Kategoriya tushunchasi va ularning turlari
REJA:
1.Falsafada kategoriya tushunchasi.
2.Falsafiy kategoriyalar va ularning turlari
FALSAFA KATEGORIYALARI
Falsafiy kategoriyalar. Endi, falsafiy kategoriyalarning mohiyatini bilishga
о‘
tamiz. Har
bir fan boshqa fandan
о‘
z tadqiqot ob`ektining xususiyatiga, unda ishlatilayotgan tushuncha va
atamalar tizimining o’ziga xosligiga ko`ra farqlanadi. Tushunchalar tizimi esa har bir fanning
shakllanishi, mazmun, mohiyati va taraqqiyot bosqichlarini k
о‘
rsatadi. Masalan, massa, o
g‘
irlik,
tezlik, tezlanish, atom, yadro, elektr, magnitizm, yorug`lik, lazer, energiya va shu kabilar fizikaga
tegishli b
о‘lib, uning mazmunini belgilaydi. Natural son, mavhum son, kompleks son, о‘zgarmas
miqdor,
о‘zgaruvchan miqdor,
integral, differensial, teorema, vektor, hisob va shu kabilar
matematikaning rivojlanish bosqichlarini belgilaydi. Falsafaning ham
о‘
z tushunchalari b
о‘lib,
ular
о‘
zining umumiy xarakteri va mazmuniga egaligi bilan ajralib turadi. Masalan, olam, harakat,
makon, vakt, miqdor, meyor, sakrash, ziddiyat, qarama-qarshilik, erkinlik, tafovut, ayniyat, inkor,
borliq, vorislik, sabab, oqibat, zaruriyat, tasodif, imkoniyat, ong, voqelik, butun, qism, mohiyat,
hodisa, mazmun, ayrimlik, qonun, umumiylik, dialektika, metafizika va h.k. Falsafada
о‘
rganiladigan kategoriyalarning boshqa aniq fanlar kategoriyalaridan farqi shundaki, ular
voqelikdagi narsa va hodisalarning ayrim, alohida munosabat va aloqalarinigina ifodalamasdan,
balki butun olam, inson hayoti va tafakkur olamiga ham xos umumiy belgilar,
aloqalar,
xususiyatlar va munosabatlarni aks ettiradi. Bu so’z qadimgi yunon tilidan olingan b
о‘lib,
“izohlash”, “tushuntirish”, “k
о‘
rsatish”, degan ma’nolarni anglatadi. Demak, falsafiy
kategoriyalar falsafiy tafakkur uchun nihoyatda muhim, olamdagi
о‘zgarish, rivojlanish,
aloqadorlik va uzviy bo
g‘
liqlikka xos umumiy jihatlarning intiqosidir. Ular narsa va hodisalarning
о‘
ziga xosligi,
о‘
xshashligi va far
qlarini, barqarorligi va о‘zgarishini anglatuvchi, bilishning
asosini tashk
il etuvchi eng umumiy tushunchalar bо‘lib, olamdagi barcha hodisa, jaray
onlarga xos
umumiy, muhim tomonlar, xususiyatlar, munosabatlarni ifodalovchi, keng ma’noli va chuqur
mazmunli ilmiy atamalardir. Falsafiy kategoriyalar voqelikni chuqur va mukammal
aks ettirishi,
olamning barcha sohalarida amal qilishi bilan oddiy tushunchalardan farqlanadi. Shu tufayli har
bir konkret fan о‘zi о‘rganayotgan sohaning xususiyati va belgilarini ochishda falsafiy
kategoriyalarga murojaat etadi. Shu ma’noda kategoriyalarning kelib chiqishi va mohiyatini tо‘g‘ri
tushunish falsafa uchun ham, barcha fanlar uchun ham ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. Ularni
falsafa tarixida birinchi bо‘lib Arastu o’zining "Kategoriyalar" asarida ta’riflab berdi va
kategoriyalarni ob`ektiv voqelikning umumlashgan intiqosi sifatida qarab turkumlashtirishga
harakat qildi. Arastu fikricha,
quyidagi kategoriyalar mavjud: “mohiyat” (substansiya),
“miqdor”, “si
fat”, “munosabat”, “о‘rin”, “vaq
t”, “holat”, “mavqe”, “harakat”, “azob-uqubat”,
“tasodif”. Bu turkumlashtirish о‘z vaqtida ilmiy bilishda juda katta ahamiyatga ega
bo’lgan.
Keyinchalik Arastu "Metafizika" asarida “mohiyat”, “holat” va “munosabat” kategoriyalarini ham
izohlagan. Umuman, kategoriyalarni falsafa tarixida ilmiy mavzu sifatida
о‘
rganishni aynan
Arastu boshlab berganligi e’tirof qilinadi. Ma’lumki, ungacha Yunonistonda k
о‘proq
politika va
ritorika (notiqlik san’ati) fan sifatida tizimga tushirilgan edi. Chunki, o’sha davrda q
о‘
shinni,
mamlakatni va odamlarni boshqarish uchun siyosat va nutq madaniyati sirlarini bilish katta
ahamiyatga ega b
о‘
lgan. Ammo
u davr falsafaning qonunlari, kategoriyalar va asosiy tayanch
tushunchalari muayyan tizimga tushirilmagan, izchil bayon qilingan bilimlar tizimi sifatida
shakllantirilmagan edi. Hatto mashhur yunon olimi Suqrotni ham ana shunday, go`yoki
shakllanmagan fan bilan shu
g‘
ullangani va yoshlarni bu ilm yo’liga boshlab, ularning noto`
g‘ri
tarbiyasiga sabab b
о‘
lganlikda ayblagan ham edilar. Bu hol Suqrotning shogirdi Arastuning
mazkur fanni aniq tizim tarzida ifodalashga kirishishi uchun turtki b
о‘
lgan. Olim falsafaning
qonun va kategoriyalarini ilk marta tizimlashtirgan, ta’riflagan va falsafani fan darajasiga
k
о‘
targan.
О‘
sha davrdan boshlab falsafa
о‘
z qonunlari, tamoyillari,
kategorial tushunchalariga
ega b
о‘
lgan fanga aylangan. Sharqda bu masalaga Forobiy, Beruniy va Ibn Sino kabi allomalar
ham katta ahamiyat qilishgan.
XVIII—XIX asrlarga kelib, falsafiy kategoriyalar tahlilida yangi davr vujudga keladi.
Xususan, I.Kant qarashlarida kategoriyalar "sifat" (reallik, inkor, chegaralash), "miqdor" (birlik,
k
о‘plik, yaxlitlik), "munosabat" (substansiya va xususiyat, sabab va harakat, o’zaro ta’sir),
"modallik" (imkoniyat va imkoniyatsizlik, zaruriyat va tasodif) tarzida izohlangan. Kantdan farqli
о‘laroq, Gegel esa mantiqiy kategoriyalarni: "borli
q
" (sifat, miqdor, meyor),
"mohiyat" (asos,
hodisa, mavjudlik), "tushuncha" (ob`ektiv, subyektiv, mutlaq
g‘
oya) tarzida izohlagan. Falsafa
fanining kategoriyalari haqida turli qarashlarni umumlashtirib aytganda, ularning mantiqiy
tushunchalar sifatida quyidagi tavsiflari bor: 1) olamning intiqosi; 2) narsa va hodisalarning
о‘
zaro
bog‘lanish va aloqadorligini mantiqiy umumlashtiruvchi bilish usuli; 3) narsa va hodisalarning
rivojlanishi bilan
о‘zgarib turuvchi mantiqiy tushuncha; 4) borli
qning mavjudligidan kelib
chiqadigan tarixiy-mantiqiy bilish darajalaridan biri. K
о‘pchilik mutaxassislar kategoriyalar olam,
undagi narsa va voqealar, ularning asosiy va takrorlanib turuvchi aloqadorligini ifodalaydigan
keng
mazmundagi tushunchalardir, degan fikrga q
о‘
shiladilar. Bu ma’noda borliq, voqelik,
harakat, makon, zamon, miqdor, sifat va boshqalar falsafaning shunday kategoriyalaridir.
Shu bilan birga, falsafada o’z xususiyatlariga k
о‘ra, "juft kategoriyalar" deb ataladigan,
umumiy bog‘lanish va aloqadorlik munosabatlarini ifodalovch
i tushunchalar bor. Ular narsa va
hodisalarni muayyan y
о‘nalishdagi eng mu
him, zaruriy, nisbatan barqaror, davriy takrorlanib
turuvchi bog‘lanish va aloqadorlik munosabatlarini ifodalaydi. Falsafa kategoriyalari
mazmunidagi ichki birlik, bog‘lanish, aloqad
orlik va munosabatlarning yaxlitligi bilish
jarayonining uzluksizligini ta’minlaydigan umumiy qonuniyat tarzida vujudga kelgan.
Olamni bilish jarayonida ilmiy tushunchalar,
kategoriyalar inson
о‘
z amaliy faoliyatida
olamdagi hodisa va narsalarga xos sirlarni, xususiyatlarni va belgilarni bila borishi, ulardagi juz’iy
va umumiy tomonlarni ajrata borishi asosida "me
`
yor", "miqdor", "sifat", "ziddiyat", "inkor",
"sabab", "oqibat", "zaruriyat" va "tasodif", "imkoniyat" va "voqelik", "shakl" va "mazmun",
"mohiyat" va "hodisa" singari kator kategoriyalar shakllangan. Binobarin, kategoriyalar
insonning tabiat va ijtimoiy hayot hodisalari bilan b
о‘
lgan amaliy aloqalarida voqelikning
mohiyatini bilishning natijasidir. Kategoriya dialektikasi shundaki, ma’lum sharoitlarda bir
kategoriya ikkinchisini keltirib chiqaradi: tasodif zaruriyatga, ayrimlik umumiylikka, miqdor
sifatga aylanishi buning misolidir. Harqanday kategoriya boshqa kategoriya bilan uyg`unlikda va
ichki aloqadorlikdagina mavjud b
о‘la oladi. Ma’lumki, о‘
zaro aloqadorlik faqat kategoriyagagina
xos bo`lmay butun olamga xosdir. Kategoriyalar mantiqan
о‘
zaro uzviy bo
g‘
liq, mazmunan bir-
birini t
о‘
ldiradi, bilishning umumiy qonunlarini anglamay turib, kategoriyaning mohiyat-
mazmunini tushunish mumkin emas. Ular voqelikka xos umumiy xususiyatlar,
aloqadorlik,
о‘
zaro
munosabatlarni ifodalashi bilan birga, olamning yashash va taraqqiyot dialektikasini ifodalab
beradi hamda dunyoni ilmiy bilishda nazariy hamda metodologik ahamiyat namoyon qiladi.
Kategoriya quyidagi xususiyatlarni
о‘
z ichiga oladi:
a) kategoriya olamdagi munosabat, bog‘lanishlarni ifodalovchi umumiy mazmun va
xususiyatga ega b
о‘
lgan falsafiy tushunchadir;
b) kategoriya moddiy olamdagi hayotni tavsiflagani holda, bir butunlikda,
о‘
zaro
aloqadorlikda b
о‘ladi, bir
-birini taqozo etadi, belgilaydi yoki b
о‘
lmasa yuzaga keltiradi;
v) kategoriya ob`ektiv mazmunga ega. Har bir kategoriya voqelik tufayli ruyobga chiqadi,
voqelikda namoyon b
о‘ladi, voqelik mavjudligining о‘
ziga xos xususiyatlari, tomonlari,
belgilarini ifodalovchi tushunchalar sifatida inson tafakkurida aks etadi;
g) kategoriya umumiy tushunchalar sifatida insonning tabiiy-ijtimoiy hodisalar mohiyatini
bilishga qaratilgan bilish jarayoni tarixining natijalari va voqelikni chuqurroq bilib borishining
ilmiy vositalaridir;
d) kategoriya falsafa singari barcha fanlar uchun ilmiy tadqiqot
va amaliy faoliyatda
metodologik ahamiyatga ega b
о‘
lgan ilmiy tushunchalar hisoblanadi;
e) kategoriya nazariyada, ilmiy bilish jarayonidagina emas, amaliyotdaham
о‘
ziga xos rol
о‘
ynaydi va o’z ahamiyatini saqlab qoladi. Ularning
о‘zaro bog‘lanish hamda namoyon bo`
lish
xususiyatlarini bilish hayotda fan va amaliyotda muhim natijalarga olib keladi.