O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya nazariyasi va amilyoti kafedrasi
Yüklə 3,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
| rivojlanishdagi inqirozga binoan
(L.S.Vigotskiy); motivasion yondashish (L.I.Bojovich); faoliyatga ko‟ra munosabat (D.B.Elkonin); shaxsning ijtimoiylashuv xususiyatiga e'tiboran (A.V.Petrovskiy); shaxsning tutgan pozisiyasini hisobga olib (D.I.Feldshteyn) va hokazo. Shunday qilib, xorij va rus psixologlari tomonidan bir qator puxta ilmiy-metodologik asosga ega bo‘lgan shaxsning rivojlanishi nazariyalari ishlab chiqilgan. Ularning aksariyati ontogenezda shaxsning shakllanishi qonuniyatlarini ochishga muayyan hissa bo‘lib xizmat qiladi, amaliy va nazariy muammolarni echishda keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Biz shaxs rivojlanishini o‘rganar ekanmiz, asosiy e‘tiborni shaxsga ta‘sir etuvchi omillar sifatida faqat - biologik va ijtimoiy ta‘sirlarga emas, shuningdek shaxsning hayoti davomida rivojlanish jarayoninini ta‘minlovchi omillar - o‘qish-o‘rganish, shaxs motivlari, emotsiyalari va shaxs sog‘lig‘iga ham qaratish lozim. Shaxsni o‗rganishga bag‘ishlangan bugungi tadqiqotlar asosiy e‘tiborni shaxsning biologik rivojlanishiga va shaxsning atrof-muhitga bo‘lgan munosabatiga qaratadi. Ular shuningdek shaxsga bo‘lgan madaniy ta‘sir shaxsning boshqalar tomonidan tan olinganlik hissi, shaxs egoizmining shakllanishiga bo‘lgan ta‘sirini o‘rganadi, ular Freydning asosiy kashfiyoti bo‘lgan ongsizlik muammosiga ham katta e‘tibor qaratadi. Jumladan, Z.Freydning psixologik himoya mexnizmlari haqidagi fikrlari shaxs rivojlanishi borasida muhim ahamiyat kasb etganligi ta‘kidlashadi. Freydning psixologik himoya mexnizmlari haqidagi nazariyasining mohiyati quyidagicha: «Har birimiz ijtimoiy guruhlar a‘zosi ekanmiz anglaganimiz uchun o‘zimizning jinsiy va agressiv mayllarimizni nazoratda tutamiz, ularni ochiq oydin oshkora qilmaymiz. Lekin bazida ego nazoratimizning yo‘qolishiga sabab bo‘ladi va ana shunda ID va Super Ego orasida ziddiyat yuzaga keladi. Ego o‘zini himoya mexanizmlari bilan himoyalaydi. Quyida 7 ta misol keltirilgan: 1) Repressiya (ongdan chiqarib tashlash) Freydning fikricha barcha himoya mexanizmlari asosida repressiya yotadi. 2) Regressiya (sustlashish, zaiflashish) - masalan, o‘qish davomida uydan uzoqda bo‘lgan talabalar o‘zlarini noqulay his qilishadilar va o‗qishda sustkashlikka yo‗l qo‗yadilar. 3) Reaksion formatsiya – ego ongsizlikda qabul qilinmaydigan impulslarini uning teskarisiga o‘xshab yaratadi, bunda o‘zini munosabatini teskari tarzda ifodalaydi. Masalan, sevib qolgan qiz sevgi obektiga nisbatan sevmayman deb aytgani bilan aslida unga nisbatan qizda ―Men uni sevaman‖ degan munosabat shakllangan bo‘ladi. 65 4) Proeksiya (vaziyatga nisbatan hayolda tasavvur qilish) – shaxsni ta‘qib etuvchi tahlikali impulslarni boshqalarga ko‗chirish. Freydning fikricha o‘g‘ri hammani o‘g‘ri deb hisoblaydi. Bunda shaxs o‘z impulslarini boshqalarga ko‘chirib fikrlaydi. 5) Ratsionalizatsiya – bunda shaxs qilayotgan hatti-harakatlarini oqlash uchun ongli ravishda bahonalar to‗qiydi. Buning natijasida haqiqiy sabablarni bekitib, boshqa sabablar keltiradi. Masalan, imtixondan yiqilgan talaba «Men yaxshi o‘qigan edim, lekino‘qituvchi menga past baho qoydi», - deb o‗zini oqlaydi. 6) Boshqasiga almashtirish (o‗rnini to‗ldirish) – shaxsning o‗z jinsiy yoki agressiv impulslarini unda impuls hosil qilgan ob‘ektga nisbatan ma‘qulroq bo‗lgan boshqa ob‘ektga ko‗chirish yoki qaratish. Masalan, boshlig‘idan jahli chiqqan er xotinidan alamini oladi. Yoki imtihondan o‗ta olmagan talaba o‗z alamini xonadoshi yoki guruhdoshiga sochishi mumkin. 7) Qarshilik ko‘rsatish – masalan, o‘layotgan bemor o‘z kasalligini rad etadi. Ichkilikka berilgan o‘g‘lining qilmishlarini ota-ona tan olmaydi. Taniqli psixolog olim Karl Yung Ollport nazariyalariga o‘xshab yagonalikka hos bo‘lgan mulohaza va savollarga javob bergan. Yung ishonadiki, har bir insonning alohida tushunadigan yoshlari, timsoli bo‘ladi 14 . 15 L.N.Tolstoy ro‗parasidagi odamga chuqur ma‘noga ega va ajoyib bir fikrni bayon qilgan edi: «... men sizni birinchi marta ko‘rib turibman, boshingiz, qo‘llaringiz, oyoqlaringiz barcha odamlarnikiday, yuzingiz bichimi ham shunaqa yohud o‘zgacha. Buni men ham ko‘rib turibman, hamma ham ko‘radi. Ammo, agar men ko‘nglingizga yo‘l topolsam, shu joyga qo‘l sola olsam (u bir qo‗lini ro‗parsidagi shaxsning yelkasiga, ikkinchi qo‘lini esa ko‘ksiga qoydi), agar o‘sha joyda bor bo‘lgan narsani oshkora qila olsam (tashqariga chiqara olsam) men kishini hayajonlantira olaman, ko‘ziga yosh oldira olaman, barcha hislarini qo‘zg‘atib yubora olaman, ko‘zga ko‘rinmas odamni ana shunday yaqqol shaklda ko‘rsata olaman va u holda men chinakam sa‘natkor bo‘laman‖, degan edi. Rossiyalik psixofiziolog Ivan Pavlov shaxs xulq-atvorini tasvirlab berishda o‘z nazariyasini ilgari suradi. Uning nazariyasiga ko‘ra xulq-atvor shaxslarni bir-biriga yaqinlashtiradi deb ta‘kidlagan. Bu holatda insonlar atrof-muhitga nima berayotganlarini osongina tushunib yetadi va javob beradi. Uning nazariyasida faollik va ishyoqmaslik to‘g‘risida savollarga javoblar berilgan. 16 14 David G.Myers – Psychology NY – 2010 Worth Publishers -572 бет (mazmunidan foydalanildi) 15 David Martin ―Human Behaviours‖ USA, 2010(mazmunidan foydalanildi) 16 David G.Myers ―Psyxology ninth edition in modules‖ . 2010/ 4-5 pajes (mazmunidan foydalanildi) |