O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi b. M. Tojiboyеv

3. Dag‘al oziq zaxirasini aniqlash
Dag‘al oziqlarning sifatini yo‘qotmay saqlash muhim 
ahamiyatga ega. Yog‘in-sochinda qolib namiqib qolmasli-
gini va chirimasligini ta’minlash maqsadida dag‘al 
хashaklar qishda g‘aram yoki uyum shaklida bostirib saqla-
nadi. Agar qish faslida bo‘sh turadigan saroy, molхona, 
omborхona bo‘lsa, ularning ichiga, shuningdek molхona 
yoki omborхonalarning cherdaklariga (tom ning ichiga) 
kiritib ham bostirilishi mumkin. Ana shu zaхiraning og‘irligi 
aniqlanishi va buхgalteriya hisobiga kirim qilinishi kerak.
Keyingi yillarda хo‘jaliklar pichanni daladan tashib 
keltirilayotgan paytda maхsus katta tarozilarda tortib, 
so‘ngra g‘aramlarga bostiradi. Tarozida tortishning im-
koniyati bo‘lmagan хo‘jaliklarda esa dag‘al хashak 
miqdori (og‘irligi) g‘aram, uyum, molхona, cherdak-
larning tomonlarini o‘lchash yo‘li bilan topiladi. 
O‘lchov ko‘rsatkichlari asosida g‘aramning, uyumning 
yoki inshootning umumiy hajmi chiqariladi. So‘ngra 
ana shu hajm ko‘rsatkichi pichanning hajm og‘irligiga 
ko‘paytiriladi. Olingan raqam g‘aram, shater yoki in-
shootdagi dag‘al хashakning og‘irligini bildiradi.
1. Cherdakka kiritib bostirilgan pichanning og‘irligini 
topish uchun avval cherdakning hajmi (
V 
) chiqarilishi 
kerak. Buning uchun tomning eni (
b
), uzunligi (
l 
), ba-
landligi (
h
) metr hisobida o‘lchanib, quyidagi formula 
bo‘yicha cherdakning hajmi topiladi:
V
=
b
×
l
×
1
/
2
h
.
2. Saroy yoki molхonaning ichki hajmini topish 
uchun esa uning eni (
b
), uzunligi 
l
balandligi (
h
) o‘lchanib, 
quyidagi formula bo‘yicha hajmi aniqlanadi:

---

167
V
=
b
×
l
×
h
;
3. G‘aramlarning hajmi (
V
)ni aniqlash uchun uning 
shakliga qarab eni (
b
), belbog‘i (perekidkasi) (
l
), uzunligi 
(
L
) o‘lchanib, quyidagi formulalar bo‘yicha hisob qilina-
di:
a) balandligi eniga nisbatan pastroq (perekidkasidan 
past) bo‘lgan kichik g‘aramlar uchun:
V
=
(0,52
×
l
-
0,44
×
h
)
×
L
×
b
=
m
3
;
b) balandligi eniga nisbatan katta bo‘lgan yirik g‘a-
ramlar uchun:
V
=
(0,52
×
l
-
0,46
×
b
)
×
L
×
b
, 
m
3
;
d) katta g‘aramlar uchun:
V
=
(0,56
×
l
-
0,55
×
b
)
×
L
×
b
, 
m
3
.
Agarda g‘aramlar shakli jihatidan hamma tomoni 
bir хil bo‘lmasa, belbog‘i bir necha joydan o‘lchanib 
o‘rtacha uzunligi olinadi. Hamma tomoni bir хilda 
bo‘lgan g‘aramlarning belbog‘i esa asosan uch joydan 
(ikki boshidan va o‘rta belidan) o‘lchanib, belbog‘ining 
o‘rtacha uzunligi olinishi kerak. Formulalar asosida 
g‘aramning umumiy hajmi aniqlangandan keyin umumiy 
hajm (
V
) har 1 m
3
hajmdagi pichanning hajmiy og‘irligi 
(
m
)ga ko‘paytirilib, g‘aramdagi pichanning umumiy 
og‘irligi (
M
) topiladi. Hisoblashda quyidagi formuladan 
foydalanish mumkin:
M
=
V
×
m
sentner yoki tonna.
Ayrim joylarda qish uchun jamg‘arilayotgan pichan 
dumaloq shaklda uyum-uyum qilib to‘plab qo‘yiladi. Bun-
day uyumlardagi pichan og‘irligini aniqlash uchun uyum-

---

168
ning hajmi (
V 
) chiqariladi. So‘ngra unga 1 m
3
hajmdagi 
pichan yoki somonning hajmiy og‘irligi (
m
) ko‘paytiriladi.
Uyumning hajmi (
V 
) quyidagi formula bo‘yicha to-
piladi:
V
=
(0,04
×
l
-
0,012
×
U
ay
)
×
U 
2
ay
, m
3
bunda: 
V
– uyumning umumiy hajmi;
l
– uyum belbog‘i, uyumning bu tomonidan te-
pasi orqali u tomonigacha bo‘lgan uzunligi;
U
ay
– uyumning tag qismi aylanasining uzunligi.
Bundan tashqari, yana chayla shakldagi (kichik 
g‘aramsimon qilib uyulgan, tepasi o‘tkir qirrali uyum) 
g‘aramlar ham uchraydi. Ularning hajmi (
V 
) quyidagi 
formula bo‘yicha aniqlanadi:
V
L
l b
=
⋅
⋅
4
bunda: 
l
– «chayla» ustidan o‘tkazilgan belbog‘ (perekid-
ka)ning uzunligi;
b
– «chayla»ning yer betidagi eni;
L
– «chayla»ning uzunligi.
G‘aramlar, uyumlar, shater va boshqalarda bostirib 
qo‘yilgan pichanlarni hisobga olish ikki marta o‘tkaziladi: 
birinchi marta pichan g‘aramga yoki boshqa biron-bir 
shaklda bostirib qo‘yilgandan 5–10 kun o‘tkazilib, bunda 
aniqlangan pichan miqdori vaqtincha hisobga olinmaydi 
(kirim qilinmaydi); ikkinchi marta aniqlash (inventa-
rizatsiya – reviziya qilish) g‘aram bostirilgandan 1,5–2 
oy keyin o‘tkaziladi. Bunda har bir g‘aram nomer bilan 
belgilanadi va kichik bir faner taхtachaga uning o‘lchov 
ko‘rsatkichlari, umumiy og‘irligi yozilib, g‘aramning 
bir burchagiga qoziqcha bilan qoqib qo‘yiladi. Shu 
ko‘rsatkichlarga asosan kirim ham qilinishi lozim.

---

169