Oʻzbeкiston respubliкasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Kadirov axborot texnologiyalari
I BOB. AXBOROT TEXNOLOGIYALARI ASOSLARI
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
5 I BOB. AXBOROT TEXNOLOGIYALARI ASOSLARI Tayanch soʻzlar: axborot, axborot texnologiyalari, sintaktik adekvatlilik, semantik adekvatlilik, pragmatik adekvatlilik, axborot oʻlchov birliklari, dastur, algoritm, axborotlashgan jamiyat, axborot tizimlari 1.1. Axborot texnologiyalari faniga kirish Axborotlashgan jamiyat iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy jihatdan yanada yuksalishga, mamlakatda ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini va mehnat unumdorligini oshirishga, iqtisodiyotni boshqarishni takomillashtirish, hamda istiqbolli ilmiy yoʻnalishlarni rivojlantirishga katta zamin yaratib beradi. Bunday jamiyatni barpo etish ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlari va axborot- kommunikatsiya texnologayalarini ilgʻor ishlab chiqarish sohalarida qoʻllash, hamda materiallar va xomashyo yaratish bilan chambarchas bogʻlangan. Texnologiya – soʻzi yunonchadan «techno» – san’at, hunar, mahorat, moxirlik vа «logos» – fan, ta’lim degan ma’noni bildiradi. Ya’ni texnologiya – sanoat, qurilish, transport, qishloq xoʻjaligi va boshqa sohalarda mahsulotlar olish, ularga ishlov berish va ularni qayta ishlash usullarini tartibga solingan tizimidir. Shu bilan birga usullarni ishlab chiqish, joriy qilish va takomilashtirishdan iborat, hamda ma’lum jarayonlar asosida xom-ashyoni tayyor mahsulotga aylantirish usullari hisoblanadi. Axborot texnologiyasi bu texnik vositalar va dasturiy ta’minotlar majmui boʻlib, korxonalar tayyor mahsulot ishlab chiqarishlari uchun uning barcha imkoniyatlaridan foydalaniladi. Axborot texnologiyalari kompyuter tizimlari, axborot saqlash qurilmalari, mobil qurilmalarni hamda dasturiy ta’minotlarni, ya’ni Windows yoki Linux amaliyot tizimlarini, Microsoft office amaliy dasturlarini va boshqa koʻplab dasturlarni oʻz ichiga oladi 1 . 1 Kenneth C. Laudon, Jane. P. Laudon. Management Information Systems: Managing the Digital Firm, 13th Edition, Pearson Education, USA 2014. p 44-45. 6 Kompyuter tizimi – ma’lumotlarga ishlov berish, kiritish va chiqarish, hamda xotirani oʻz ichiga olgan tizimdir. Axborot texnologiyalari – axborotni yigʻishni, qayta ishlashni, uzatishni, kompyuter yoki boshqa texnik vositalar yordamida avtomatik tarzda amalga oshirishni oʻrganishga bagʻishlangan fandir. Axborotlashgan jamiyat – bu axborot resurslarini shakllantirish va ulardan foydalanish asosida tashkilot, davlat boshqaruv organlari, fuqarolarning huquqini amalga oshirish va iste’molchilarning axborot ehtiyojlarini qondirish uchun optimal sharoitlarni yaratishning tashkiliy ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik jarayonidir. Jamiyatda axborot va bilim manbai eng asosiy muloqot vositasi boʻlib hisoblanadi. Jamiyatni axborotlashtirishda ommaviy-axborot vositalari va Internet tizimining ahamiyati juda yuqoridir. Hozirgi kunda axborot texnologiyalari – bu insoniyat faoliyatining bir sohasi boʻlib, u axborotni hosil qilish, saqlash va kompyuter yordamida ularni qayta ishlash, shu bilan bir qatorda tatbiq muhiti bilan oʻzaro bogʻliq boʻlgan jarayonlarning aloqadorliklarini oʻz ichiga oladigan, koʻnikma va vositalar tizimidir. “Axborot texnologiyalari” fani matematika, fizika, informatika vа boshqa qator fanlar bilan bevosita bogʻliq. Axborot texnologiyalarining vujudga kelishi vа rivojlanishini belgilovchi ichki vа tashqi omillar mavjud boʻlib, ularni quyidagicha tavsif1ash mumkin: Ichki omillar – bu axborotlarning paydo boʻlishi (yaratilishi), turlari, xossalari, axborotlar bilan turli amallarni bajarish, ularni jamlash, uzatish, saqlash vа h.k. Tashqi omillar – bu axborot texnologiyasining texnik, uskunaviy vositalar orqali axborotlar bilan turli vazifalarni аmalga oshirishni bildiradi. “Axborot texnologiyalari” faning asosiy vazifasi – axborotni qayta ishlashning yangi usullari va vositalarini yaratish, hamda ularni amaliyotda qoʻllashdan iboratdir. Axborot texnologiyalari fani quyidagi masalalarni yechadi: 7 ixtiyoriy informatsion jarayonlarni tekshirish; informatsion jarayonlarni tekshirish natijasida olingan ma’lumotlar bazasini qayta ishlash uchun eng yangi texnika texnologiyalarini yaratish va takomillashtirish; jamiyatning barcha sohalarida kompyuter texnikasi va texnologiyasidan unumli foydalanishning ilmiy va muhandislik muammolarini yechish. Axborot texnologiyalari – rivojlanish uchun zamonaviy vositalarni oʻz ichiga oladi va quyidagilardan tashkil topadi: Kompyuter apparat vositalari (hardware) – fizik qurilma boʻlib, axborotlarni kiritish, qayta ishlash va axborot tizimlarida tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishda foydalaniladi. Kompyuter apparat vositalari oʻz ichiga quyidagilarni oladi: turli xil oʻlchamdagi va formadagi komyuterlar (mobil qurilmalar); kiritish va saqlash qurilmalari; kompyuterlarni oʻzaro birlashtiruvchi telekommuni- katsiya qurilmalari. Dasturiy ta’minot (software) axborot tizimlarini tashkil etuvchi kompyuterning apparat vositalarini boshqarish va muvofiq- lashtirish uchun xizmat qiladi. Ma’lumotlarni qayta ishlash texnologiyasi – dasturiy ta’minotdan iborat boʻlib, axborotlarni saqlovchi va uzatuvchi fizik qurilmalarni boshqaradi. Telekommunikatsiya va tarmoq texnologiyasi – dasturiy ta’minot va fizik qurilmalardan tashkil topgan boʻlib, apparat qurilmalarni birlashtiradi hamda ma’lumotlarni bir joydan boshqa joyga uzatish imkonini yaratadi. Kompyuter va kommunikatsiya qurilmalari tarmoq yordamida birlashtiriladi va rasmli, ovozli, video ma’lumotlarini uzatishda foydalaniladi 2 . Axborot texnologiyalari keng ma’noda insoniyat faoliyatining barcha sohalarida axborotni kompyuter va telekommunikatsiyalar yordamida qayta ishlash, saqlash, uzatish bilan bogʻliq boʻlgan sohadir. Axborotning eng asosiy turlaridan biri – iqtisodiy axborot. Uning farqli tomoni shundaki, u odamlarning katta jamoalari bilan, 2 Kenneth C. Laudon, Jane. P. Laudon. Management Information Systems: Managing the Digital Firm, 13th Edition, Pearson Education, USA 2014. p 51-52. 8 tashkilotlar bilan, korxonalar va shu singari boshqa iqtisodiy strukturalardagi boshqarish jarayonlari bilan bogʻliqligidadir. Iqtisodiy axborot – bu ishlab chiqaradigan va ishlab chiqarmaydigan sohalardagi, odamlar jamoasidagi ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlarni aks ettiruvchi va ularni boshqarish uchun xizmat qiluvchi axborotlar toʻplamidir. Axborotning amalda qoʻllanilishi zarur sharti uning oʻz vaqtidaligi va adekvatligidir. Adekvatlik bu olingan axborot asosida qurilgan obrazning haqiqiy obyektga qanchalik mosligini beradi va u uchta formada ifodalanadi: Sintaktik adekvatlilik – bu axborotni uzatish tezligi, aniqligi, kodlashtirish tizimi, tashqi ta’sirlarning mavjudligi va shu kabi jarayonlardan iborat. Semantik adekvatliligi – uzatiladigan axborotning ma’naviy tarkibi, obyekt obraziga va haqiqiy koʻrinishiga mos kelishligi hisobga olinadi. Pragmatik adekvatliligi – olingan axborotning asosiy boshqariladigan jarayon bilan mos kelishini belgilaydi. Bularni yanada yaxshiroq tasavvur etish uchun hayotiy bir misol olamiz. Faraz qilaylik, siz avtomobil bozorida ishlovchi firmada menejer boʻlib ishlaysiz va avtomobil texnikasini namoyish etuvchi koʻrgazmaga taklifnoma oldingiz. Bu taklifnomada koʻrgazma boʻladigan vaqt, joyi, ishtirokchilar tarkibi toʻgʻrisidagi ma’lumotlar boʻlishi mumkin. Agar koʻrgazma yopilgandan soʻng bu taklifnomani olganingizda u sizga kerak boʻlmay qolardi. Oʻz vaqtida emasligi sababli foydalanib boʻlmaydi. Sintaktik adekvatlik talablarini bajarish uchun taklifnoma blankasi butun boʻlishi, qattiq qogʻozdan tayyorlanganligi, shriftlarning oson oʻqiladiganligini ta’minlaymiz. Ya’ni bu yerda biz faqat axborotni uzatish jarayoni toʻgʻrisida bosh qotiramiz va unda nima yozilganligi dolzarb emas, ya’ni xatolari yoʻq deb qabul qilamiz. Semantik adekvatlik bizdan taklifnomadagi xabarning haqiqatga mos kelishini talab qiladi. Bu ma’noda pavillion tartib raqamlari, ishtirokchilar nomlari, tadbirning boʻlish vaqti kabilar mos kelishi tekshiriladi. 9 Pragmatik adekvatlik taklifnomadagi ma’lumotlarning foydaliligi bilan aniqlanadi. Ya’ni, taklifnomadan foydalanib, kerakli koʻrgazma zalini tez va vaqtida topa olsangiz – oʻz vaqtingizni tejagan va asablaringizni asragan boʻlasiz. Oldinlari qoʻlda bajariladigan amallar ya’ni mijozning kreditini tekshirish, buyurtmalarni qabul qilish, hisoblarni amalga oshirish kabi ishlar hozirda axborot texnologiyalari yordamida bu jarayonlarni avtomatlashtirish imkonini yaratmoqda. Axborot texnologiyalari axborot oqimlarini oʻzgartirib koʻpchilik foydalanuvchilarga ma’lumotlardan foydalanish va boshqalar bilan boʻlishish imkoniyatini yaratmoqda. Bu esa qaror qabul qilishni tezlashtirmoqda. Yangi axborot texnologiyalari biznes modellarni qo‘llab-quvvatlab kelmoqda. Amazon saytidan elektron kitoblarni onlayn oʻqish va sotib olish, iTunes yordamida musiqalarni koʻchirib olish hozirgi kunda zamonaviy axborot texnologiyalari vositalari hisoblanadi 3 . Ishlab chiqarish kuchlari imkoniyatlari, hamda fan-texnika yuqori choʻqqilarga koʻtarilgan zamonida ham axborot oʻta muhim ahamiyatga ega tovar sifatida namoyon boʻladi. Endi yangi ma’lumot yoki bilimlarni yaratuvchi bir qator mutaxassisliklar mavjudki, muayyan shaxs, tashkilot, tarmoq xatto davlatlar taqdiri va salohiyati ulardan oʻz vaqtida olingan sifatli ma’lumotlarga bogʻliq desak mubolagʻa boʻlmaydi. Bu mutaxassislarni kuch- qudrati bir tomondan oʻz sohalaridagi yuqori malakasi bilan belgilansa, ikkinchi tomondan kompyuterlar zamonaviy axborot texnologiyalarni oʻzlashtirganliklarida namoyon boʻladi. Haqiqatan ham kompyuter zamonaviy axborot texnologiyalarni qayta ishlashda katta ahamiyatga ega boʻlib, uning imkoniyatlarini kengaytirishda yordamchi qurilmalardan foydalaniladi. Koʻp hollarda kompyuterga kiritiladigan axborot bilimlar yoki ma’lumotlar bazasi sifatida namoyon boʻladi, unda hosil qilingan axborot esa oʻz iste’molchisiga ega boʻlgan yuqori baholarga ega tovar sifatida qadrlanadi. 3 Kenneth C. Laudon, Jane. P. Laudon. Management Information Systems: Managing the Digital Firm, 13th Edition, Pearson Education, USA 2014. p 75-76. 10 Kompyuterlar imkoniyatlari takomillashuvi, hamda ishlab chiqarish va hayotni turli sohalariga intensiv tarzda kirib borishi mos fan sohasini, ya’ni “Axborot texnologiyalari” fani predmetini bir necha bor tubdan yangilanishiga olib kelgan. Hozirgi kunda kompyuter va unga mos dasturiy ta’minot bazasi imkoniyatlari bu fanni oʻqitishda har bir soha mutaxassislariga muayyan bilim va koʻnikmalar majmuasini belgilash imkonini beradi va taqozo qiladi. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|