O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus

Shaxsning faolligi va uning xayotiy pozitsiyasi
. 
Kishining 
tevarak-atrofda munosabat, birgalikda faoliyat va ijodiy ish jarayonida 
namoyon buladigan ijtimoiy axamiyatga molik uzgarishlar kilish 
layokati shaxsning faolligi sifatida tushuniladi. Shaxs faolligini ancha 
umumiy tarzdagi, birikma xolidagi ta'rifi uning goyaviy 
prinsipialligida, uz nuktai nazarini izchil ximoya kila borishida, suzi 
bilan ishining birligida ifodalanadigan faol xayotiy pozisiyasining 

---

188 
bildiradi. Jamiyatda faol xayotiy pozisiya ijtimoiy burchga nisbatan 
ongli munosabatda bulishni, grajdanlikni, jamoachilikni, faoliyatga 
nisbatan ijodiy munosabatda bulishni, ilmiy dunyokarashga 
tayanadigan e'tikodni, ijtimoiy-axlokiy koidalarning buzilishiga 
murosasizlikni takozo etadi. 
Ijtimoiy foydali faoliyatda me'yoridan ortikcha deb atalmish
faollik kishilarga xos faol xayotiy pozisiya turishning eng muxim 
kurinishlaridan biri xisoblanadi. Me'yoridan ortikcha faollik-shaxs 
faolligining xali birinchi kommunistik shanbalik uchun va keyinchalik 
mexnat zarbdorlari uchun, staxanovchilik xarakati, kommunistik 
mexnat brigadalari va shu kabilarga xos xolda namoyon bulishining 
sosialistik jamiyatda ruy bera
digan turidar
. Me'yoridan ortikcha faolik 
muayyan shaxs uchun kat'iyan majburiy bulmagan, lekin sosialistik 
jamiyatning oliy maksadlariga va kadriyatlariga mos keladigan faoliyat 
kursatilishini takozo etadi. Xech kim ishchiga mexnat xukuki tartib-
koidalariga binoan uzining kunlik topshirigidan oshirib yuborish, 
kelgusi yil xisobiga ishlash,fakat uz normasini emas, balki sexda uzi bilan birga 
ishlagan va Vatani ximoya kilish chogida mardlarcha xalok bulgan urtogining 
normasining xam bajarish, uz jamgarmalarining Tinchlik fondiga, yodgorlik 
urnatish uchun xadya kilish kabi talablarni kuymaydi. Bularning xammasi 
me'yoridan ortikcha faollik tufayli yuz beradi. Shaxs me'yoridan ortikcha faollik 
kursatgan xolda uzining ijtimoiy orzu-istaklari sari olga kadam tashlaydi. Shu 
asnoda pedagog me'yoridan ortikcha faollikni uning xujakursin uchun namoyish 
kilinadigan turidan farklay bilishi kerak. Uzi uchun majburiy bulgan, ya'ni koida
tarzidagi faollik ukishda, mexnat tayyorgarligi va xokazo yetarli darajada faollik 
kursatmasdan, ba'zi xollarda xammaning kuz ungida "me'yoridan ortikcha" faolligi 
xakida tasavvur xosil kilish uchun urinadi. Jumladan, u devoriy gazeta chikarishni 
uz zimmasiga olayotib, extimol, bu bilan uzining butun kollektivga ma'lum bulib 
kolayotgan faoliyatsizligini yashirishga uringan bulishi xam mumkin. Me'yoridan 
ortikcha faollik me'yoridagi (normativ) faollikdan xoli va undan tashkarida yuz 
berishi mumkin emas. 
Shaxsning moslashuvchanlikka xam, xulk atvorning salbiy 
(nokonformliligi) turiga xam zid bulgan jamoa tarzida uzini-uzi 
belgilashi xam uning faol xayotini pozisiyasidan dalolat beradi. 
Yosh yigit va kizlarda faol xayotiy pozisiyaning shakllantirish 
axlokiy tarbiyaning eng muxim vazifalaridan biridir. 
Shaxs va uning faolligi tugrisidagi garb nazariyalarining tankidiy 
taxlili. Xozirgi paytda garb psixologiyasida shaxsni tadkik kilish va 
tushunish borasida "insonparvarlik psixologiyasi" deb atalmish 
psixologiya vakillarining psixoanalitik nazariyalari va karashlari 
(shaxsning ekzistensialist nazariyalari) eng nufuzli yunalishlar bulib 
xisoblanadi. 
Asrimiz boshlaridayok venalik psixiator va psixolog Z.Freyd kishi 
shaxsi faolligi manbai va xarakterining uzicha talkinini tavsiya kilgan 

---

189 
edi. Uning kupchilik izdoshlari tomonidan ma'kullangan nuktai 
nazariga kura, kishi unda xayvonot dunyosiga mansub ajdodlaridan 
meros kilib olgan instinktiv mayllar va, eng avvalo, jinsiy instinkt va 
uzini ximoya kilish instinkti mavjud bulganligi tufayli faoldir. Uzini 
xayvonot olamida bulgani kabi namoyon kila olmaydi, negaki, jamiyat 
kishini kuplab cheklashlar turiga urab tashlaydi, uning instinktlari va 
mayillari "senzura"ga rubaru kiladi, bu esa kishini ularni cheklashga, 
tayilishga majbur etadi. Instinktiv mayillar shu tarika shaxsning 
anglanilgan xayotidan sharmandali bulgan, man etilgan va obru-
e'tiborga putur yetkazadigan xodisalar sifatida chikarib tashlanadi va 
anglanilgan soxasiga aylanadi, "yashirin yashay boshlaydi", lekin 
yukolib ketmaydi. Ular uzining xarakatlanuvchi kuchini, uz faolilgini 
saklab kolgan xolda anglanilganlik soxasida sekin-asta kishilik 
madaniyatining turli shakllari va inson faoilyati maxsuli tusiga kirib 
(kismlarga ajratgan xolda) shaxsning xulk-atvorini yunaltirishni davom 
ettiraveradi. Anglanilganlik soxasida instinktiv mayllar uzining kelib 
chikishiga boglik xolda turlicha "kosplekslar"ga birlashadi, bu esa, 
Freydning va freydchilarning ta'kidlashlaricha, shaxs faolligining 
xakikiy sababi bulib xisoblanadi. 
Freydning shaxs faolligi xakidagi konsepsiyasi (barcha xatolariga 
karamay, uning yutugi anglanilmaganlik va moyilliklar jabxasiga 
e'tiborni jalb etganligida edi)ni xatto bolaning shavoniy istaklari va 
kurkinchlari xakida xech narsaga asoslanmagan xayoli uydirmalarini 
bir chekkaga surib kuygan xolda dikkat bilan karab chikilishi bu yerda 
faollikning uzi xam biologik tabiiy kuch deb tushunilayotganini paykab 
olish imkonini beradi. U xayvonlar instinktiga uxshash, ya'ni uzining 
barcha ulchovlariga, "sublimasiya"lari ("kismlarga ajratilishi") va unga 
karama-karshi kuyilgan jamiyat bilan mojarolari bulgani xolda usha 
xayvonlar istinkti singari anglanilmagan buladi. Bunda jamiyatning 
vazifasi mayllarni seklashda va "senzura" ostiga olishdan iborat bulib 
koladi. Shaxs va uning faolligini bunday tarzda talkin kilish shaxsning 
ijtimoiy mavjudot emas, balki biologik jonzot ekanligi xakidagi baxoni 
keltirib chikaradi. Bunda inson va jamiyat bir-birlariga prinsipial 
jixatdan yotdirr va ularning "uygun tarzda" munosabat urnatishlari 
fakat birinchi ikkinchisining kuchi bilan bostirilgan takdirdagina, 
birining ikkinchisi ustidan abadiy zurligi bulgandagina, anglanilgan 
jabxaning isyon kutarishi, tajovuzga yuz tutishi, ichki a'zolarning 
kasallanishi va xokazolar doimiy xavf solayotgan takdirdagina mumkin 
deb faraz kilinadi. 
Freydning shaxs faolligini butunlayicha fakat shaxvoniy xirsga 
boglik kilib kuyishga intilishi markscha yunalishda bulmagan 
psixologiyaning xam kupchiligida e'tiroz tugdirdi. Bu xol klassik 
freydizmning va undan muayyan chekinishlarnin birikuvidan iborat 
xususiyatga ega bulgan neofreydizm (A.Kardiner, E.From, K.Xorni va 

---

190 
boshkalar)ning kelib chikish sabablaridan biri bulgan edi.
Neofreydchilar shaxsning faolligini tushunish borasida shaxvoniy 
mayllarning ustunligi fikridan voz kechishadi va insonning biologik 
mavjudotligidan chetga chikishadi. Shaxsning muxitga boglikligi 
birinchi uringa kuyiladi. Bunda shaxs guyo uni beixtiyor belgilaydigan 
ijtimoiy muxitning shunchaki oddiy tasviri sifatida namoyon buladi. 
Muxit shaxsga uzining eng muxim xususiyatlari aksini singdiradi. Ular 
ana shu shaxs faolilginin kurinishlariga aylanadi. Masalan, kanday 
bulmasin mexr kuyishlariga va ma'kullashlariga muvaffak bulish 
uchun intilish, xokimiyatning, obru-e'tiborning va soxiblikning 
orkasidan 
kuvish, 
obru-e'tiborli 
odamlar 
guruxining 
fikriga 
buysunishga va kabul kilishga intilish, jamiyatdan uzini olib kochish 
ana shunday kurinishlardir. Bu konsepsiyalarda xam shaxsning 
faolligi xakikatga tugri kelmaydigan fikriligicha koladi. 
Shaxsni va uning faolligini tushunish borasida garb psixologiyasi 
(asosan amerikaparast psixologiya)ning boshka bir nazariy yunalishi 
"insonparvarlik 
psixologiyasi" 
birinchi 
karashda 
psixoanalitik 
yunalishga nimasi bilandir zid bulib kurinadi. Lekin keyinchalik ular 
uzlarining asosiy ta'riflariga kura bir-birlariga yakinlashib ketgani 
anik-ravshan bulib koladi. Faollikning manbaini kashf etishga 
urinarkan, utmishga bolaning "anglanilmagan xolatga surib 
chikarilgan" taassurotlari va kechinmalariga murojat kiladigan 
psixanalitiklardan farkli ularok rivojlanishi K.Rodjers, A.Maslou, 
G.Olport va boshkalarning ilmiy ishlari bilag boglik bulgan 
"insonparvarlik psixologiyasi" kelajakka, uzligini eng kup darajada 
namoyon kilishga (uzini faollishtirishga) intilishni shaxs faolligining 
asosiy omili deb xisoblaydi. 
Maslou, Rodjers va "insonparvarlik psixologiyasi"ning 
boshka vakillari uzini faollashtirishni uz moxiyati e'tibori 
bilan egosentrik (uzini xammadan ustun kuyish) jarayonga 
aylantirib yuborishadi. Uzligini faollashtirish, A.Maslouning 
fikricha, uzini va fakat uzini ruyobga chikarish uchun 
intilishdirki, bu ijodiy faollik va "xususiy Men"ini tulakonli 
namoyon kilish uchun intilish kabi fazilatlarga ega bulgan 
"uzini faollashtiruvchi shaxslar"ning (A.Maslouning fikricha, 
ularning soni unchalik kup emas-1 prosent atrofida buladi) 
uta individualligi xakida dalolat beradi. Xakikatda esa agar 
uzligini faollashtiruvchi shaxsni uz xatti-xarakatlari va ishlari 
bilan uzini ijtimoiy jixatdan shart kilib kuyilgan alokalar 
orkali boglangan boshka odamlarning xissiy va akliy 
jixatlaridagi 
uzgarishlarni 
ta'minlovchi 
sifatida 
personajlashuvini amalga oshiradigan faoliyat va munosabat 

---

191 
sub'yekti tarzida tushuniladigan bulsa, u xolda A.Maslou va 
boshkalar tomonidan e'lon kilingan uzini faollashtirish 
uydirmaligidan 
nari 
utmaydi. 
Xaykalni 
yasayotgan 
xaykaltarosh marmarda uz rejasini mujassamlashtirishdek 
ijodiy intilishini ruyobga chikaradi va avvalom bor usha 
intilishning uzini anglab yetgan buladi. Shaxsning A Maslou 
konsepsiyasiga uxshash tarzda "uzligini namoyon etishi" va 
"uzini faollashtirish" kabi xar xil nazariyalar aynan ana shu
momentni ushlab oladi va shu bilan uralashib koladi. Bu 
xolda san'atkor nima uchun uz ijodining maxsulini loji 
boricha kuprok odamlarga va, ayniksa, uzicha "kadriga 
yetmaganlar" deb xisoblaydiganlarga, ya'ni uzining referent 
guruxiga namoyish kilishga intiladi? Shunchaki uzligini 
namoyon kilish, buyumda ruyobga chikarish, nixoyat buning 
uchun 
pul 
olish 
bilan 
uzining 
faollashtirish 
xam 
tugallaganday bulib tuyuladi. Shubxasiz, ijodiy faoliyat 
sub'yekt-ob'yekt (rassom-kartina) ishi bilan tugallanmaydi va 
maksad rassomning uzi "boshkalar" xisoblaydiganlar uchun 
axamiyatli bulgan mukarrar personajlashuvini amalga 
oshirish imkonini beradigan sub'yekt-ob'yekt-sub'yektga oid 
boglani (rassom-kartina-tomoshabin)ning navbatdagi bugini 
xosil kilinmagunga kadar ruyobga chikmagan bulib koladi. 
Dunyoni odamlarning uzlari uzgartirishadi, lekin buni ongli ravishda 
amalga oshirish uchun dastavval uni uzgartirishda, uni kurishda ishtirok etishga 
yunaltirishgan bulish kerakka, bu ish jarayonida shaxsning uzi xam uzgaradi.
Yukoridakursatib utilganidek, sovet psixologiyasi markscha-lenincha nazariyaga 
tayangan xolda kishi uz faolligini faoliyat jarayonida va, eng avvalo, birgalikda 
faoliyat jarayonida namoyon kilishi tugrisidagi koidani kabul kiladi. 
. 
Shaxsning faoliyatini yunaltirib turadigan va mavjud 
vaziyatlarga nisbatan boglik bulmagan barkaror motivlar 
majmui kishi shaxsining yunaltirilganligi deb ataladi. 
Ukuvchining xulk-atvorini yaxlit xolda karab chikkan va uning 
psixologiyasini taxlil etgan xolda uning barkaror mayllarini aniklash 
lozim. Fakat shunday kilgan takdirda uspirinning muayyan xatti-
xarakatni tasodifan yoki konuniy tarzda kilgani xakida xulosa 
chikarish, uning takrorlanish extimolini oldindan kura bilish, 
shaxsning xislatlaridan biri paydo bulishining oldini olish va 
boshkalarining rivojlanishini ragbatlantirish mumkin buladi. 
Motivlar oz yo kup darajada anglangan bulishi yoki umuman
anglanilmagan bulishi xam mumkin. 

---

192 
Shaxsning yunaltirilganligida anglangan motivlar asosiy rol 
uynaydi. Kishi extiyoj ob'yektini maksad deb anglagn xolda uzining 
shaxsiy maksadlarini uzi kirgan jamoaning maksadlari bilan boglaydi 
va uz maksadlarini tegishli ravishda uzgartiradi, mazmunga 
tuzatishlar kiritadi, yoxud jamoaning, jamiyatning maksadlariga mos 
kelmay kolgan takdirda ularning nikoblaydi. 
Istikboli anglaydigan kishiga xos ta'bi xiralik,kechinmalarga 
karama-karshi ularok ruxsizlik xolati frustrasiya deb ataladi. Bu 
kishi maksadiga erishish yulida real tarzda bartaraf etib bulmaydi deb 
xisoblangan yoki shunday deb idrok etiladigan tuskinliklarga, govlarga 
duch kelgan xollarda yuz beradi.