O‘zbekiston milliy universiteti horijy filologiyasi fakulteti O‘zbek

Morfonologik alternatsiya

a’zolarini morfonemaga birlashtiruvchi har bir a’zo alternant hisoblanadi



Sina

tara

Sinov

taroq

O‘zak va affiksal morfemalarning birikuvi natijasida hosil bo‘luvchi,morfologik‘‘ma’noni ifodalovchi ,morfonologik alternatsiyalarda qatnashuvchi alternant fonemalar juftligi morfonema deyiladi.Masalan, sаnа- sоn( а-о морфонема). By o‘rinda etimologik jihatdan (а) fonemasining qadimiyligi va (о) keyinchalik hosil bo‘lganligi e’tiborga olinsa, а-о morfonemasi aniqlanadi.

Моrfonema til birligi

bo‘ladimi?

degan savol morfonologiya fan sifatida paydo bo‘lgandan tortib,hozirgi kunga qadar turli fikr va mulohazalarni tyg‘dirib kelmoqda.N.S.Turbetskoy va rus tili morfonologiyasi bo‘yicha tadqiqot olib brogan olimlardan V.G.Churganova, N.Y.Ilina,R.I.Avanesov, V.V.Lopatin, Y.A.Zemskaya, Y.Kurilovich o‘z asarlarida morfonemani morfonologiyaning birligi sifatida e’tirof etgan. А.А.Reformatskiy, Y.S.Kubryakoba,V.Kasevich va boshqalar morfonemani til birligi sifatida tan olmaydilar. Shunga qaramasdan , keyingi davrlarda rus tilshunosligida ilmiy ishlarda morfonema atamasining qo‘llanilishini ko‘rish mumkin.

Мorfonema atamasi turkologiyaga ham kirib keldi. Хususan , М.Zаkiyev mazkur tushunchani yoqlab, an’anaviy alternatsiyalarni pozitsion almashinuvlardan ajratmagan holda almashinuvchi fonemalar kompleksini morfonema deb hisoblaydi. А.Аbduazizovning fikricha,ayrim olimlar tomonidan qo‘llanib kelayotgan morfonema atamasi bir tomondan morfemaga , ikkinchi tomondan fonemaga suyangan almashinuvchi fonemalar tarkibiga kiradi.Biroq morfemadagi fonemalar almashinuvi yoki o‘zgarish tarkibi o‘rniga morfonema atamasini qo‘llash qulay ekanligi ko‘p tadqiqotlarda ko‘zga tashlanadi. Tildagi barca fonemalar bir morfema tarkibidagi bir-biri bilan almashinib qo‘llanilavermaydi.Shuning uchun almashinuvdagi fonemalarni morfonema sifatida qarashga to‘liq asos bor.