O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi toshkеnt davlat iqtisodiyot univеrsitеti

5.5.O‘zbekistonda bug‘doy hosildorligi qatorlar dinamikasi tendensiyalarini aniqlash masalasi.
Masala. O‘zbekistonda kuzgi bug‘doy yalpi hosildorligi qatorlar dinamikasi tendensiyalarini aniqlaylik. Ma’lumotlar statistik to‘plamdan olingan.

Normal tenglamalar sistemasini echib, izlangan parametrlarni aniqlasak,

; ;

; .

Kuzgi bug‘doy yalpi yig‘imi qatorlar dinamikasining chiziqli tendensiyasi

tenglamasi bilan ifodalanadi hamda kuzgi bug‘doy hosildorligi, chiziqli tendensiyasi esa

tenglamasi ko‘rinishida ifodalanadi.

Kuzgi bug‘doy yalpi yig‘imi qatorlari dinamikasi trendi sifatida chiziqli funksiyaning foydaliroq ekanligida to‘xtab o‘tamiz. Buning uchun (11), (12), (13), (14) formulalar bo‘yicha dispersiyalarni aniqlaymiz.

yalpi mahsulot uchun:
; ;

; ;

; ;

.

hosildorlik uchun:

; ;

; ;

; ;

.

5.1 jadval .O‘zbekistonda bug‘doy hosildorligi qatorlar dinamikasi tendensiyalari

Kuza-tuvlar	Yalpi hosil, ming t.	Xosil-dorlik, sG‘ga
1	76,6	16,2	-11	121	-842,6	-178,2	65,875	14,094	115,03	4,435	43,30	14,36
2	69,1	15,2	-10	100	-691,0	-152,0	67,448	14,630	2,729	0,325	198,25	22,94
3	64,3	15,1	-9	81	-578,7	-135,9	69,021	15,166	22,288	0,004	356,45	23,91
4	66,5	16,9	-8	64	-532,0	-135,2	70,594	15,702	16,761	1,435	278,22	9,55
5	70,8	16,8	-7	49	-495,6	-117,6	72,167	16,238	1,869	0,314	153,26	10,18
6	49,7	12,9	-6	36	-298,2	-77,4	73,740	16,774	577,92	14,977	1120,91	50,27
7	74,4	13,8	-5	25	-372,0	-69,0	75,313	17,310	0,836	12,250	77,09	38,32
8	59,7	16,1	-4	16	-238,8	-64,4	76,886	17,846	295,35	3,240	551,30	15,18
9	100,5	20,4	-3	9	-301,5	-61,2	78,459	18,382	485,05	3,610	299,98	0,17
10	77,4	17,8	-2	4	-154,8	-35,6	79,718	18,918	5,373	1,210	32,99	4,80
11	93,4	18,3	-1	1	-93,4	-18,3	81,605	19,454	139,122	1,323	104,45	2,86
12	79,9	18,9	0	0	0	0	83,178	19,990	10,745	1,188	10,76	1,19
13	99,7	22,8	1	1	99,7	22,8	84,751	20,526	223,47	5,513	272,91	7,90
14	98,8	23,1	2	4	197,6	46,2	86,324	21,062	155,65	4,162	234,98	9,67
15	86,0	19,6	3	9	258,8	58,8	87,897	21,598	3,599	4,000	7,95	0,15
16	109,8	27,0	4	16	439,2	104,0	89,470	22,134	413,31	237,17	706,62	49,14
17	83,9	24,0	5	25	419,5	120,0	91,043	22,670	51,022	1,769	0,52	46,08
18	66,2	18,7	6	36	397,2	112,2	92,616	23,206	698,59	20,250	288,32	1,66
19	96,9	25,9	7	49	678,3	181,3	94,189	23,742	7,350	4,666	188,24	34,93
20	97,1	25,8	8	64	776,8	206,4	95,762	24,278	1,790	2,310	193,77	33,76
21	97,2	24,2	9	81	878,8	217,8	97,335	24,814	0,018	0,372	196,56	17,72
22	98,1	24,6	10	100	981,0	246,0	98,908	25,350	0,653	0,563	222,61	21,25
23	97,1	25,8	11	121	1068,1	283,8	100,481	25,885	11,431	0,008	193,77	33,76
	1913,1	459,9	0	1012	1501,8	542,1	1912,78	459,77	3240,1	111,28	5742,22	449,7
o‘rta-chalar	83,18	19,99		4	69,21	23,56	83,16	19,99	140,87	4,838	249,66	13,35

va bo‘lganidan 99% aniqlik bilan aytish mumkinki, kuzgi bug‘doy hosildorligi qatorlar dinamikasi tendensiyasining rivojlanishini xarakterlash uchun ham chiziqli funksiyadan foydalanish mumkin.

va parametrlari funksiyaning o‘zgarish tezligini ifodalaydi. Binobarin, tekshirilayotgan davrda kuzgi bug‘doy o‘rish o‘rtacha hisobda yiliga 1,573 ming tonnaga oshgan, kuzgi bug‘doy hosildorligi esa yiliga gektar hisobiga 0,5 sentnerga oshgan.
Qisqa xulosalar.

Iqtisodiy jarayonlarni vaqt davomida o‘zgarishini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiyotda barcha iqtisodiy jarayonlarni iqtisodiy-statistik modellar orqali o‘rganish natijasida u yoki bu iqtisodiy ko‘rsatkichning hozirgi holati va kelajakdagi o‘zgarishini ilmiy asosda tahlil qilish va bashoratlash mumkin bo‘ladi. Iqtisodiy-statistik modellashtirishni qo‘llash samaradorligining asosiy shartlaridan biri uning real ko‘rinish va jarayonga aynan mos kelishi hisoblanadi. Iqtisodiy jarayonlar dinamikasini aks ettirish mohiyatiga ko‘ra, statik va dinamik modellar mavjud. Statik modellar o‘zida vaqtning ayrim, qayd qilingan oralig‘ini qamrab oladi. Dinamik model vaqtning izchil oraliq tizimi holatini aks ettiradi. O‘zgaruvchan xarakterga ko‘ra, boshlang‘ich iqtisodiy ishlab chiqarish omillari yoki aralash omillarni o‘z ichiga olgan modellarni ko‘rsatish mumkin. Sirg‘anuvchi o‘rtacha usul o‘rtacha qiymatni aniqlash vaqtida tasodifiy chetlanishlarning o‘sish holatiga asoslanadi. O‘rtacha xakikiy qiymatlar qatorlari dinamikasi tekislanayotgan vaqtda sirg‘anishning o‘rtacha nuqta davrini ko‘rsatadigan o‘rtacha qiymatlar bilan almashinadi. Odatda o‘rtacha sirg‘anuvchi usulning ikki modifikasiyasidan, ya’ni oddiy tekislash va vaznli tekislashdan foydalaniladi.

Nazorat va muhokama uchun savollar.

1. 
   Iqtisodiy-statistik modellashtirishni noaniq bo‘lmasligining sabablarini aytib bering.
   
2. 
   Korxona faoliyatini o‘zida mujassamlashtirgan barcha ko‘rsatkichlarni necha guruhga bo‘lish mumkin?
   
3. 
   Tadqiqotlar ko‘lamiga qarab modellar necha xilga bo‘linadi?
   
4. 
   Statik va dinamik modellarga ta’rif bering.
   
5. 
   Ishlab chiqarishning boshlang‘ich omillariga nimalar kiradi?
   
6. 
   Ishlab chiqarish kombinatsiyasi deb nimaga aytiladi?
   
7. 
   Umumiy va xususiy modellarning farqli tomonlarini ifodalab bering.
   
8. 
   Pog‘onali va ko‘p sathli modellarni tuzish shartlari qanday?
   
9. 
   Tavsiflash modellarini tushuntirib bering.
   
10. 
    Tushuntirish modellariga ta’rif bering.