O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

XALQARO MOLIYAVIY BOZOR VA GLOBALLASHUV JARAYONLARI

Zamonaviy moliyaviy tizim global xarakterga ega. Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining so’nggi o’n yilligi uning globallashuvining yuqori sur’atlari bilan tavsiflanadi va ushbu jarayon iqtisodiyotning transmilliylashuvi, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, transport infratuzilmasining rivojlanishi va boshqa geosisyosat omillari bilan bog’langandir. Barcha ishtirokchilar (korxona va korporatsiyalardan tortib to davlatgacha) ning har qanday bozordagi faoliyati iqtisodiy va siyosiy manfaatlarni qondirishga qaratilganligini aytib o’tish zarur. Iqtisodiy manfaatning moddiy ifodasi bo’lib oxir oqibatda iqtisodiy daromad (foyda) yoki moliyaviy natija hisoblanadi. Bir mamlakatdan boshqa bir mamlakatga kapital oqib o’tishinmg ko’lami qanchalik katta va uning chegaralari qanchalik keng bo’lsa, xalqaro moliya bozorlariga shunchalik ko’p operatsiyalar to’g’ri keladi.

9. JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVIDA TEXNOLOGIK UKLADLAR

Texnologik yo’l ishlab chiqarishni rivojlantirishning ma’lum bir darajasiga xos bo’lgan texnologiyalar to’plami sifatida tavsiflanadi; ilmiy va texnik-texnologik taraqqiyot bilan bog’liq holda, pastki qatlamlardan yuqori progressiv o’tishga erishiladi.
Texnologik hayotning hayot aylanishi taxminan bir asrni qamrab oladi, iqtisodiyotni rivojlantirishda uning hukmronligi davri 40 yildan 60 yilgacha (ilmiy va texnologik taraqqiyotning tezlashishi, ilmiy va ishlab chiqarish davrlarining davomiyligini qisqartirish asta-sekin kamayadi) bo’lgan davni qamrab oladi. Iqtisodiy hodisalar yuzasida bu davr iqtisodiy kon’yukturaning uzoq to’lqinlari shaklida namoyon bo’ladi, uning chastotasi birinchi marta N.D. Kondratiev tomonidan belgilandi va keyinchalik ko’plab tadqiqotlar natijasi o’laroq tasdiqlandi.
Bugungi kunga kelib, jahon texnik-iqtisodiy rivojlanishida (Angliyada sanoat inqilobidan boshlab) ketma-ket o’zgarib turadigan beshta texnologik qatlamning hayot aylanish davrlarini ajratib ko’rsatish mumkin.
Texnologik jihatdan bog’langan ishlab chiqarishlarning asosiy to’plamlari kompleksi texnologik tuzilishning yadrosini hosil qiladi. Uning yaratilishida ishtirok etadigan texnologik yangiliklar "asosiy omil" deb nomlangan. Yangi texnologik tartibni tarqatishda yetakchi rol o’ynaydigan tarmoqlar uning tashuvchisi hisoblanadi.
Texnologik hayotning hayot aylanishi rivojlanishning uch bosqichiga ega va taxminan yuz yil muddatga belgilanadi. Birinchi bosqich uning kelib chiqishiga va avvalgi texnologik tuzumning iqtisodiyotida paydo bo’lishiga bog’liq. Yangi texnologik yo’l, avvalgi iqtisodiy tuzilishda hukmronlik qilganda paydo bo’ladi. Ushbu bosqichda uning rivojlanishi salbiy texnologik va ijtimoiy-iqtisodiy muhit bilan cheklanadi. Faqat o’sish chegaralari dominant texnologik yo’l erishish va uning tarkibiy ishlab chiqarish rentabelligini pasayishi bilan yangi texnologik yo’l texnologik zanjirlarida resurslarni ommaviy qayta taqsimlash boshlanadi. Ikkinchi bosqich yangi ishlab chiqarish texnologiyasi asosida iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish bilan bog’liq va ellik yil davomida yangi texnologik turar-joy hukmronligiga mos keladi. Uchinchi bosqich eskirgan texnologik tuzumning yo’q bo’lib ketishiga olib keladi. Shu bilan birga, texnologik tartibga hukmronlik davri uning rivojlanishidagi eng katta o’sish bilan tavsiflanadi.
Ushbu jarayon texnologik inqilob deb nomlanishi mumkin, unda beshta xususiyat mavjud: innovatsion faoliyatning o’sishi, ishlab chiqarish samaradorligini tez oshirish; yangi texnologik imkoniyatlarning ijtimoiy va siyosiy tan olinishi; yangi texnologik tizimning xususiyatlariga muvofiq narx nisbatlarini o’zgartirish. Texnologik inqilob eskirgan texnologik tuzilmalarda, ularning qisqarishi, iqtisodiy ahvolning yomonlashuvi, tashqi savdo qarama-qarshiliklarining chuqurlashishi, ijtimoiy va siyosiy keskinlikning kuchayishi bilan shug’ullanadigan kapitalning katta amortizatsiyasi bilan birga keladi.
Texnologik tartibni almashtirish belgilari:

• 
  Energiya va xom-ashyo narxlarining keskin o’sishi, avvalgi texnologik tuzumning o’sib borayotgan texnologik zanjirlarida ortiqcha iste’mol qilish natijasida yuzaga keladi.
  
• 
  Dominant texnologik tuzumning texnologik majmualarida ishlab chiqarish rentabelligining keskin pasayishi.
  
• 
  Dominant texnologik turmush tarzi hayot sikli oxirida yangi texnologiyalar yuqori noaniqlik kutilgan rentabelligini investorlar tomonidan faol talab fond bozori va ko’chmas mulk bozorida moliyaviy qabariq qarishi.
  
• 
  Kapitalning katta qismini devalvatsiya qilish va moliyaviy inqiroz orqali moliyaviy balonni bartaraf etish tufayli uzoq to’lqinli depressiyani boshlash.
  

Moliyaviy inqiroz investitsion muhitni yomonlashtirsa-da, asosiy yangiliklarning tarqalishini sekinlashtirishi mumkin bo’lsa-da, moliyaviy bozordagi inqiroz real aktivlarga investitsiyalarni qayta yo’naltirishga yordam beradi. Natijada, asosan, yangi kamroq energiya va moddiy intensiv texnologiyalarni ommaviy ravishda joriy etish orqali, birinchi navbatda, yangi texnologik tuzumning yadrosini kengaytirish orqali depressiyadan chiqish boshlanadi. Shu bilan birga, kapitalning haddan tashqari texnologik tuzilmalarning o’sish chegaralariga yetganidan ozod etilishi. Yangi texnologik tuzumning asosiy innovatsiyalarini rivojlantirishga sarmoya kiritilganligi sababli, ularning miqdori ortib bormoqda.
Zamonaviy iqtisodiyot tarkibida axborot texnologiyalari tizimi ustunlik qiladi. Rivojlangan va ko’plab yangi sanoat mamlakatlarida 80-larning o’rtasidan boshlab beshinchi texnologiya ishlab chiqarishining ommaviy tarqalishi va iqtisodiyotning ko’plab tarmoqlarida an’anaviy texnologiyalarni almashtirish boshlandi. Uning asosiy omili mikroelektronika va dasturiy ta’minotdir. Uning yadrosini tashkil etuvchi ishlab chiqarishlar orasida elektron komponentlar va qurilmalar, elektron hisoblash texnikasi, radio va telekommunikatsiya uskunalari, lazer uskunalari, hisoblash texnikasiga xizmat ko’rsatish kiradi.
Bugungi kunda beshinchi texnologik yo’l uning o’sishi chegaralariga yaqin: energiya bahosining ko’tarilishi va tushishi, moliyaviy pufakchalarning shakllanishi va qulashi - hayot aylanish jarayonining yakuniy bosqichining ishonchli belgilari, dominant texnologik tuzum va iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurishning boshlanishi keyingi - oltinchi texnologik tartibga asoslangan bo’lib, uning shakllanishi va o’sishi kelgusi ikki-uch o’n yillikda global rivojlanishni aniqlaydi.
Uzoq muddatli texnik-iqtisodiy rivojlanishning mavjud ritmidan kelib chiqqan holda, XXI asrning ikkinchi o’n yilligidan bugungi kunda beshinchi texnologik tartibga ega bo’lgan barqaror o’sish chegarasiga erishiladi. Shu vaqtga kelib, hozirgi vaqtda yuzaga keladigan yangi oltinchi texnologik tuzumning reproduktiv tizimi shakllantiriladi.
Hozirgi vaqtda yangi (oltinchi) texnologik yo’l rivojlanishning embrional bosqichidan kelib chiqadi, uning o’sish chegaralariga yetgan avvalgi texnologik tuzumni almashtirish jarayoni boshlanadi. Bu jarayon dunyoning yetakchi mamlakatlari iqtisodiyotining moliyaviy va tizimli inqirozi sifatida namoyon bo’ladi, bu esa energiya va boshqa xom ashyo narxlarining pasayishi bilan birga sodir bo’ladi. Uni bartaraf etish uchun bank tizimini saqlab qolish yoki moliyaviy bozorni qayta tiklash uchun chora-tadbirlar ishlab chiqishni talab etadi. Ular iqtisodiy o’sishning yangi uzoq to’lqinini yaratishi mumkin bo’lgan yangi texnologik tartibni rivojlantirishni rag’batlantirish dasturlari bilan to’ldirilishi kerak.
Hozirgi vaqtda uning rivojlanishining asosiy yo’nalishlari: molekulyar biologiya va genetik muhandislik, nanotexnologiya, sun’iy aql tizimlari, global axborot tarmoqlari va yuqori tezlikda integratsiyalashgan transport tizimlarining yutuqlariga asoslangan biotexnologiya. Keyinchalik rivojlanish moslashuvchan ishlab chiqarishni avtomatlashtirish, kosmik texnologiyalar, oldindan belgilangan xususiyatlarga ega qurilish materiallarini ishlab chiqarish, atom sanoati, havo transporti bo’ladi. Atom energetikasi va tabiiy gaz iste’molining o’sishi vodorodni ekologik toza energiya tashuvchisi sifatida kengaytirish bilan to’ldiriladi, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish sezilarli darajada kengayadi.
Oltinchi texnologik yo’l nanotexnologiyalardan foydalanishga asoslangan, bir milliard metr darajasida faoliyat ko’rsatadi va u tubdan yangi xususiyatlarini berib, moddaning molekulyar tuzilishini o’zgartirish orqali tirik organizmlarning hujayra tuzilishiga kirib boradi.
Yuqori sifatli hisoblash texnikasi bilan bir qatorda, nanotexnologiya ham jonli va jonsiz moddalarning yangi tuzilmalarini yaratishga imkon beradi, ularni o’z-o’zini takrorlash algoritmlari asosida o’sadi.
Yangi texnologik tartibni shakllantirish davrida innovatorlar birinchi navbatda asosiy yangiliklarni o’zlashtirib, bunda yetakchi rol o’ynaydi. Ularning faoliyati tufayli energiya bahosidagi sakrashdan keyin amalga oshiriladigan va yangi texnologik tuzilmaning texnologik to’plamlari foydasiga ishlab chiqarish rentabelligining nisbati o’zgarganidan keyin amalga oshiriladigan eski omborni almashtirish uchun old shartlar yaratiladi.
Davlat investitsiyalari, ta’lim markazlari mablag’lari va moliyalashtirish institutlari texnologik turmush tarzini shakllantirishda katta rol o’ynaydi. Xavfning katta qismini olib tashlash orqali davlat innovatorlarga o’zlarining ilmiy-texnik loyihalarini yuqori raqobat sharoitida, ularning natijalariga bo’lgan talabning yetishmasligi bilan muqobil texnik yechimlarni amalga oshirish imkonini beradi.
Yuqorida keltirib o’tilgan omillar, jahon iqtisodiyotining rivojlanish yo’nalishini belgilovchi ilg’or mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishini aks ettiradi. "Ilg’or" ilmiy va texnologik taraqqiyotda bo’lish va yangi texnologik qatlamlarning takrorlanuvchi turlarini shakllantirish global iqtisodiy rivojlanishning "lokomotivlari" rolini o’ynaydi, ayni paytda ular bilan bog’liq afzalliklardan foydalanadi.
Har safar dominant texnologik uslublarning o’zgarishi xalqaro mehnat taqsimotida jiddiy o’zgarishlar, eng muvaffaqiyatli kompaniyalar va yetakchi mamlakatlar tarkibini yangilash bilan birga keladi.
Shunday qilib, beshinchi texnologik rejaning kengayishi har yili Financial Times tomonidan chop etilgan 500 yirik korporatsiyalarining ro’yxatini sezilarli darajada yangilashga olib keldi. Ularning uchdan biri beshinchi tur sanoatida ishlaydigan kampaniyalardir. Chorak asr oldin, ularning aksariyati bozor qatnashchilaridan emas edi, ammo bugungi kunda dunyodagi yetakchi kompaniyalarning jami 2\3 qismi ularning hissasiga to’g’ri keladi.
Yangi - oltinchi-texnologik tartibni shakllantirish jarayonida uzoq muddatda iqtisodiy o’sishning asosiy yo’nalishlari shakllantiriladi. Ularning o’z vaqtida rivojlanishi XXI asrning o’rtalariga qadar geosiyosiy raqobatni aniqlaydigan qiyosiy afzalliklarni keltirib chiqaradi. Zotan, oltinchi texnologik tartibni shakllantirishning istiqbolli yo’nalishlarida olib borilayotgan ARGE yuqori natijalarga erishmoqda. Hatto qishloq xo’jaligi kabi an’anaviy foydasiz sanoati, ularning rentabellik 50% oshadi.
Zamonaviy iqtisodiy o’sishni ta’minlashda NTPNI davlat tomonidan rag’batlantirishning ulkan ahamiyati innovatsion jarayonlarning ob’ektiv xususiyatlari bilan belgilanadi: yuqori xavf, umumiy ilmiy muhit va axborot infratuzilmasini rivojlantirish darajasiga, ilmiy tadqiqotlarning katta kapital intensivligiga, ularning natijalarini tijorat maqsadlarida amalga oshirish imkoniyatlarining noaniqligiga, kadrlar ilmiy va muhandislik malakasiga bo’lgan talablarga, intellektual mulkni huquqiy himoya qilishga bo’lgan ehtiyojga bog’liq.
Jahon bozorida faoliyat yuritadigan 500 ta eng yirik va eng muvaffaqiyatli firmalarning 90 foizi global iqtisodiy tizimning asosiy mamlakatlariga tegishli. Ular jahon savdo va moliya aylanmasining yarmidan ko’pini nazorat qiladilar, turli mamlakatlar iqtisodiyotining eng daromadli tarmoqlari, jumladan, qazib olish va ilm- fanga asoslangan sanoat, telekommunikatsiya, ishlab chiqarish infratuzilmasi, 4/5 yangi texnologiyalar savdosi. Muayyan firmalarning global raqobatidagi muvaffaqiyat to’g’ridan-to’g’ri ularning davlat ilmiy-texnik siyosati bilan bog’liq.
Milliy resurslarni beshinchi texnologik tizimning asosiy texnologiyalarini o’z vaqtida o’zlashtirishda konsentratsiyaning ustuvor yo’nalishlarini to’g’ri belgilash Osiyo mamlakatlari - Yaponiya, Janubiy Koreya, Tayvanga periferik qaramlikdan qochishga imkon berdi. Shu sababli, bugungi kunda Xitoy, Hindiston va Braziliya beshinchi va oltinchi texnologik qatlamlarning asosiy o’sish yo’nalishlarini o’zlashtirmoqda. Bu ularga nafaqat yangi ishlab chiqarishni jadal rivojlantirish, balki yangi texnologik asosda an’anaviy ishlab chiqarishni ko’paytirish, ko’p millatli kapitalni yanada iqtisodiy samaradorlik bilan jalb qilish imkonini beradi. Faol ilmiy- texnik va sanoat siyosatining kombinatsiyasi, tashqi iqtisodiy aloqalarni maqsadli tartibga solish orqali muvaffaqiyatli mamlakatlarning atrof-muhitdan jahon iqtisodiy tizimining yadrosiga tushishiga imkon beruvchi jadal rivojlanish samarasiga erishiladi.

10.