186
lekin yetarli bulmagan sistemali tarzda tuzilish kiradi. Shu tarika
shaxs tuzilishining birinchi tarkibiy kismi-uning individ ichkarisidagi
(interindivid) kichik sistemasi aloxida namoyon buladi.
Shu uzi birikib ketgan jamiyat bilan, guruxlar bilan xakikiy
munosabatlar sistemasida sub'yekt bulib, individning organik gavdasi
ichidagi allakanday yopik bushlikdagina joylashgan bulishi mumkin
emas, balki u uzini individlararo munosabatlar
bushligida namoyon
kiladi. Individ uz xolicha emas, balki shaxslararo birgalikdagi
xarakatning xech bulmaganda ikkita individ (amalda birlik, gurux,
jamoa) jalb etiladigan jarayonlari ana shu uzaro birgalikdagi xarakat
ishtirokchilaridan xar birining shaxsi namoyon bulishi sifatida talkin
kilinishi mumkin.
Intraindivid va interindivid kichik sistemalari shaxsning uzini
namoyon kilishining barcha jixatlarini aks aks ettira olmaydi.
Shaxsning tuzilishini tarkib toptiradigan uchinchi bir kismni -
metaindivid (individning ustki kurinishi) kichik tuzilishini xam aloxida
kursatish imkoniyati mavjuddir. Bunda shaxs individning organik
gavdasidan tashkariga chikarilib kolmasdan,
balki uning boshka
individlar bilan "shu yerda va endilikda" mavjud bulgan alokalaridan
xam tashkarida joylashtiriladi. Bunday xolda sub'yektning uz faoliyati
yordamida bilib yo bilmasdan boshka kishilarga utkazadigan
"jamgarmalari" psixologning dikkat markazida buladi. Bu bilan individ
shaxs sifatida uzi bilan u yoki bu darajada boglik odamlarning akliy va
xissiy-irodaviy jixatlarida faol tarzda xosil kilinadigan tub uzgarishlar
sub'yekti bulib xizmat kiladi. Gap sub'yektning boshka individlarga
ta'sir utkazishi chogidagina emas, balki bevosita bir laxzali uzaro
birgalikda xarakat kilish chegaralaridan tashkarida xam uzligini
boshkalarda uziga xos davom ettirishdek
faol jarayon xakida
bormokda. Sub'yektning uzligini boshka individda davom ettirishdan,
boshka kishilarga utkazilgan "jamgarmalar" xisobiga uzining shaxs
sifatida boshkalar "kungildagidek" urnashib kolishni ta'minlashdan
iborat bulgan bu jarayon ayersonalizasiya (personajlashtirish) degan
nom olgandir.
Shunday kilib, inson shaxsning tuzilishi uchta tarkibiy kismdan,
uchta kichik sistemadan iboratdir: shaxsning individualligi, uning
shaxslararo munosabatlar sistemasida va boshka odamlarda
gavdalanganligi xamda shaxsning uzi kelib chikishiga kura
individlararo, ijtimoiy alokalar va munosabatlar sub'yekti
sifatida
mavjud bulishiga barcha, uchala jixatning birligida ta'riflangan bulishi
shart.
Shaxsni uning barcha uchala kichik tuzilishi jixatidan taxlil
etishning birligini uning obru-e'tiborligi kabi muxim ta'rifi misolida
kurib chikamiz.
187
Obru-e'tibor individlararo munosabatlar sistemasida tarkib topadi
va guruxning rivojlanish darajasiga boglik xolda bir xil jamoalarda
kat'iy avtoritarizm, kuchlining xukuki tan olinish sifatida afzalligiga
kura "xokimiyat obru-e'tibori" sifatida namoyon bulsa, boshkalarida,
ya'ni yuksak darajada uyushgan guruxlarda esa "obru-e'tiborning"
demokratik "xokimiyati" sifatida yuzaga chikadi.
Bunda shaxsiy
xususiyatlar guruxga xos xususiyat,guruxning xususiyatlari esa shaxs
xos xususiyatlar sifatida (shaxsning interindivid kichik sistemasi)
xizmat kiladi. Shaxsning metaindivid kichik sistemasi doirasidagi
obru-e'tiborlilik-bu individlarning axamiyatga molik xolatlarda uzlari
uchun axamiyatli karorlar kabul kila olish xukukining boshkalar
tomonidan tan olinishi, u uz faoliyati bilan kushgan xissaning shaxsga
tegishli faoliyatlari natijasidir. Yaxshi rivojlanmagan guruxlarda bu
uning a'zolari moslashuvchanligining natijasi bulsa, jamoa tusidagi
guruxlarda jamoaning uzini uzi belgilashi samarasi xisoblanadi.
Shunday kilib, jamoadagi obru-e'tiborlilik-bu sub'yektning avvalo
boshkalarda (ba'zida u uz obru-etiborining
kay darajada ekanligini
bilmasligi xam mumkin) va fakat shu munosabat bilan sub'yektning
uzida yuksak darajada gavdalanganligi demakdir. Nixoyat, shaxsning
individ ichidagi "bushligi"da-sub'yektning psixologik fazilatlari
kompleksidir: birinchi xolda uzboshimchaligi, kattikkulligi, uziga
ortikcha bino kuyishi, tankidni yoktirmasligi bulsa,
boshka xollarda-
prinsipealligi, bexad akilliligi, xayrixoxligi, me'yorida talabchanligi
(shaxsning interaindivid kichik sistemasi) va xokazolar.
Shaxsning metaindivid kichik sistemasi kishining eng muxim
ma'naviy extiyojlaridan biri-shaxs darajasiga kutarilish extiyojini, ya'ni
uz faoliyati bilan boshka odamlarning akliy va xissiy jabxalarida ular
uchun axamiyatga ega bulgan uzgarishlar yasashiniboshkalardan
kuprok darajada ifoda etadi. Bunday extiyoj sub'yekt tomonidan
anglanilgan yoki anglanilmagan
bulishi mumkin, bir kishida u ancha
terok,boshka birovida esa sekinrok bulishi, uning ruyobga chikarilishi
boshka odamlar uchun ijobiy yoki salbiy okibatlar keltrishi mumkin,
nixoyat, bir kishida bu extiyojlarni kondirish uchun vositalar mavjud
bulishi (yuksak darajada bilimdonligi, yoxud xissiy olimining boyligi,
yoxud turli xildagi kuplab mamlakatlarga egalik, yoxud bexad mardligi
va kat'iyligi, yoxud ana shu fazilatlarning xajmi evaziga) mumkin,
boshkasida esa bunday vositalar ancha cheklangan buladi.
Dostları ilə paylaş: