O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti k. Z. Xomitov
Yüklə 5,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
| uslubiy ko„rsatmalar
berilgan. Xulosa qilib aytganda, yuqorida sanab o‗tilgan me‘yoriy-qonuniy hujjatlar va huquqiy aktlar hamda O‗zbekiston Respublikasi Mulkni baholash milliy standarti (10-son MBMS) ―Ko‗chmas mulk qiymatini baholash‖ ham ko‗chmas mulk qiymatini baholash faoliyatini tashkil etishda, ham ko‗chmas mulk qiymatini baholovchi mutaxassislarni tayyorlashda asosiy negiz bo‗lib xizmat qiladi. 6.2. Ko„chmas mulk qiymatini baholashning xalqaro standartlari va ularni baholash obyekti turlari bo„yicha qo„llanish xususiyatlari Mulkni baholash standartlari Xalqaro qo‗mitasi (MBAXQ) 1981- yilda tashkil etilib, 1985-yilda BMT reestriga kiritilgan edi. Moliya hisobida foydalanish uchun mulkni baholash tadbiri bo‗yicha Standartlar va amaliy tavsiyalarni jamiyat manfaatlari maqsadida qo‗llash va e‘lon qilish MBAXQning asosiy vazifalariga kiradi. Ushbu tashkilot homiyligida Xalqaro baholash standartlari (XBA) yaratilgan bo‗lib, ular mulkni baholashning asosiy ta‘riflarini belgilaydi va voqea-hodisalarga boy o‗zgaruvchan dunyoda faoliyat yuritishning asosiy tamoyillarini taklif etadi. Mamlakatimizda mulk qiymatini baholashda qo‗llaniladigan O‗zbekiston Respublikasi Mulkni baholash milliy standartlari bu sohada yetarlicha tajriba to‗plangan Baholashning xalqaro standartlari asosida ishlab chiqilgan. Baholashning xalqaro standartlari baholash standartlari bo‗yicha xalqaro qo‗mita (International Valuation Standards Committee – IVSC) tomonidan ishlab chiqiladi, bu xalqaro tashkilot jahonning 50 170 dan ortiq mamlakatning baholovchilar kasbiy tashkilotlarini birlashtiradi. AQShda ham, Yevropada ham ―me‘yorlar‖ yoki ―andozalar‖ga qonunlarning muttasil to‗plami sifatida qaralmaydi. Shuning uchun IVSC a‘zolari bo‗lgan 50 ga yaqin davlatning umumiy fikrini ifodalaydi. Baholashning xalqaro standartlari siyosiy qarashlarga bog‗liq bo‗lmagan iqtisodiy tamoyillarning yagonaligini aks ettiruvchi mustahkam asosga ega. 2000-yil 1-iyulda IVSC Xalqaro baholash standartlarining yangi tahririni qabul qildi (MBS – 2000), unga kiritilgan hujjatlarning soni ilgari amal qilgan MBS hujjatlaridan deyarli ikka marta ko‗p bo‗ldi. 2001-yil 26-iyulda esa MBSning 2001-yilgi tahriri qabul qilindi (MBS - 2001). Bu nashr MBS – 2000 nashri qoidalarini rivojlantiradi va chuqurlashtiradi hamda baholash xizmatlari bozoridagi dolzarb o‗zgarishlarni aks ettiradi. MBS – 2001 ga moliyaviy hisobotlar maqsadlari uchun baholash bo‗yicha xalqaro qo‗mita (IVSC) ishtirokida mukammallashtirilgan tavsiyalar kiritilgan. Baholash usullari va amaliy tadbirlarni o‗z ichiga oluvchi bilimlar sohasining yakuniy muhokamasi standartlar oldida turgan vazifalar doirasiga kirmaydi. Biroq turli kasbiy fanlar o‗rtasidagi muvofiqlikni ta‘minlash va til to‗siqlari bilan bog‗liq qiyinchiliklarni kamaytirish uchun standartlar baholashning umumiy tushunchalariga va tamoyillariga bag‗ishlangan kirish bo‗limini o‗z ichiga oladi, u har bir standart uchun xos bo‗lib xizmat qiladi. Bozor qiymati va undan farq qiluvchi bazalar tegishlicha 1- va 2-standartlarda ko‗rib chiqiladi. MBS – 2001 standartlarini qo‗llash bo‗yicha ikkita tavsiyani o‗zida mujassamlashtirgan. Qaysiki, ular standartlarni moliyaviy hisobot maqsadlarida va garov ostida kreditlash maqsadlarida qo‗llashning o‗ziga xos xususiyatlarini ko‗rib chiqadi. MBS – 2001 ko‗chmas mulk, ijara huquqlari, mashinalar va jihozlar, nomoddiy aktivlar, biznesni baholash, shuningdek, baholash chog‗ida zaharli ifloslanishni hisobga olish masalalariga bag‗ishlangan yana yettita uslubiy qo‗llanmani o‗z ichiga oladi. MBSga Izohlarda (1-3) rivojlanayotgan bozorlarda baholash, jamiyat (davlat) sektori aktivlarini 171 baholashni o‗tkazishning o‗ziga xos xususiyatlari, shuningdek, bank nazorati bo‗yicha Bazel qo‗mitasining (Basel committee of banking supervision) talablariga muvofiq aktivlarni baholash bilan bog‗liq masalalar ko‗rib chiqilgan. Standart foydalaniladigan atamalarning mufassal glossariysi bilan ta‘minlangan. Baholashning Yevropa standartlarini ishlab chiqishda Yevropa asosiy fondlar baholovchilari guruhi (TEGOVOFA) muhim rol o‗ynaydi, u 1977-yilda G‗arbiy Yevropa mamlakatlari baholovchilari milliy tashkilotlarining notijorat uyushmasi sifatida tashkil etilgan edi. Shunga o‗xshash tashkilot EUROVAL bilan qo‗shilganidan keyin, ushbu guruh hozirda ―Yevropa baholovchilar uyushmalarining guruhi‖ deb nomlanadi (The European Group of Valuers Associations – TEGoVA). Mazkur tashkilotni tashkil etishda asosiy maqsadlardan biri – Yevropa ittifoqining barcha mamlakatlaridagi professional tashkilotlarning qarashlarini namoyon etuvchi baholashning umumiy standartlarini yaratish va baholash amaliyotiga joriy etishdan iborat. Hozirgi vaqtda Yevropa ittifoqining professional baholash tashkilotlari TEGoVA a‘zolari hisoblanishadi, unda Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari, shu jumladan, Chexiya Respublikasi, Vengriya, Polsha, Bolgariya, Ruminiya va Albaniya faol ishtirok etmoqda. TEGoVA baholash bo‗yicha Xalqaro qo‗mita bilan uzviy hamkorlikda ishlaydi. Yevropa baholash standartlari (YEBS)ning asosiy xususiyatlaridan biri qabul qilingan Yevropa qonunchiligiga muvofiq moliyaviy buxgalteriya hisobotlarini tuzish maqsadida bajariladigan baholashga yo‗naltirish hisoblanadi. Standartlar baholovchining maqomi va malakasi, baholashni amalga oshirish shartnomasi va baholash haqidagi hisobotlarning mazmuni, shuningdek, muayyan vaziyatlarda baholashga nisbatan uslubiy yondashuvlar bilan shartlangan baholashni bajarish sifatining eng kam yo‗l qo‗yiladigan darajasini belgilab beruvchi mo‗ljal hisoblanadi. Yevropa baholash standartlari tashkilot a‘zolari uchun majburiy xususiyatga ega emas, lekin Yevropa ittifoqining (YEI) tegishli me‘yoriy hujjatlariga kiritish uchun ishlab chiqilgan eng yaxshi 172 tajribani namoyon etuvchi va YEI mamlakatlarining tegishli milliy standartlarini qabul qilishga turtki beruvchi standartlar sifatida qabul qilish uchun tavsiya etiladi. YEBSning maqsadlari quyidagilarni ta‘minlashdan iborat: - aniq tavsiyalar berish yo‗li bilan baholovchilarga ularning mijozlari uchun kelishilgan hisobotlarni tayyorlashda yordam berish; - bozor qiymatini standart asosida aniqlash va baholashga nisbatan yondashuvlardan foydalanish yo‗li bilan kelishilgan baholarni belgilash; - umumiy qabul qilingan malaka darajasini tasdiqlash yordamida sifat standartlariga ega bo‗lish; - yer va qurilish resurslaridan samarali foydalanishni iqtisodiy tahlil qilish uchun aniq asoslar; - baholovchi rolini tushunishni oshirish; - milliy qonunchilik hamda baholash va buxgalteriya hisobining xalqaro standartlariga muvofiq qiymatning aniq, bir xil aniqlanishini ta‘minlovchi tadbirlarni belgilash. Yevropa baholash standartlari batafsil bayon etilishi bilan ajralib turadi, ularda MBSda ko‗rib chiqilmaydigan, biroq o‗zining asosiy tamoyillariga ko‗ra MBSga o‗xshash bo‗lgan qo‗shimcha masalalar ham yoritiladi. Yevropa baholash standartlari (―Zangori kitob‖)ning so‗nggi tahriri 2000-yilda qilingan edi. Mazkur hujjat 9 ta standart va 13 ta uslubiy tavsiyani o‗z ichiga oladi. Bunda 1-3 standartlarda ushbu standartlarning Xalqaro baholash standartlariga mos kelishi bilan bog‗liq masalalar, shuningdek, baholovchining malakasi va uning kasbiy etikasi bilan bog‗liq masalalar ko‗rib chiqiladi. Baholashning asosiy tamoyillari va baholash haqidagi hisobotni tuzishga nisbatan asosiy yondashuvlar 4-standartda berilgan. Mazkur standart baholashning asosiy maqsadlari va baholash asoslarini aniqlashni, shuningdek, bozor qiymati, ijara huquqlari qiymati, YEI qonunchiligiga muvofiq baholash qiymati, adolatli qiymat, mavjud foydalanishdagi qiymat, eskirishni hisobga olgan holda o‗rin bosish qiymati kabi turli xildagi qiymatlarni aniqlashni o‗z ichiga oladi. 173 Moliyaviy hisobot maqsadlari uchun baholash bilan bog‗liq masalalar 5-standart bilan reglamentlanadi. Unda aktivlar tavsifi va unga asoslangan baholash asosini tanlash berilgan. Standart yana bir bo‗limni o‗z ichiga oladi. Unda asosiy ta‘riflar berilgan, baholash metodologiyasining masalalari, yer, binolar hamda maxsus obyektlarni baholashning o‗ziga xos xususiyatlari yoritiladi. Garov sifatida ko‗chmas mulkni, shuningdek, ipoteka kreditlashi chog‗idagi boshqa predmetlarni baholash muammolariga 6-standart bag‗ishlangan. Ushbu standartda garov qiymati, majburiyatlarning maxsus qiymati kabi tushunchalarning ta‘rifi berilgan, shuningdek, baholovchiga nisbatan alohida talablar, ya‘ni uning mustaqilligi, javobgarligi va maxsus bilimlarga ega bo‗lishi belgilangan. Bo‗lajak sanada ko‗rsatilayotgan qiymat bilan bog‗liq baholash masalalarini tartibga solish, unda investitsiya qiymati, kelajak yoki o‗tgan sanaga baholash, bo‗lajak qiymatni oldindan aytib berish kabi tushunchalar 7-standartda ochib berilgan. Investitsiya va sug‗urta kompaniyalari hamda pensiya fondlarining qimmatli qog‗ozlariga investitsiyalar qilish masalalarini 8-standart qamrab olgan. Standartda YEI ko‗rsatmalariga muvofiq bozor qiymatini aniqlash bilan bog‗liq masalalar hamda baholash metodologiyasi, baholovchining malakasiga doir masalalar ko‗rib chiqilgan. Baholash natijalarini taqdim etish bilan bog‗liq masalalar va baholash sertifikatining shakllari 9-standartda ko‗rib chiqilgan. Mazkur hujjat baholash bo‗yicha quyidagi 13 ta uslubiy tavsiyalarni o‗z ichiga oladi: qiymatga ta‘sir etuvchi omillar; maxsus obyektlarni baholash; investitsiyalar uchun mo‗ljallangan aktivlarni baholash; qishloq xo‗jaligi obyektlarini baholash; ko‗chmas mulk indekslarini baholash; xalqaro baholash; qo‗shma korxonalar va mas‘uliyati cheklangan jamiyatlarni baholash; yer va binolar o‗rtasidagi qiymatlarni taqsimlash; 174 turli mamlakatlardagi baholashning o‗ziga xos xususiyatlari. EBSga baholovchilarni sertifikatlash, baholash haqidagi hisobotlarni taqriz qilish, baholovchining etikasiga taalluqli ilovada berilgan. Mulkka soliq solish va uni majburiy begonalashtirish maqsadlarida baholash Yevropa baholash standartlarining predmeti hisoblanmaydi. Biroq unda bayon etilgan umumiy tamoyillar qandaydir boshqa ma‘lum bir qo‗llanma mavjud bo‗lmagan hollarda ishlatilishi mumkin. EBSdagi tavsiyalardan har qanday ko‗rinishda chetga chiqish tijorat yoki huquqiy jazo choralarini keltirib chiqarishi mumkin. Va aksincha, standartlarga muvofiqlik ehtiyotsizlik bo‗yicha sud da‘vosini ko‗rib chiqishda qarshi tomon foydasiga dalillar bo‗lmaganda amaliy huquqiy himoyaning bir qismi bo‗lishi mumkin. Yüklə 5,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|