O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

Alyuminiyning quymabop qotishmasi 
Bu qotishmalar ichida eng ko‘p tarqalgan Al-Si sistemasidan qotishmalar 
bo‘lib, ular silyuminlar deb ataladi. Silyuminlarni ba’zi markalari tarkibida ma’lum 
miqdorda SI, Mg, Zn, p lar bo‘ladi. Alyuminiyning quymabop qotishmalari AL harfi 
va raqamlari bilan markalanadi. 
Masalan: AL1, AL2, ALZ,...,AL18, AL19V 
AL2 - normal silumin bo‘lib, A-8 magnoliydir. 
 
Glossariy 
Avial
—alyuminiyning Mg, Si, Su va Mn lar bilan olingan qotishmasi. 
Silumin
— 
alyuminiyning kremniy bilan qotishmasi
 
Likvidus 
- lotin tilida suyuq.
Solidus
– qattiq. 
Evtektika
- suyuq qotishmadan bir vaqtda kristallanadigan ikki yoki undan ortiq kristall 
turlari hosil qiladigan mexanik aralashma
Korroziya- turli muhit ta’sirida yemirilish 
Rangli metallning qotishmalari. Mis va uning qotishmalari
Mis D. I. Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy 
element. Tartib nomeri 29, atom og‘irligi 63, 546. Tabiiy mis ikkita turgun izotop 

---

87 
(65 Si 69, 1 % ) va Si (30,9%) dan iborat. Sun’iy radioaktiv izotoplardan 61 Si va 
64 Si amaliy jixatdan xam muhim xisoblanadi. 
Mis muhandislik sohasida muhim metall hisoblanib, toza va qotishmalar shaklida
elektrotexnika, mashinasozlik va asbobsozlik sanoatida keng foydalaniladi.Mis va 
uning qotishmalari legirlangan hamda legirlanmagan tarkibda yuqori darajada 
elektr, issiqlik o`tkazuvchanlikka va tashqi muhit ta`siriga chidamlilik xossalariga 
ega. Sanoatda misning asosiy qotishmalari bronza va latun muhim ahamiyat kasb 
etadi.
27
Copper is an important engineering metal and is widely used in the unalloyed con-
dition as well as combined with other metals in the alloyed form. In the unalloyed 
form, copper has an extraordinary combination of properties for industrial applica-
tions. Some of these are high electrical and thermal conductivity, good corrosion 
resistance, ease of fabrication, medium tensile strength, controllable annealing prop-
erties, and general soldering and joining characteristics. Higher strengths are 
attained in a series of brass and bronze alloys that are indispensable for many engi-
neering applications. 
Mis insoniyatga qadimdan ma’lum rangli metallardan biri bo‘lib, uning 
kotishmalari kishilik jamiyati moddiy madaniyatini ustirishda katta axamiyatga 
ega bo‘lgan. 1976 yili Onega ko‘li yaqinida joylashgan qirg‘oq karyeridan 
og‘irligi 200 kg ga yaqin mis yombisi topilgan. Bu sof xoldagi mis FAning 
Kareliya filialiga qarashli tarix, adabiyot va til institutining arxeologiya muzeyida
saqlanmokda. 
Mis rudalari. Mis tabiatda sof holda kam uchraydi, uning rudalari asosan 
ikki asosiy guruhiga bo‘linadi: 
1. Sulfidlar, ularning tarkibida mis, S bilan birikkan holdagi minerallar; 
2. Oksidli birikmalar, ularning tarkibida mis oksidlari mavjud. 
27
Foundations of materials science and engineyering,William F.Smith 2013 p 434 

---

88 
Shuni aloxida ta’kidlash kerakki, sanoatda ishlatiladigan mis rudalari ichida 
tabiiy rudalar (tarkibida mis mpkdori 99,9%) nixoyatda juda kam ishlatiladi 
va bu butun jaxondagi mis boyligining 5% ini tashkil qiladi. Sulfidli mis 
birikmalar (rudalar) eng ko‘p tarqalgan bo‘lib, jaxon zapasining 80% iga 
yaqinini tashkil qiladi. Bunday rudalardan eng ko‘p tarkalgani xalkoprit (mis 
kolchedani) CuFeS
2
, keyin esa xalkozin Cu
2
S, bornit Cu
3
FeS
3
va kovellin CuS dir. 
Mis oksidli rudalar jaxon zapasining 1 5 % iga yaqinini tashkil qiladi. 
Buning vakillariga malaxit CuCO
3
/
Cu(OH
2
), ko‘prit Su
2
O, tenorit (melakonit) 
SuO, azurit 2SiSO
3
SI(ON)
2
va boshkalar kiradi. Sanoatda ishlatiladigan 
rudalarda misning mikdori 1—2% dan iborat bo‘lsa, o‘rtacha 0,5% bo‘lganda 
kambag‘al rudalar, 3% va undan ko‘p bo‘lsa eng boy ruda xisoblanadi. Sanoat 
mikyosida kambag‘al rudalar, albatta, boyitiladi. Mis rudalari tarkibidagi bekorchi 
jinslar jumlasiga kum, giltuprok, oxaktosh, kvars, barit, kalsiy va xar xil 
alyuminosilikatlar kiradi. Lekin xar xil joylarda kazib olinadigan rudalarning 
tarkibidagi moddalarning xillari va mikdorlari xamda turli jinslari 
(komponentlar) har hil bo‘lish mumkin.
Mamlakatda mis rudalari qazib olinadigan joy asosan Olmaliq shaxri 
territoriyasida qazib olinadi. Rudaning tarkibida kvars, dala shpati, seritsit,
angidrid, pirit, molibden bor.