O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti soatov n. M., Tillaxo‘jayeva g. N

13.4. Milliy hisobchilik haqida umumiy tushuncha

Bozor munosabatlariga davlatning aralashuvi obyektiv zarurat bo‘lishi bilan birga, u milliy iqtisodiyot va iqtisodiy tuzilmalar ahvoli va rivojlanish tendensiyalarini har taraflama ta’riflovchi statistik ko‘rsatkichlar tizimiga asoslangan mukammal milliy hisobchilikni yo‘lga qo‘yishni taqozo etadi, chunki aniq va to‘liq statistik axborotlarsiz na makroiqtisodiy tahlil hamda istiqbolni belgilash mumkin va na barqaror ijtimoiy-iqtisodiy yuksalishni ta’minlaydigan makroiqtisodiy siyosatni davlat amalga oshira oladi.

Milliy hisobchilikni tub mohiyatini makroiqtisodiy balanslar tizimi belgilaydi. Ular makroiqtisodiy ko‘rsatkich va axborotlarni ishlab chiqishning asosiy uslubi hisoblanadi. Mazkur balanslar milliy hisoblamalar tizimi deb yuritiladi va bu atamani birinchi marta Gollandiyalik statistik Edvard Van Kliff tomonidan 1941 yilda “De Economist” jurnalida e’lon qilingan “Gollandiyaning milliy hisoblamalari (schet) haqida” maqolasida ishlatgan.
Milliy iqtisodiyotda ma’lum texnologik jarayonlar natijasida tovar va xizmatlar takror ishlab chiqariladi, moliyaviy resurslar daromad va xarajatlar shaklida harakat qiladi. Milliy hisobchilik mazkur makroiqtisodiy darajada kechadigan takror ishlab chiqarish jarayonlarini turli xil jihatdan bir butunlikda va uzviy bog‘lanishda tasvirlaydi.
Milliy hisoblamalar o‘zaro bog‘langan ko‘rsatkichlar tizimidan tarkib topib, ular milliy mahsulot va milliy daromadni yaratish, taqsimlash, qayta taqsimlash, iste’mol va jamg‘arish jarayonlarining turli jihatlarini yoritadi. Bu tizim iqtisodiy tahlil va istiqbolni belgilash uchun muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Uning ko‘rsatkichlarida milliy iqtisodiyot taraqqiyoti, iqtisodiy sektor va tarmoqlarning rivojlanishi, ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishlar, ishlab chiqarish, iste’mol va jamg‘arma orasidagi o‘zaro aloqalar o‘z ifodasini topadi.
Hisoblamalar iqtisodiy operatsiyalarni hisobga olish uchun mo‘ljallangan bo‘lsa ham, ammo ularda birlamchi operatsiyalar bevosita qayd qilinmaydi. Balki dastlab ular mohiyati va xarakteri, ijrochi tomonlar-subyektlarning jamiyatdagi o‘rni va bajaradigan funksiyalariga ko‘ra tasniflanadi, bir xil turdagi oqimlarga birlashtiriladi, so‘ngra ushbu oqimlar tegishli hisoblamalarda qayd qilinadi.
Iqtisodiy oqimlar bir ijrochidan ikkinchisi tomon kechgani uchun ular ho‘jalik yurituvchi subyektlarning bir toifasi uchun daromad yoki kirim, ikkinchisi uchun esa xarajat yoki chiqim shaklida gavdalanadi va ularning tegishli ikkita hisoblamasida yoki bir faoliyat turi uchun bag‘ishlangan hisoblamaning ikki tomonida yozilib qayd qilinadi. Demak, bu yerda buxgalteriya hisobiga o‘xshab maqsadli hisoblamalarni yuritish va ikki yoqlama yozish usuli qo‘llanadi. Shuning uchun milliy hisobchilikni makroiqtisodiy darajada yuritiladigan buxgalteriyaga o‘xshatish mumkin.
Milliy hisoblamalarda mamlakatda ishlab chiqarilgan pirovard tovar va xizmatlar oqimlari ishlab chiqaruvchilardan tovar bozori orqali iste’molchi uy ho‘jaliklariga, ulardan ishlovchi kuchlar va boshqa tabiiy resurslar tovar oqimlari sifatida omillar bozori orqali ishlab chiqaruvchilar tomon harakati va bu jarayonga qarama-qarshi yo‘nalishda daromadlar va xarajatlar oqimlari kyechishi miqdoriy jihatdan tasvirlanadi.
1953 yilda BMT birinchi xalqaro andozaviy (standart) MHT buyuk ingliz statistigi Richard Stoun rahbarligi ostida BMT statistika komissiyasi tomonidan yaratildi va foydalanish uchun a’zo mamlakatlarga tavsiya etildi. Ammo bu xalqaro standart tizim milliy mahsulot va milliy daromadlarni takror ishlab chiqarish jarayonlarini aks ettirib, moliyaviy hisoblamalar bilan tarmoqlararo bog‘lanishlarni va iqtisodiyotni texnologik tuzilishini o‘z ichiga olmadi. 1968 yilda BMT ikkinchi andozaviy (standart) MHT yaratildi. Uning asosida 1969 yilda Ovrupa hamjihatligiga a’zo mamlakatlari uchun birinchi Ovrupa integrallashtirilgan iqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimi tasdiqlandi. Bu xalkaro standartlar asosiy hisoblamalar bilan uyg‘unlashtirilgan moliyaviy hisoblamalar va V.Leontev “Xarajatlar-ishlab chiqarish” jadvallari bilan to‘ldirilgan edi.
Keyingi chorak asr mobaynida turli mamlakatlarda milliy hisobchilik sohasida olib borilgan ilmiy ishlar, to‘plangan amaliy tajribalar umumlashtirilib 1993 yilda uchinchi BMT xalqaro andozaviy (standart) MHT yaratildi. Uning asosida esa 1995 yilda ikkinchi Ovropa integrallashtirilgan iqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimi bunyod bo‘ldi.
Yangi BMT standart MHT-93 700 sahifaga yaqin va 21 bobdan iborat bo‘lib, o‘z ichiga 600 ga yaqin hisoblamalarni oladi. Ular quyidagilardan tarkib topadi:
-ayrim ichki iqtisodiyot sektorlari uchun standart hisoblamalar;
-iqtisodiyot tarmoqlari uchun hisoblamalar (ishlab chiqarish va birlamchi daromadlarni hosil qilish);
-ayrim iqtisodiy operatsiya turlari uchun hisoblamalar;
-tashqi iqtisodiy aloqalar uchun hisoblamalar;
-butun iqtisodiyotni to‘laligicha ta’riflovchi hisoblamalar;
-mamlakat iqtisodiy aktivlari va passivlari balanslari;
-tarmoqlararo balanslar (V.Leontev “Xarajatlar - ishlab chiqarish” jadvallari);
-umumiy jadvallar.