oshirish institutiqoshida, so'ngra tibbiyot institutilarining qoshida ham onkologiya varentgen-radiologiya kafedralari tashkil topdi.O'zbekistonda neyroxirurgiya ayniqsa, Ikkinchi jahon urushi davridarivojlana boshladi va Turkiston sog'liqni saqlashning birinchi xalqkomissari professor 1.1.Orlov nomi bilan bog'liq. Katta evakogospitallardaneyroxirurgik bo'limlar tashkil qilinib, ularda neyroxirurgiyadan yuqorimalakali ixtisoslashgan yordam ko'rsatila boshlanadi.O 'zbekistonda xirurgiyaning rivojlanish tarixida respublikaxirurglarining birinchi syezdi (Toshkent, 1965-yil, dekabr), so'ngra O'rtaOsiyo respublikalari va Qozog'iston xirurglarining birinchi syezdi (Toshkent,1979-yil, 16-17 yanvar) ahamiyatli voqealardan bo'lib qoldi. Bu ikkalasyezdning tashkilotchisi O'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasiakademigi, professor O'ktam Oripov hisoblanadi. 1986-yilda Toshkentdaxirurglaming 31-syezdi o'tdi. Xirurglarning bu katta anjumanlari dastlabkiolimlar o'rniga hozirgi vaqtda ko'p qirrali ixtisoslashgan xirurgik yordamniva xirurgiya fanini rivojlantirayotgan iste’dodli yoshlar, shu jumladan, milliykadrlar yetishib chiqqanligini ko'rsatdi. 1974-yilda Butunittifoq xirurgiyailmiy markazi Toshkent filiali (hozirgi O'zbekiston Respublikasi Sog'liqniSaqlash vazirligining Toshkent xirurgiya ilmiy markazi)ning ochilishirespublikamiz tibbiyoti tarixida muhim voqea bo'lib qoldi. Bu markazgaO'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining akademigi VositVohidov uzoq yillardan buyon bilan rahbarlik qilib keldi.O'zbekistonning jarrohlik bo'yicha ko'zga ko'ringan olimlari 1.1.Orlov,S.A .M a’sumov, M .P.Postolov, M .A.Ashrapov, S.M .A’zamxo'jayev,S h.I.K arim ov, F .G .N aziro v va boshqalar jig ar sirrozi va p ortalgipertenziya muammolarini ishlab chiqishga barakali hissa qo'shdilar.Turkistonda endemik buqoq muammolarini o'rganishga professorN.S.Pereshivkin tashkilotchilik qilgan edi. Bu masalani ishlab chiqishdaS.A.M a’sumov, O'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi akademigiY o .X .T o 'ra q u lo v , p rofessor R .K .Islom bekov, R .Y u.U m irov,A.Saidxonov va boshqalar katta hissa qo'shdilar. INFEKSIYANING ORGANIZMDA TARQALISH YO'LLARI Insoniyatni o'rab turgan atrof-muhitda, havoda, asbob-uskunalarda,teri sathida, ichki organlarda va shunga o'xshash joylarda ko'p miqdordabakteriyalar mavjud. 60-yillarda stafilokokk infeksiyasi keng tarqalganbo'lsa, hozirgi kunda grammanfiy mikroblar, zamburug'lar va mikroblar,viruslar ko'payganini kuzatishimiz mumkin. Bu infeksiyalar jarohatgaekzogen va endogen yo'llar bilan tushadi. Jarohatga bemor atrofidagitashqi m uhitdan tushadigan infeksiya ekzogen hisoblanadi va uningmanbalari quyidagilardir: 1) havodan - havo infeksiyasi; 2) so'lak vaboshqa suyuqlik tomchilaridan - tomchi infeksiyasi; 3) jarohatga tegibturadigan narsalardan kelib chiqadigan kontakt infeksiya; 4) jarohatdaqoldiriladigan narsalardan (drenaj, chok iplari, yurakning sun’iyklapanlari, sintetik tomir protezlari, elektrokardiostimulyatorlar, metaldanyasalgan sterjen va b.) bo'ladigan implantatsion infeksiya.Havoning toza bo'lishi ayniqsa, operatsiya, reanimatsiya hamdaintensiv terapiya bo'limlari uchun katta ahamiyatga ega. Kasallik paydoqiluvchi mikroorganizmlaming bir bemordan ikkinchisiga o'tishi chorraha(kesishma) infeksiya deyiladi. Bemorning davolash muassasasida uzoqmuddat yotishi uning kesishma infeksiyaga tez uchrashiga sabab bo'ladi.Shuning uchun operatsiyadan oldingi va undan keyingi davr iloji borichaqisqa bo'lishi kerak. Bemordan-bemorga yuqish ehtimoli bo'lgan havotomchi infeksiya o'choqlari, operatsiya va intensiv terapiya bo'limlari,sterilizatsiya xonasi, diagnostik kabinetlar, dush, vannalar ham qattiqnazorat ostida bo'lishi lozim. Odatda, kontakt va implantatsion infeksiyako'pincha og'ir oqibatlarga sabab bo'ladi va septitsemiya, septik shoknik eltirib chiqaradi. Ekzogen infeksiya p ro filak tik asid amikroorganizmlaming rivojlanish joylarini ham hisobga olish kerak.Masalan, ko'k yiringlatuvchi tayoqcha zax muhitni yoqtirgani uchununi ko'pincha qo'l yuvishda, vannada, siydikdonlarda, sochiq, latta, gultuvakchalarida uchratish mumkin. Klostridiylar esa (qoqshol va gazligangrena qo'zg'atuvchilari) odatda chang va iflos joylarda rivojlanadi.Shuning uchun ko'rpa, yostiq, choyshablarni dezinfeksiya qilish, har biryangi kelgan bemorga dezinfeksiyadan o'tgan ko'rpa, choyshab, yostiqlarberilishi kerak.Endogen infeksiya deb, organizmda (teri, m e’da-ichak, nafas yo'llariva b.) bo'ladigan infeksiyaga aytiladi. Bu infeksiya jarohatga bevositayoki limfatik va qon tom irlar orqali tushishi mumkin. Uning asosiysabablari quyidagilar:1.Yuza epiteliydagi yiringli jaray o n lar (chipqon, karbunkul,piodermiya va b.).2. M e’da-ichak yo'llaridagi infeksiya o 'ch o q lari (tish kariyesi,gingivitlar, xolesistoxolangit, pankreatit va b.).3. N afas olish y o 'lla ri infeksiyalari (g ay m o ritlar, fro n titla r,traxeitlar, bronxitlar, o'pka abssessi va b.).4. U rogenital y o 'lla rd a g i infeksiyalar (piyelitlar, sistitlar,prostatitlar, salpingooforitlar).5. Noaniq bo'lgan (kriptogen) infeksiyalar.Ba’zan patogen mikroblar bemor organizmida biriktiruvchi to'qim abilan o'ralgan bo'ladi va bir necha yildan keyin organizmning himoyakuchi kamayib ketganda yuzaga chiqishi mumkin. Bunday hoi «mudrabyotgan» yoki latent infeksiya deyiladi.Kontakt, implantatsion tomchi infeksiyalari profilaktikasiga asosiye’tibor berilib, ko'pincha havo infeksiyasining oldini olish e’tibordanchetda qoladi. K eyingi vaqtlarda havo-tom chi infeksiyasiningoperatsiyadan keyingi asoratlarining rivojlanishida katta rol o'ynashi vaish kunining oxirida operatsiya xona havosida bakteriyalar miqdoriningkeskin ko'payishi aniqlandi. Xirurgik bo'limlarda va operatsiya bloklaridahavo infeksiyasini kamaytirish ularning tuzilishi hamda jihozlanishigabog'liqdir.