228
elementlarning, narsa va hodisalarning qismlarini bir butun
qilib qo’yishdan iboratdir, amaliy analiz bo’lgani singari
amaliy sintez ha bo’ladi.
«Tafakkur,-deb
yozgan
edi
I.P.Pavlov,-albatta
assosiasiyalardan, sintezdan boshlanadi, so’ngra sintezning
ishi analiz bilan qo’shiladi. Analiz, bir tomondan,
reseptorlarimiz,
periferik
uchlarining
analizatorlik
qobiliyatiga, ikkinchi tomondan esa, bosh miya katta yarim
sharlarining po’stida takomil topuvchi va voqelikka muvofiq
bo’lmagan narsalarni voqelikka muvofiq bo’lgan narsalardan
ajratib turuvchi tormozlanish jarayoniga asoslanadi».
Abstraksiya-shunday bir fikrlash jarayonidirki, bunda
tafakkurda aks etilayotgan bir yoki bir necha ob’yektlarning
biror belgisi (xususiyati, harakati, holati, munosabati) shu
obyekt yoki ob’yektlardan fikran ajratib olinadi.t bu jarayonda
ob’yektdan ajratilgan bir belgining o’zi tafakkurning mustaqil
ob’yekti bo’lib qoladi. Obstraksiya odatda analiz jarayoni yoki
analiz natijasida sodir bo’ladi. Abstraksiya umumlashtirish
bilan bog’liqdir.
Umumlashtirish-predmetlar va xodisalarni ularning
umumiy va asosiy tomonlarini ajratib ko’rsatish asosida bir-
birlari bilan fikran birlashtirishdir.
Klassifikasiya-ko’p
narsalarni,
holatlarni,
kechinmalarni guruhlarga bo’lish. Masalan tibbiyotda
kasalliklarning klassifikasiyalari mavjud: sil kasalligi, zaxm,
yuqumli
kasalliklar.
Anatomiya
fanida
suyaklar
klassifikasiyasi alohida o’rganiladi.
Tushuncha-bu predmet va hodisalardagi umumiy va
muhim xususiyatlar hamda sifatlarning kishi ongida aks
etishidir. Tushunchaning ikki turi bor: biri-konkret
tushuncha, ikkinchisi-abstrakt tushuncha.
Muhokama-biror narsa, hodisa haqida biror nimani
tasdiqlash yoki inkor qilish demakdir.
Xulosa chiqarish-tafakkurning tarixan tarkib topgan
mantiqiy shaklidir. Tafakkurning shu mantiqiy shakli vositasi
bilan bir yoki bir necha ma’lum hukmlardan yangi hukm-
xulosa chiqariladi.
Fikriy qobiliyatlar haqida gapirganda ko’pincha bu
tushuncha ostida (aql) ko’zda tutiladi. Aql olingan bilimlarni,
229
tajribani va ularni yanada boyitishga va aqliy faoliyatda
foydalanishga bo’lgan qobiliyatni o’z ichiga oladi. Kishining
aqliy fazilatlari uning hajmi bilan belgilanadi. Tafakkur
aqlning faol funksiyasi bo’lib, mantiq qonunlari asosida
takomillashib boradi. Tafakkur amaldagi aqldir. Tafakkurning
jarayonidagi tushunish boshqa bir kishining og’zaki va yozma
nutqini idrok qilish va uqib olish jarayonida sodir bo’ladi.
Nutqni tinglayotganimizda yoki biror yozma matnni
o’qiyotganimizda, odatda biz o’zimiz eshitayotgan yoki
o’qiyotgan so’z birikmalarini to’g’ri idrok qilishga intilamiz.
Bolalar amaliy va ko’rgazmali-hissiy tajribalari asosida
ularning maktab yoshidagi davrlarida shakladgi mavhum
tafakkur, ya’ni mavhum tushunchalar shaklidagi tafakkur
rivojlanadi. Tafakkur bu yerda faqat amaliy harakatlar tarzida
va ko’rgazmali obraz shaklida emas, balki avval mavhum
tushunchalar va muhokamalar shaklida namoyon bo’ladi.
Maktab o’quvchilarining turli fanlar-matematika, fizika,
tarix asoslarini o’zlashtirishlari davomida tushunchalarni
egallashlari ularning aqliy taraqqiyotlari uchun katta
ahamiyatga egadir. Matematika, geografiya, fizika, biologiya va
boshqa ko’plab tushunchalarnimaktab ta’limi davomida
tarkib toptirish va o’zlashtirish juda ko’p tadqiqotlarning
predmetini tashkil etadi. Bu ishlarda tushunchalarning
xususan qaysi belgilari, qanday izchillikda, qanday
sharoitlarda o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilishi batafsil
qarab chiqiladi. Maktab ta’limining oxiriga kelib, bolalarda
ma’lum darajada tushunchalar sistemasi tarkib topadi.
Har xil odamlarda tafakkurning individual xususiyatlari
eng avvalo ularda fikrlash faoliyatining har xil va o’zaro bir-
birini to’ldiruvchi turlari hamda shakllari turlicha nisbatda
tarkib topgani uchun yuzaga keladi. Tafakkurning individual
xususiyatlariga bilish faoliyatiining mustaqillik, epchillik,
fikrning tezligi kabi boshqa sifatlari kiradi.
Tafakkurning mustaqilligi dastavval yangi masala, yangi
muammoni ko’ra bilish va qo’ya bilishda, undan so’ng esa
ularni o’z kuchi bilan yecha bilishda namoyon bo’ladi.
Tafakkurning ijodiy xarakteri mana shunday mustaqillikda
yorqin ifodalanadi.
230
Tafakkurning
o’zgaruvchanligi
shundan
iboratki,
masalani yechishning boshda belgilangan yo’li (plani) chiqib
asta-sekin yuzaga chiqadigan va avvaldan hisobga olib
bo’lmagan muammo shartlarini qanoatlantirmasa, ana shu
yo’lni o’zgartira olishdan iboratdir.
Fikrning tezligi xususan shunday hollarda kerak
bo’ladiki, ba’zan (masalan, jang paytida, avariya paytida)
kishidan biror qarorni juda qisqa muddat ichida qabul qilish
talab qilinadi. Fikrning tezligi maktab o’quvchilariga ham
kerakdir.
Tafakkurning yuqorida ko’rsatilgan barcha va juda ko’p
sifatlari uning asosiy sifati yoki belgisi bilan chambarchas
bog’liqdir. Har qanday tafakkurning eng muhim belgisi, uning
ayrim individual xususiyatlardan qat’iy nazar muhim
tomonlarini ajratib, mustaqil ravishda tobora yangi
umumlashtirishlarga kela bilishdan iboratdir. Kishi
o’ylayotgan paytda, bu o’yning hatto juda yorqin, qiziq, yangi
va favqulodda bo’lishiga qaramay, biror narsa yoki hodisalarni
sharxlash bilan cheklanmaydi. Tafakkur mazkur hodisaning
mohiyatiga chuqur kirgan va tashqi jihatdan bir-biridan farq
qilishidan qat’iy nazar, ozmi yoki ko’pmi bir xil hodislarni
barchasining umumiy taraqqiyot qonunini kashf etgan holda
zarur ravishda oldinga qarab boradi.
Nutk.
.
.
Nutk mexanizmi. Nutk uzining fiziologik negiziga
kura eshitish va xarakat analizatorlari faoliyatini bajaradi.
Miya kobigida tashki olam tomonidan buladigan turli xil
kuzgatuvchilar bilan suzlarning talaffuz kilinishini boshkarib
turadigan tovush paychalari, xikildok, til va boshka a'zolar
xarakati urtasidagi muvakkat boglanishlar urnatiladi. Nutk
ikkinchi signallar sistemasi negizida amal kiladi. Suz,
I.P.Pavlov aytganidek, "signallar signali"dir. Suzlar birinchi
signallar sistemasi signallarini,olamning timsolllar tarzida
mavjud bulgan turli-tuman taassurotlarni xabar kilgan xolda
bevosita kuzgatuvchilar keltirib chikaradigan ta'sirlarga turtki
berishi mumkin. Suzlar va ularning birikmalari xar doim
miyada
birinchi
signallar
sistemasi
signallarining
Dostları ilə paylaş: |