O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim

Vositachilik.

Vositachilar boshqa odamlarning istagi bilan ularning mablag’lariga o’z nomlaridan uchinchi shaxslar bilan ayriboshlash kelishuvlarini tuzishadi. Bu odatda sotib olish sotish va jo’natish kelishuvlari hisoblanadi. Vositachilik buyurtmalari alohida ish sifatida qabul qilinadi va bajariladi. Vositachining kelishuvlari oldi berdi shartnomalari bilan bog’liqlikga ega bo’lgandagina tijorat hisoblanadi
Sotish. Ba`zi.holatda savdogarning o’z omborida saqlash uchun joy yetmagan mahsulotlarni saqlab berish ehtiyoji yuzaga kelishi mumkin. buning uchun asosiy vazifasi mahsulotni saqlab berish vazifasiga ega bo’lgan o’ziga xos korxonalar va tijorat omborlar tashkil etiladi. tijoratga bunday xizmat turning ko’rsatilishi kelishuvi yuk kelishuvi deyiladi.

2.1. Yuklarni sug`urtalash

Sug’urtalash. Sotuvchilar to’lov evaziga kelishuv bo’yicha xavf yuzaga kelganda yo’qotishlarni qoplab berishni talab qilish huquqiga ega bo’ladilar. Tijoratga nisbatan amalga oshirilayotgan amaliyot sug’urtaga tijorat xususiyatni beradi.
Savdo kelishuvlarining asosiy ishtirokchilari savdogarlar hisoblanadi. Tijorat huqqudan kelib chiqib savdogar deb tirikchilik sifatida ishlab chiqarish kelishuvlarini o’zining nomidan amalga oshirgan shaxs hisoblangan. Tijorat bilan sug’ullanish shaxsning tirikchiligi bo’lishi lozim. Tirikchilik deganda doimiy shug’ullanish asnosida moddiy ashyolarning sotib olinishiga yo’naltirilgan harakatlar tushunilgan. Bu amaliyot moddiy foyda keltiruvchi cheklanmagan aktlar soniga mo’ljallangan. O’z tarkibiga ko’ra farqlanuvchi bir qancha ayriboshlash kelishuvlarining turlarini ajratib o’tish mumkin³⁷:

1. 
   Mahsulot mablag’ kelishuvlari bunda mahsulot mablag’ga
   

ayriboshlanadi;

2. 
   barter kelishuvlar bunda bir mahsulot boshqasiga mablag’ vositasizsiz
   

almashtiriladi;

3. 
   badalga oid ayriboshlash kelishuvlari bunda ikkala tomon bir biriga mahsulotlar ro’yxatlarini yuborishadi: biri tomon olishni istagan mahsulot, uning miqdori va narxlari ko’rsatilgan ro’yxat, boshqasi esa badal o’rnida taklif etluvchi mahsulotlar ro’yxati bilan. Oddiy ayriboshlash kelishuvida xaridor maxsulotni sotib olgandan keyin uning egasiga aylanib uning to’lagan mablag’iga esa sotuvchi egalik qiladi. Lizing yoki ijara xususiyatiga ega ayriboshlash kelishuvida kelishuvning xususiyati o’zgacha bo’lib, uzul kesil sotish bo’lmay, maxsulot xaridorning vaqtinchalik foydalanishiga o’tadi. Bunday kelishuv maxsulotning ijara haqqi bilan birgalikda yoki lizing shartnomasi to’lovi qaytarilishini ko’zda tutadi. Bu kelishuv o’z ichga ijaraga olinayotgan mahsulotning sotib olinishini ham olishi mumkin. Ijarachi ijaraga olinayotgan maxsulotni sotib olib uning mulkdoriga aylanishi mumkin.
   

Bunday kelishuvning asosiy tarkibi ashyoning vaqtinchalik ishlab chiqarish faoliyati uchun ishlatilishini ko’zda tutadi. Lizing yoki ijara ko’rinishidagi kelishuv kredit berish ko’rinishidagi kelishuv bilan bir xil. Boshqaga tegishli bo’lgan mablag’ning xo’jalik amaliyotida ifoydalanish imkoniyatini beruvchi kredit, ijara
ishtirokchisi sifatida mulkning egasi emas undan vaqtincha foydallanayotgan shaxsni belgilaydi³⁸. Kreditning asosida uch majburiy shart yotadi: a) “oluvchining olingan moblag’ni qaytarishga xohishi va imkoniyati borligiga ishonch hosil qilish”;
b) qarz oluvchiga berilgan miqdorning ishlab chiqarishga jalb etilishi va shu orqali foyda keltirishi taxmini va shu bilan birga qarzning qaytarilish ehtimoli oshadi”;
v) “davlat qonunlari har bir insonning mulk huquqini qat`iy himoya qiladi va bunda beruvchining huquqlari qat`iy himoya qilinadi va oluvchi uchun umumiy kredit yengillroq bo’lib, iloji boricha kamroq chiqim talab etadi”. Aytib o’tilganlarning barini inobatga olgan holda kredit beruvchilar rioya qiluvchi kredit qoidalari yuzaga keldi: “kredit oluvchining shaxsiga nisbatan qat’iy ehtiyotkorlik”; “agar garov bo’lsa uning qiymatini baholash va yoki kredit oluvchi haqidagi fikrlarga quloq tutish”; “kredit berishda qarzning haqiqiyligini tasdiqlashi mumkin bo’lgan yozma majburiyatni kredit oluvchidan olishi lozim”; “huquqi qonun tomonidan tasdiqlanmaydigan yoki o’z mulkiga ega bo’lmagan insonlarga kredit bermaslik”. Kredit – qarzga olinuvchi sarmoya, uni foiz bilan qaytarishga to’g’ri keladi; u qarzdorning vaqtinchalik foydalanishida bo’lib turgan boshqa odamning mulki.
Tadbirkorlar imkoniyatlari yetadigan ularni mablag’siz qoldirmaydigan kreditga ehtiyoj sezishadi. Ushbu jarayonlar xo’jalik aloqalarining saqlanishi hamda korxona vositalarinig muomalasi va ularning amalga oshirilishi bilan bog’liq chiqimlar qiymatida ko’rinadi.
Bunday holatlarning tog’ri hisobga olinishi logistikani bir butun sifatida tushunib yetishda xo’jalik aloqalarini rejalashtirishni shakllantirishda o’ta muhim o’rin tutadi. Bu jarayon 2008 yilda jaxon moliyaviy inqirozi boshlanishida yaqqol ko’rindi. Respublikamizda banklarga davlat tomonidan yordam ko’rsatildi. Shunga qaramasdan ular shunday baland kredit stavkasini o’rnatishdiki bu tadbirkorlar

va lizingning keng ko’lqmda foydalanilishi xo’jalik aloqalarining asosiy
³⁸ И.Д.Афанасенко, В.В.Борисова "Коммерческая логистика" учебник. изд.Питер-2012 г
³⁷ F.E.Xo’jaev, D.M.Po’latxo’jaeva «Bojxona logistikasi» o’quv qo’llanma TDIU 2016

uchun imkoniyatsiz bo’lib qoldi. Korxonalarning logistika xo’jalik aloqalarining rivojlanishiga shu bilan birga bir qator tashqi omillar ham ta’sir qiladi. Masalan, ommaviy ishlab chiqarishning miqdorlari, ishlab chiqarish xususiyatlari, korxonaning mutaxassisligi va vositalari, mahsulot ishlab chiqarilishi va iste`mol darajasi, uning sifat xususiyatlari. Shunday qilib mehnatning jamoaviy bo’linishining chuqurlashgani sari, korxonalar orasidagi xo’jalik aloqalari murakkablashadi, texnologik qaramlik oshadi, yetkazib beruvchilar o’rtasida raqobat ham oshadi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotning assortimentining har qanday kengayishi sotib olinuvchi ashyolarning miqdorini kengayishini bildiradi. Yo’nalish xususiyatlari mahsulot iste`molining miqdori va nomenklaturasini belgilab beradi. Bu esa ombor xo’jaliginig sig’imi, ishlab chiqarish turi (ommaviy, seriayali yoki individual), va ishlab chiqarish jarayonining o’ziga ham ta’sir ko’rsatadi. Iste`molchiga yetkazib berilayotgan mahsulot assortimenti va sifatining muomalaning eng kam chiqimlarida mavjud ehtiyojlariga mos kelishi.
Ham ishlab chiqarish ham muomalada zahiralarning miqdori va tuzilmasini optimallashuvi;
Yetkazib beruvchidan iste`molchiga mahsulot yetkazib berilishining
uzluksizligi va o’z vaqtidaligi.Ayriboshlashning o’zaro foydalilik xususiyati;
Xo’jalik aloqalari tomonlari orasidagi xujjatlar muomalasi va kelishuvlar munosabatlari tizimining ratsionallashuv darajasi. Shunday qilib qog’oz xujatlar muomalasining kamaytirilishi xo’jalik aloqalarini shakllantirishda ularning elektron qayta ishlanishi hisobiga amalga oshiriladi. Bu uchun standart shakl ma’lumotlari va telekomunikatsiyalar xo’jalik aloqalarini qo’llab quvatlash ma’lumotli kompyuter tizimlarini qo’llashadi “EDI – electronic data interchange” (elektron ma’lumotlar almashinuvi). Uning foydalanilishi xujatlar muomalasi sxemasini tuzish texnologiyalarini osonlashtiradi, ularning sifatining yaxshilashishiga olib keladi, ma’lumotlar almashinuvining ishonchli va o’z vaqtida bo’lishini belgilaydi.
Logistik xo’jalik aloqalarini shakllantirish jarayonini yaxshiroq tushunish uchun ularni bir qancha belglariga ko’ra guruhlab chiqish lozim. Xo’jalik aloqalari
odatda quyidagicha guruhlanadi: tarmoq tuzilmasi bo’yicha (tarmoq ichi va tarmoqlararo); joylashuvli belgisiga qarab (tuman ichi, tumanlararo va xalqaro); ulardagi vositachilarning ishtirokiga qarab (bevosita bilvosita); ta’minlash shaklga ko’ra (ombor ta’minoti va yetkazib berish ta’minoti); davomiyligiga ko’ra (qisqa muddatli, uzoq muddatli).³⁹
Birinchi ikkita belgi tarmoq va joylashuvlarning logistik xo’jalik aloqalar bilan qoplanishi darajasini ko’rsatadi. Xo’jalik aloqalarining ularda vositachi tuzilmalarning ishtiroki darajasiga qarab guruhlanishi ko’p jihatdan mahsulot yetkazib berish maqsadlarining shakllanishi bilan belgilanadi, u mahsulot muomalasi jarayoni bilan bog’liq bo’lgan mahsulot taqsimlanishi kanalining tuzilmasi va chiqimlarga ta’sir ko’rsatadi. Bunda turli ko’rinishlar bo’lishi mumkin: to’g’ridan to’g’ri aloqalar (yetkazib beruvchi-iste`molchi); bilvosita aloqalar, bunda vositachining yetkazib berish va hisob kitoblarda ishtiroki taxmin qilinadi.
Xo’jalik aloqalarining tashkil etilishi, ayriboshlash bo’yicha sheriklarning tanlanishi, mahsulot miqdori va sifati bo’yicha va uning narxi bo’yicha kelishuvlar bir jildda bo’lganligi sababli tovar muomalasining tanlangan turi muhim o’ringa ega bo’ladi: u tranzit ko’rinishga ega bo’lishi mumkin bunda mahsulot ta’minotchidan tog’ridan to’g’ri iste`molchiga yetkazilib beriladi va ombor xususiyatga ega bo’lshi mumkin bunda mahsulot iste`molchiga tog’ridan to’g’ri emas balki ombordan yetkaziladi. Bu xolatda xo’jalik aloqalari savdoning turli shakllari ko’rinishida amalga oshiriladi (ulgurji, chakana va bosh.).
Yuklarni sug'urtalash sug'urta operatsiyalarining eng keng tarqalgan turlaridan biri hisoblanadi. Sug'urtalovchilar har qanday yuridik va jismoniy shaxslar bo'lib, ular jo'natuvchi yoki qabul qiluvchi hisoblanadi. Aynan tomonlar o'rtasida ularning huquqiy va iqtisodiy munosabatlarga, mahsulot etkazib berish shartlariga qarab tovarlar, xaridor yoki sotuvchi, sug'urta shartnomasiga kiradi. Shunday qilib, xalqaro savdoda CIF sharoitida dengiz orqali mahsulotni etkazib
³⁹ Ш.А.Бутаев, Қ.М.Сидиқназаров, А.С.Мурадов, А.Ў.Қўзиев. «Логистика” (Етказиб бериш занжирида оқимларини бошқариш). “EXTREMUM-PRESS” нашриёти. Тошкент 2012
berish sotuvchiga sug'urta shartnomasini tuzish majburiyatini yuklaydi. Temir yo'l transportida shunga o'xshash talablar «aniq maqsadli stantsiya» (chegaradagi temir yo'l stantsiyasiga
, Dengiz transportida FOB, va) shartlariga muvofiq belgilanadi⁴⁰.
Boshqa operatsiyalar (CAF, FAS temir yo'li bilan olib ketish stantsiyani va boshqalar) sotuvchini sug'urta xarajatlarini qoplaydi. Binobarin, xaridor xarid qilingan mahsulotni sug'urtalashda iqtisodiy jihatdan manfaatdor. Ko'rinishidan, savdo-sotiq bitimlarining bunday turi MDHni davlatlar bilan imzolanadi.
Xalqaro amaliyotda va bizning ichki bozorda ishlatiladigan tovarlar uchun sug'urta shartlari ham umumiy xususiyatlarga, ham ma'lum farqlarga ega. Sug'urta tashkilotlari tomonidan qo'llaniladigan qoidalar quyidagi shartlarda yuklarni sug'urtalash imkoniyatini beradi:
1 - "barcha xavflar uchun javobgarlik bilan" 2 - "zarar uchun javobgarliksiz".
Ushbu universal javobgarlikdan istisno: harbiy harakatlar (harbiy harakatlar) va ularning oqibatlari natijasida kelib chiqadigan qondirilmaydigan zararlar; odamlarning xavotirlari va ish tashlashlari; musodara qilish, ta'mirlash, yuk yoki transport vositasini olib qo'yish, ularni noqonuniy olib qo'yish; atom portlashning bevosita ta'sirlari, atom energiyasidan har qanday foydalanish va parchalanadigan materiallarni ishlatish bilan bog'liq radioaktiv ifloslanish; sug'urta qildiruvchining yoki uning vakilining noqonuniy harakati yoki beparvoligi, shuningdek ulardan biron-birining tovarni tashish, jo'natish va saqlash qoidalarini buzganligi; tovarlarni o'rash (muhrlash) uchun zarur bo'lgan talablarga rioya qilmaslik, zarar etkazilgan holatlarga jo'natish, shuningdek tovarlarni qisqa muddatga etkazish; yong'in yoki portlash tufayli sug'urta tashkilotining (yoki uning vakili) roziligi bilan, lekin sug'urta kompaniyasi yonuvchi va portlovchi moddalar; tashqi mahsulotning yaxlitligi bo'yicha yuklarning etishmasligi; hayvonlar, kemiruvchilar va hasharotlar tomonidan yuk tashish; harorat, sintetik havo yoki
yukning maxsus va tabiiy xususiyatlari, shu jumladan qisqarishi. Bilvosita yo'qotishlarning hammasi kompensatsiya qilinmaydi.
Tomonlarning kelishuvi bilan yuklar sug'urtalanishi va boshqa tavakkallarga, shu jumladan qo'shimcha xavflarga ham ega bo'lishi mumkin⁴¹.
Sug'urta shartnomasi tovar jo'natish joyda tuzilgan va kelib tushgan joy bo'lishi mumkin. Shartnoma tuzish uchun ariza berishda quyidagi ma'lumotlarni ko'rsatish kerak:

• 
  tovarning aniq nomi, qadoqlash turi, o'rini va og'irligi;
  
• 
  konteyner va boshqa yuk tashish hujjatlarining raqamlari va sanalari;
  
• 
  transport turi (dengiz tashish uchun - nomi, qurilgan yil va kemaning
  

tonaji);

• 
  konsignatsiya usuli;
  

-yuklarni jo'natish, tashish va qabul qilish punktlari;

• 
  yuborilgan sana;
  
• 
  yuk narxi (sug'urta summasi);
  

-sug'urta majburiyatlarining turi (sug'urta shartlari).
Sug'urta to'lovlari stavkalari transport turlari va sug'urta majburiyatlarining turlari bo'yicha farqlanadi. Sug'urta hodisasi yuz berganda tomonlarning o'zaro munosabatlari quyidagi talablar bilan belgilanadi. Sug'urta hodisasi haqida 24 soat ichida ma'lum bo'lganidek, sug'urta kompaniyasini xabardor qilish kerak. Tegishli hujjatlarni olgandan keyin uch kundan kechiktirmasdan, sug'urta harakatlarini tuzish va zararni aniqlashni davom ettirish kerak.