O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya nazariyasi va amilyoti kafedrasi

siqib 
chiqariladi. 
Mehmon mehmonxonaga kirgan taqdirda ham, unga uyning 
egasi darrov e`tibor qaratadi, degan ma`noni bildirmaydi. Bu ongoldidagi 
g`oyalar 
anglanmaganini, 
biroq 
anglanishi 
mumkinligi 
haqidagi 
tasavvurlarga mos keladi. Ongsizlikdagi g`oyalar anglanishi uchun ular 
avvalo mehmonxona yoki ongoldiga kirishlari kerak. Agar mehmon haydab 
yuborilgan bo‘lsa, keyingi safar u 
niqoblangan holda
 
(―tush ishi‖ bilan 
qiyoslang) bo‘ladi. Bunday mehmon ―alomat‖ sifatda qabulga qoyilishi, 
xo‘jayin uning mohiyatini bila olmasligi mumkin. Bu qiyoslar qorovul 
individning ongsizlikni anglashiladigan narsaga aylantirish uchun
 
mos keladi. 
Qorovul 
charchaganda 
(yoki 
individ 
uxlayotganda) 
niqoblangan 
mehmonning kirib olishi (ya`ni, tushning ochiq mazmuni ko‘rinishida) 
osonlashadi. Bunday siqib chiqarish jarayoni xo‘jayin anglamagani holda yuz 
berishi mumkin. 
2. Z.Freyd bo„yicha shaxs tuzilishi va psixoseksual rivojlanish 
bosqichlari 
1920 yillardan keyin Freyd topografik modelni o‘zgartirdi va 
id, ego,
super ego
atamalarini kiritdiki, ular turli psixik instantsiyalarni ifodalaydi.
Psixikaning mana shunday uch ko‘rinishga – id, ego va super egolarga 
bo‘linishi boshqa super analitiklarning (masalan: frantsuz psixoanalitigi Jak 
Lakan 1966) shuningdek, fan falsafasi vakillari tomonidan qarshilikka 
uchradi. Popper bir kuni bunday bo‘linish Gomer tomonidan, Olimp tog`ida 
yashovchilar haqidagi afsonalar kabi ilmiy mavqega ega degan edi. 
Z.Freyd tomonidan mental apparatni tushunishni biz metapsixologik
pozitsiya sifatida talqin qilishni afzal ko‘ramiz. Bu esa bizga uning odamni 
o‘rganishdagi nuqtai nazarini tavsiflash, uning klinik amaliyotda aniqlagan 
hodisalar kontseptual karkasini aniqlashga harakat qilishimizda yordam 
beradi. Epistemologik atamalaridan foydalanib, biz bu metapsixologik karkaz 
psixoanaliz ―tadqiqot dasturi‖ning markaziy qismida deb ayta olamiz. Aynan 
mana shu mental apparat, mental quvvat va instinktlar g`oyasi yordamida
Z.Freyd irratsional qo‘rqinch va miyaga o‘rnashib qolgan harakatlarga qarshi
kurashda ratsional dallillar ojiz ekanini tushuntirmoqchi bo‘ldi. Bizning 
instinktlarimiz, tashqi olamga munosabatimiz va vijdonimiz ―ichki ovoz‖ 
o‘rtasidagi nizoni tushunish uchun u bizning mental hayotimiz (id, ego va 
super ego) modelini ishlab chiqdi. Z.Freyd bu o‘rinda tushunchalar, 
mohiyatlar va to‘qib chiqarilgan narsa chegarasida ish yuritdi. Avvalo uning 
mental hayotimizga bo‘lgan o‘z qarashlarini qanday bayon qilganini ko‘rib 
chiqaylik. 

---

99
―Makonda joylashgan, ong hodisalari faqat muayyan nuqtada 
sharoitlarda 
belgilaydigan 
hayot 
ehtiyojlari 
asosida 
ratsional 
tuzilmalashtirilgan, rivojlangan psixik apparat to‘g`risida biz qabul qilgan 
faraz bizga boshqa har qanday fan, masalan, fizika poydevoriga o‘xshash 
psixologiya poydevorini yaratish imkonini berdi‖. 
Ko‘rinib turganidek, Z.Freyd psixoanalizni fizika kabi ko‘radi. Bunday 
talqin uning ba`zi tayanch metopsixologik tahlillari bilan bog`liq. U mental 
hayotni mental kuchlar va mental quvvat bilan determinatsiya qilinadigan 
hodisa sifatida tushunadi. Demak, u psixoanaliz tabiiy fan deb aytishi 
mumkin.
32
Mental kuchlar va mental quvvat eng qadimgi mental soha bo‘lgan idda 
topilishi mumkin. U inson instinktlarining mental jihatlariga ega. Freyd idni 
―sharaqlab qaynab turgan choynak‖ka o‘xshatadi. Bizning instinktlarimiz 
har doim bizning ehtiyojlarimizni qondirishga intiladi. Ular lazzat tamoyili, 
deb ataladigan narsaga boysunadilar. Idning individni faollashtiradigan 
boshqa funktsiyalari ham mavjud. Ular oldingi siqib chiqarilgan, biroq 
odamni faollashtirishda davom etayotgan g`oyalar harakatlar va tuyg`ularni 
―xotirlash‖ haqida gap yuritadi. Bu funktsiyalar mantiqiy tashkil etilmagan 
holda harakat qiladi. Ular mantiqiy emas. Biroq muayyan ma`noda baribir 
inson ongiga kirishadi: sabab va oqibatlarni tushunmasak, ular bizni 
harakatga undaydi, depressiya holatiga olib keladi yoki xayol va 
fantaziyalarni keltirib chiqaradi. Shunday qilib, ongsizlik iddagi oliy mental 
sifat hisoblanadi. 
Psixoanalizdagi eng muhim holatlar jumlasiga ongsizlik yoki iddagi 
jarayonlar bizning ongli hayotimizni boshqaruvchi qonunlardan farq 
qiladigan boshqa qonunlarga boysunishi haqidagi farazlardir. Z.Freyd bu 
―qonunlarni‖ birlamchi jarayonlar deb ataydi. Tush ishini muhokama 
qilishimiz ongsizlikda yuz berayotgan jarayonlarning g`alati va chalkash 
xususiyatlariga ishora qiladi. Masalan, undagi qarama-qarshiliklar ayniyat 
sifatida talqin qilinadi.
Tashqi olamning ta`siri tufayli id unikal taraqqiyotning boshdan 
kechirdi. Unda id va tashqi olamni o‘zaro bog`lab turuvchi muayyan mental 
soha paydo bo‘ldi. Mental hayotning bu sohasini Z.Freyd ego deb atadi. 
Egoning eng muhim vazifasi - o‘zini saqlash. Bundan tashqari u ehtiyojlarni 
xavfsiz qondirishni ham ta`minlash kerak. Ego instinktlarni siqib chiqarish 
32
David G. Myers ―Psychology ninth edition in modules‖. NY, WORTH PUBLISHER-2010.15-16pages 
(mazmunidan foydalanildi) 

---

100
yoki to‘xtatib turish to‘g`risida qaror qabul qiladi. U reallik tamoyiliga 
boysunadi. Demak ego idning talablari va tashqi dunyo o‘rtasida vositachi 
bo‘lishi kerak. Ego kuchsiz va kam rivojlangan paytida o‘z oldidagi 
vazifalarni u hech qiynalmasdan bajaradi. Instinktlarimizning talablari va 
tashqi olam talablari travmaga olib kelishi mumkin. Nochor ego keyinchalik 
o‘rinsiz bo‘lib qolishi mumkin bo‘lgan siqib chiqarishlar yordamida o‘zini 
muxofaza qiladi. Ana shunday siqib chiqarishlarda ego super egodan yordam 
oladi. 
Z.Freyd bir necha marta sub`ekt o‘ziga ob`ekt sifatida qaray olishi va 
shu asosda o‘ziga nisbatan tanqidiy va sog`lom (judmental) ustanovkalar 
ishlab chiqishga hayrat bilan qaragan edi. Bunday qobiliyat, deb oylagan edi 
u, egoning boshqa qobiliyatlardan keyingiroq bosqichda paydo bo‘ladi. U 
bolalardagi ijtimoiylashuv jarayonlarda asta sekin paydo bo‘ladi. Super ego 
ota-onalar 
me`yorlari 
va 
ideallarini 
anglamasdan 
internarizatsiya 
(o‘zlashtirish) natijasidir. Bir muncha kengroq ma`noda jamiyat va an`ana 
o‘zlarining axloqiy hokimiyatini biz vijdon deb ataydigan narsa yordamida 
amalga oshiradi. Aytish mumkinki, super ego egoni nazorat qilib turadi, unga 
―tavsiyalar‖ berib turadi va jazolash bilan ―po‘pisa‖ qiladi. Super egoning 
faqat o‘z hatti-harakatlari to‘g`risida emas, hattoki fikrlari va xohishlari 
to‘g`risida ham hisobot berishini talab qiladi. Demak, super ego ego hisobga 
olishi lozim bo‘lgan uchinchi kuchdir. Z.Freydning vijdon nazariyasi to‘g`ri 
va noto‘g`ri haqidagi tug`ma yoki mutlaq tasavvurlar bo‘lishi mumkinligini 
inkor qiladi. Shu nazariyadan foydalanib, Z.Freyd Xudo haqidagi g`oya 
bolaning otasiga proektsiyasining natijasi, degan xulosaga keldi.
33
Mashhur topografik modelni rivojlantirishga harakat qilib, Z.Freyd 
―dinamik‖ nuqtai nazarini taklif qildi. U Z.Freyd fikricha, bizning mental 
hayotimiz kuchlari oyinning natijasi bo‘lgan mental nizolarni tushunish 
uchun muhimdir. Ular qanday ishlayotganini tushuna boshlaganimizdan 
keyin biz mental hodisalarga dinamik qarashni shakllantiramiz. Z.Freyd 
ta`kidlashicha, biz xulqni insonni turli tomonlarga tortayotgan tamoyillar 
o‘rtasidagi kelishuv deb bilsak, bu kuchlarni identifikatsiyalashga
asoslangan dinamik yondoshuv asosida tahlil qilinishi lozim, deb hisoblagan 
ko‘rinadi. 
Boshida dinamik nuqtai nazar inson instinktlariga aloqador edi. Biroq u 
shunchalik ko‘p o‘zgarishlarni boshdan kechirdiki, endi u dastlabki 
33
David G. Myers ―Psychology ninth edition in modules‖. NY, WORTH PUBLISHER-2010.17 pages 
(mazmunidan foydalanildi) 

---

101
kontseptsiyaning rivojimi yoki uning o‘rniga kelgan yangi kontseptsiya 
ekanligi har doim ham ravshan emas. Z.Freyd ko‘pincha instinktlar 
to‘g`risida kelib chiqishi somatik bo‘lgan mental tasavvurlar, deb fikr 
yuritgan. Instinktlar cheksiz ko‘p maqsadlarga ega bo‘lishi va ular o‘zaro 
nizoga kirishishi mumkin. Biroq ularning namoyon bo‘lishi ijtimoiy yoki 
madaniy jihatga ega bo‘lishi kerak: odamlar hamma joyda ham ochlik hissini 
sezadi, biroq uni qanday qondirish ijtimoiy determinatsiya qilinadi. 
Z.Freyd o‘zining keyingi asarlarida hayot instinkti (eros) va o‘lim 
instinkti (tanatoz)ni bir-biridan farqladi. Uning ta`kidlashicha, bu ikki asosiy 
instinkt g`oya yunon faylasuflariga ham ma`lum edi. Alohida o‘lim instinkti 
haqida Z.Freydning g`oyasi psixoanalitik doiralarda qattiq qarshilikka duch 
keldi va hozir ham u haqda munozaralar davom etmoqda. Z.Freyd ilmiy 
iste`molga o‘lim instinktini kiritar ekan, agressiya va urushlar singari 
hodisalarni izohlamoqchi bo‘ldi. Uning yana ta`kidlashicha, seksual 
agressiyaning haddan tashqari bo‘lishi oynashni o‘z ehtirosi predmetining 
qotiliga 
aylantirib 
qoyishi 
ham 
mumkin. 
Agressiya 
shuningdek, 
internalizatsiyalashgan (o‘z ichiga qaratilgan) bo‘lishi va o‘zini emirib 
tashlashi ham mumkin. Butun erotik quvvatni Z.Freyd libido deb ataydi. 
Libido bir ob`ektdan ikkinchisiga o‘tishi yoki muayyan ob`ektlardan
jamlanishi mumkin. Topgrafik modelni yanada batafsilroq ishlab chiqish 
Z.Freydni ―energiya‖ nazariyasiga olib keldi. Uning mohiyati barcha mental 
hodisalarni energiyaga bog`lashdan iborat. Z.Freyd har bir odam katta, lekin 
cheklangan miqdordagi mental energiyaga ega ekanini, bu energiyalar 
g`oyalar va ob`ektlardan olinishi yoki ularga berilishi mumkinligini 
ta`kidlaydi. Bu energiyani o‘lchash usullari hozir mavjud bo‘lmasa ham, 
umuman uni o‘lchash mumkinligi haqida Z.Freyd qat`iy fikr bildiradi. 
Ko‘pchilik odamlarning hayotiy kechinmalari yoki bu ma`noda mental 
energiya atamalari yordamida bayon qilinishi mumkin. Kundalik hayotda 
biz, masalan, ―ko‘ngil ochish‖ ehtiyoji yoki salbiy quvvatdan xalos bo‘lish 
zaruriyati to‘g`risida gapiramiz. Biroq Z.Freyd bunday energiyaning qanday 
xususiyatlari borligi to‘g`risida hech narsa demaydi va faqatgina uning 
qanday effektlarga olib kelishi mumkinligi to‘g`risida fikr yuritadi. 
Bir necha o‘rinlarda Z.Freyd tushni illyuziyalar va noratsional belgilar 
bilan kuzatiladigan psixozlar sifatida tavsiflaydi. Uyqu paytida ego 
kuchsizlanadi va hukmronlik qiladi, chunki mental apparatdagi funktsiyalarni
buzilishi nevroz va psixozlarda ifodalanadi. Bunda egoning voqelik bilan 
aloqasi buziladi va qisman to‘xtatiladi. Bunday tushunish psixoanalizning 
terapevtik maqsadi uchun asos yaratadi. 
―Analitik vrach va unga kelgan bemorning kuchsizlangan MENi (egosi) 
real tashqi dunyo asosida dushman U (id)ning instinktiv talablari va super
MEN (super ego)ning ongli talablariga qarshi birlashishi kerak‖.

---

102
Shu munosabat bilan psixoanalizning terapevtik maqsadi va 
Nitsshening supermen nazariyasi o‘rtasida o‘xshashlik borligini aytish 
mumkin. Z.Freyd uchun ham Nitsshe uchun ham asosiy muammo standart 
giper axloq va instinktlar talablari o‘rtasidagi nizoni bartaraf qilishdir. 
Nitsshening supermeni o‘zini nevrotik xuddi muvaffaqiyatli psixoanaliz 
seansida o‘zini o‘zi enggani kabi engadi. 
Z.Freyd shaxs rivojlanishini quyidagi bosqichlarga bo‗ladi. Unga ko‗ra 
shaxs tug‗ilganidan 12 yoshgacha bo‗lgan davr klassifikasiyalanadi. Har bir 
davr muayyan bir maylning ustunligi negizida shaxs rivojlanishi bilan 
xarakterlanadi: 
- Oral bosqich – ―emish, ozuqlanish‖ maylining ustunligi bilan 
belgilanadi. 
- Anal bosqich – ―o‗z mayllarini boshqarish‖ga o‗rganish bilan, ya‘ni 
bolaning xojatini tegishli tartibda qondirishi bilan belgilanadi. 
- Latent bosqich – keskin gormanal o‗zgarishlardan oldingi yashirin 
davr. 
- Genetal bosqich – keskin gormonal o‗zgarishlar davri 
- Fallik bosqich – jamiyatda o‗z statusini tasdiqlash bilan bog‗liq davr.