Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tiflis (Suğdabil)
Təbrizin ən gözəl və böyük mədrəsəsi olduğunu qeyd etmişdir 277
. Bu da onu göstərir ki, inşasının üzərindən iki əsrdən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq Cahanşah məscid və mədrəsə kompleksi öz ehtişamını qoruyub saxlaya bilmişdi. Lakin Övliya Çələbinin qeydlərindən məlum olur ki, Səfəvilər dövründə Təbrizin, eləcə də Azərbaycanın digər şəhərlərindəki elm ocaqlarında elmi və intellektual səviyyə qat-qat aşağı düşmüşdü. Bunun birinci səbəbi həmin bu dövrün Osmanlı dövlətinin çiçəklənmə dövrünə təsadüf etməsidir. XV əsrin birinci yarısı, xüsusilə də XVI əsrin əvvəllərindən etibarən Misirin də Osmanlı dövlətinə birləşdirilməsindən sonra başda İstanbul olmaqla Anadolunun böyük şəhərləri alimlər, mədəniyyət və incəsənət xadimləri üçün cazibə mərkəzinə çevrilmişdi. İslam dünyasının dörd bir tərəfindən, o cümlədən Azərbaycandan Osmanlı torpaqlarına yüzlərlə alim və mütəfəkkir gedərək buradakı tədris müəssisələrində fəaliyyət göstərməyə başlamışdılar. Bu dövrdə elm xadimlərinin Azərbaycanı tərk etməsinin əsas səbəblərindən biri də Səfəvilərin İran və Azərbaycanda hakimiyyətə gəlməsidir. Səfəvilər ən yaxşı halda təzyiq və təqiblər nəticəsində sünni din xadimləri və alimlərin ölkəni tərk etməsinə nail olurdular. Bir sıra hallarda isə Səfəvilərin şafi’i, hənəfi kimi sünni fiqh məzhəblərinə mənsub alimlərə qarşı törətdikləri qanlı qətliamlar alimlərin öz vətənlərini tərk edərək Osmanlı, Misir Məmlüklü və Şeybanilər dövətlərinə pənah aparmalarına səbəb olurdu. Lakin Səfəvilər şiəliyin dövlətinin rəsmi məzhəbi elan edilməsinindən sonra ciddi bir problemlə qarşılaşmışdılar. Problem ondan ibarət idi ki, Azərbaycanda, eləcə də İranda bu məzhəb sahəsində dini ədəbiyyat və alimlər yox deyiləcək qədər az idi 278
. İbnü’l-Mütəhhərin ‚Qəvaidü’l-İslam‛ adlı kitabı xaricində təbliğat xarakterli dini ədəbiyyat yox idi. Bu səbəblə də Səfəvilər Livanın Cəbəli-Amil və İraqın cənub regionlarından şiə ərəb alimlərini Azərbaycana dəvət etmişdilər 279
. Təbrizdə ilk şiə mədrəsəsini XVI əsrin əvvəllərində livanlı Nurəddin Əli əl-Amili əl- Kərəki (öl. 1534) qurmuşdu 280
. Bəhaəddin əl-Amili, şeyx Hüseyn əl-Amili, Mir Əbü’l- Qasım Fəndəriski həmin bu dövrdə xaricdən Təbrizə gəlmiş din xadimləridir 281 .
277 Yenə orada. 278 Shahı AHMADOV, Azerbaycan’da Şiîliğin Yayılma Süreci, s. 102, Ankara 2005. 279 Yenə orada. 280 Yenə orada. 281 AHMADOV, həmin əsər, s. 102-105. Azərbaycanın qədim şəhərlərindən olan Tiflis (Suğdabil) orta əsrlərdə yetişdirdiyi elm və mədəniyyət xadimləri ilə məşhur olmuşdu. əl-İdrisi (1100-1165) 282 , əl-İstəxri (X əsr) 283
, Zəkəriyya əl-Qəzvini 284
və Hüdudü’l-Aləm müəllifi 285
Tiflisin Arranın şəhərlərindən biri olduğunu qeyd etmişdirlər. Süyuti ‚ət-Tiflisi‛ nisbəsi haqqında məlumat verərkən yazır ‚...Azərbaycanın bəldələrindən olan Tiflisə aid edilir‛ 286
. İbnü’l-Əsir də Tiflisin Azərbaycanın sonuncu, yəni sərhədyanı şəhərlərindən biri olduğunu qeyd etmişdir 287
. Əslində Azərbaycana məxsus olan Tiflisin Kür çayının cənubunda qalan hissəsidir. İndi olduğu kimi orta əsrlərdə də Tiflis Kür çayı ilə iki qismə ayrılırdı 288
. Çayın cənubunda qalan qismi müsəlman, şimalında qalan hissəsi isə xristian Tiflisi idi. Əbdürrəşid Bakuvi yazır: ‚Şəhərdən Kür çayı axır. Əhalisi müsəlman və xaçpərəstlərdir. Kürün bir sahilində əzan deyilir, digər isə kilsə zəngləri çalır‛ 289
. Mənbələrdə şəhərin sol sahili, yəni azərbaycanlılar yaşayan qismi Tiflis deyil, Suğdabil şəhəri kimi tanıdılır. Yaqut əl-Həməvi 290
və Əhməd əl-Bəlazuri Suğdabil şəhərinin Tiflisin cənubunda, Kür çayı sahilində olduğunu, şah I Xosrov Ənuşirvanın (531-579) bu şəhəri bina edib abadlaşdırdığını qeyd edir. Şəhərin Suğdabil adlanması isə I Xosrovun buraya Soğddan (Soqdiana) 291 farsdilli əhalini köçürüb məskunlaşdırması səbəbiylə olmuşdu 292
. Osman ibn Əffanın (ا) hakimiyyəti dövründə (644-656) Həbib ibn Məsləmə əl-Fıhri (ا) Tiflisi fəth edərək əhalisi ilə cizyə müqabilində əhdnamə bağlamışdı 293
. 722-ci ildə Əməvilərin cənubi Qafqaza təyin etdikləri vali Cərrah ibn Abdullah əl-Həkəmi Tiflis, Girdiman, Samsxa (Cavaxetiya), Şavşat daxil olmaqla Gürcüstan əhalisi ilə Həbib ibn Məsləmə ilə bağladıqları əhdnamənin şərtlərinə uyğun olaraq yeni əhdnamə
282
İDRİSİ, Nüzhətü’l-Müştaq, s. 34-35. 283
İSTƏXRİ, Məsalikü’l-Məmalik, s. 67. 284
QƏZVİNİ, Asarü’l-Bilad, s. 476-477. 285
ANONİM, Hüdudü’l-Aləm, s. 120-123. 286
SÜYUTİ, Lübbü’l-Lübab, s. 43. [ ٢ٍ٤ِلرُا ... ٕاع٤تنلأت كِت ً٤ِلذ ٠ُا حِٜٔٓ ]
287 İBNü’l-ƏSİR, Lübab, C. II, s.218. [ ٢ٍ٤ِلرُا
... ٕاع٤تنلأ قلات ٖٓ جكِت هـآ ً٤ِلذ ٠ُا حثٍُ٘ا ٙمٛ ]
İBN XORDADBEH, Məsalikü’l-Məmalik, s. 477. [ ّهٌُا هٜٗ اٜت ... حػقهت ةِت ٠ِػ ١هع٣ٝ نٌٞٔشٝ جى٘عت ْش اٜوش٣ ً٤ِلذ ح٘٣كٔت ]
BAKUVİ, Təlxisü’l-Asar, s. 118 290
YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəm, C. IV, s. 305. [ َ٤تكـص : هٌُا هٜٗ ٠ِػ ح٘٣كٓ ّ ٍقاؼُا ٕاٝهش ٞٗأ ٟهًٍ اٛا٘ت ً٤ِلذ حُاثه ٢ههشُا ةٗاظ ٖٓ ... يناك ءا٘تأ ٖٓ كـصُا َٛأ ٖٓ آٞه اُٜىٗأ ]
Qədim Soqdianaya (və ya Suquda) indiki Tacikistan, Özbəkistanın Buxara və Səmərqənd daxil olmaqla Fərqanə vilayəti və Əfqanıstanın şimalı daxil idi. 292 BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 275; Həmçinin bax: BÜNYADOV, Azərbaycan VII-IX Əsrlərdə, s. 174. 293 BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 213, 284. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|