O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus

Shaxsning tuzilishdagi biologik va ijtimoiy omillar.
Inson 
shaxs tuzilishida biologik (tabiiy) va ijtimoiy omilllarning uzaro nisbati 

---

185 
masalasi xozirgi zamon psixologiyasida eng murakkab va munozarali 
masalalarda biridir. 
Psixologiyada shaxsda ikkita omil-biologik va ijtimoiy omillar 
ta'siri ostida shakllangan ikkita asosiy kichik struktura borligini 
aloxida ta'kidlaydigannazariya sezilarli urin egallaydi. Inson shaxsining 
uzi "endopsixik" va "ekzopsixik" tuzilishga bulinadi, degan fikr xam 
ilgari murildi. Shaxs tuzilishining kichik strukturasi sifatidagi 
"endopsixika" bamisoli kishining nerv-psixik tuzilishiga uxshash 
bulgan inson shaxsining ichki mexanizmi kabi psixik kismlar va 
funksiyalarning uzaro ichki boglikligini ifoda etadi. "Ekzopsixika"ning 
tashki muxitga munosabati bilan, ya'ni shaxs kanday bulmasin, 
baribir munosabatga kirishishi mumkin bulgan va shaxsga karama-
karshi turadigan tuzilishlarning barchasiga nisbatan munosabati bilan 
belgilanadi. 
Inson shaxsning individualligida uning tabiiy, biologik tuzilishi 
uzining izini koldiradi, albatta. Gap shaxsning tuzilishida biologik va 
ijtimoiy omillarni xisobga olish kerakmi, yukligi xakida emas (ularni 
e'tiborga olish shart, albatta), balki ular urtasidagi uzaro 
munosabatlarni kanday tushunish kerakligi xakidadir. Ikkita omil 
nazariyasi ijtimoiy va biologik omillarni, muxit va biologik tuzilishni, 
"ekzopsixika"ni beixtiyor ravishda bir-biriga karama-karshi kuyadi. 
Xakikatda esa bunday tashki, uzidan-uzi buladigan karama-karshi 
kuyish samarasizdir va shaxsning tuzilishini anglab olish uchun xech 
bir naf keltirmaydi. Lekin shaxsning shakllanishi va tuzilishidagi 
tabiiylik va ijtimoiylik masalasiga boshkacha yondashish xam 
mumkin. 
Buni buyi 80-130 santimetrdan oshmaydigan odamlar shaxsiga 
xos belgilarning shakllanishini urganishga bagishlangan tadkikot 
misolida kurib chikamiz. Buyining pastligidan boshka biron-bir 
patologik cheklanishlari bulmagan bu odamlar individualligining 
tuzilishida anchagina uxshash jixatdan mavjudligi aniklandi. Ularda 
uziga xos bachkana yumor, muloxazasiz nekbinglik, samimiylik, 
anchagina xissiy zurikishni takozo etadigan vaziyatlarga yuksak sabr-
bardoshlik, biron-bir darajada iymanib utirmaslik va shu kabilar 
kuzatildi. Tabiiy, tarkibiy jixatlar va belgilar kishi shaxsning
individualligi tuzilishida uning ijtimoiy jixatdan takozo etilgan kismlari 
sifatida mavjud buladi. Tabiiy (anatomik, fiziologik va boshka fazilatlar) 
va ijtimoiy xislatlar birlikni tashkil toptiradi va shaxsning mustakil 
kichik tuzilishi sifatida bir-biriga uzidan-uzi karama-karshi kuyilishi 
mumkin emas.