O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta



Yüklə 3,37 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə88/111
tarix08.11.2018
ölçüsü3,37 Mb.
#79363
1   ...   84   85   86   87   88   89   90   91   ...   111

 
184 
O`қитувчи  учун  жумлаларни,  мураккаб  оғзаки  изохларни,  қийин  атамаларни  ва  зарурати  бo`лмаса, 
турли  тарифларни  шлатмаслиги  лозим.  Шу  билан  бирга  o`қитувчи  шуни  хисобга  олиши  керакки 
o`қитувчининг лo`нда бo`либ чиқан қисқа нутқи кo`п холларда o`қувчиларга тушинарсиз бo`либ қолар экан. 
O`қитувчининг  o`з  o`рнида  ишлатиладиган  хазил  аралаш  ва  хайрихохлик  билдирувчи  арзимаган  нутқи 
o`қувчиларни жуда жонлантириб, o`қувчилар томонидан яхши қабул қилинар экан. 
Қобилятли  o`қитувчининг  нутқи  жонли,  образли,  аниқ  равшан,  интонацияли  ва  ифодали,  эмоцияга 
бой,  дона  –  дона  бo`либ,  бундай  стилистик  ва  грамматик  хатолар  мутлоқо  бo`лмаслиги  лозим.  Бир  ҳил 
охангдаги эзма нутқ o`қувчиларни жуда тез толиқтириб, уларни зериктиради ва бехафсала қилиб қo`яди. Бу 
билан  бирга  бундай  нутқ  И.П.Павловнинг  физиологик  таълимотига  кo`ра,  доимий  таъсир  этувчан 
қo`зғовчига  айланиб,  бош  мия  катта  ярим  шарлари  постида  тормозланиш  жараѐнини  юзага  келтириб, 
o`қувчининг  эзма  ва  уйқувчан  қилиб  қo`яди.  Нутқ  тезлиги  кo`п  жихатдан  o`қитувчининг  индивидуал 
психологик  хусусиятига  боғлиқ.  Айрим  o`қитувчилар  тез  гапирсалар  бошқалар  секин  гапирадилар.  Аммо 
o`қитувчи  o`қувчиларнинг  билимини  эгаллаб  олишлари  учун  энг  қулай  тезликдаги  нутқ  -  o`ртача  жонли 
нутқ эканлигини эсдан чиқармаслиги лозим.  
             Nutq.  
Nutq-bu ogzaki kommunikasiya, ya'ni til yordamida munosabat kilish jarayoni demakdir. Ijtimoiy 
tajribada  biron-bir  moxiyatni  anglatadigan  suzlar  ogzaki  kommunikasiya  vositasi  xisoblanadi.  Suzlar  eshittirib  yo 
ovoz  chikarmasdan  aytilishi,  yozib  kuyilishi,  yoki  kar-sokov  kishilarda  biron-bir  moxiyatga  ega  bulgan  imo-
ishoralar bilan almashtirilishi (buni xar bir xarf barmoklar xarakati bilan ioda etiladigan daktilologiya va imo-ishora 
butun bir suz yoki suzlar turkumini anglatadigan imo-ishorali nutk deb ataladi) mumkin. 
 
Kuyidagi  nutk  turlari  fark  kilinadi:  yozma  va    ogzaki  nutk.  Uz  navbatida  ogzaki  nutk  dialogik  va 
monologik  nutklarga  ajratiladi.  Ogzaki  nutkning  eng  sodda  turi    dialog,      ya'niallakanday  masalalarni  birgalikda 
muxokama  kilayotgan  va  xal  etilayotgan  xamsuxbatlar  tomonidan  olib  boriladigan  suxbat  xisoblanadi. 
Gapirishayotganlarning  bir-birlariga  lukmalari,  suxbatdoshidan  keyin  iboralarni  va  ayrim  suzlarni  takrorlash, 
savollar  berish,  kushimchalar  kilish,  izox  berish,  fakat  suzlashayotganlar  tushunadigan  sha'malar  kilish,  turli  xil 
yordamchi  suzlar  va  undovlar  suzlashuv  nutki  uchun  xos  xususiyatdir.  Bu  nutkning  uziga  xos  xususiyatlari  kup 
jixatdan xamsuxbatlarning xamjixatligi darajasiga,ularning uzaro munosabatlariga boglik buladi. Aksariyat xamma 
joyda xam pedagog oilaviy muxitdagi dialogni xech kachon sinfda ukuvchilar bilan munosabatda bulgani kabi olib 
bormaydi.  Suzlashuv  chogida  xissiy  xayajonlanish  darajasi  katta  axamiyatga  ega  buladi.  Iymangan,  xayratlangan, 
kuvongan,  kurkkan,  jaxli  chikkan  kishi  xotirjam  xolatidagi  kabi  gapirmaydi,  uzgacha  oxangdagina  gapirib 
kolmasdan, balki kupincha boshka suzlarni, iboralarni ishlatadi. 
 
Ogzaki  nutkning  ikkinchi  bir  turi  monolog  nutk  bulib,  uni  bitta  kishi  boshkasiga  yoki  uni  tinglayotgan 
kuplab kishilarga karata gapiradi: bunga ukituvchining xikoyasi, ukuvchining kengaytirilgan javobi, doklad va shu 
kabilar  kiradi.  Monologik  nutk  tuzilishi  jixatidan  juda  xam  murakkab  bulib,  fikrning  tugallanganligini,  grammatik 
koidalarga ancha kat'iy amal kilinishini,  monolog aytayotgan kishining bayon etmokchi bulgan fikrda kat'iy mantik 
diologik va izchillik bulishini takozo etadi. Monologik nutkni egallash nutkka nisbatan katta kiyinchiliklar tugdiradi, 
uning  kengaytirilgan  shakllari  ontogenezida  (yuzaga  kela  boshlaganidan  takomillashuviga  kadar)  kechikibrok 
rivojlanadi,  ukuvchilarda  bu  nutkni  shakllalntirish  maxsus  vazifa  xisoblanadi  va  pedagoglar  uni  ta'limning  kator 
yillari  mobaynida    bajarishlariga  tugri  keladi.    Kiynalmasdan,  bemalol  suxbatlasha      oladigan,  lekin  oldindan 
yozilgan tekstdan foydalanmasdan  monologik xarakterga ega bulgan ogzaki axborot (doklad, keng  ma'ruza  va shu 
kabilar)  bilan  chikishga  kiynaladigan  katta  yoshli  odamlar  xam  uchrab  trishi  tasodifiy  xol  emas.  Kupincha  bu 
ukituvchilarning ukuvchilarda monologik nutkni shakllantirish ishiga e'tibor bermaganliklari okibati  xisoblanadi. 
 
 Yozma nutk insoniyat tarixida ogzaki nutkdan ancha keyin paydo buldi. U bir-birlaridan makon va zamon 
bilan  ajralib  turuvchi  odamlar  urtasida  munosabat  kilish  extiyojining  natijasi  sifatida  paydo  buldi  va  fikr  shartli 
sxematik  suratlar  yordamida  ifoda  etiladigan  paytlardagi  piktografiyadan    minglab  suzlar  bir  necha  unlab  xarflar 
yordamida ifoda etilayotgan xozirgi zamon yozuviga kadar rivojlandi. 
 
Yozuv  tufayli  odamlar  tuplagan  tajribani  avloddan  avlodga  eng  yaxshi  tarzda  yetkazish  imkoni  tugildi. 
Negaki, ogzaki nutk yordamida utkazilgan takdirda u buzulishi, uzgarib va xatto beiz yukolib ketishi mumkin edi. 
Yozma nutk fanda foydalaniladigan murakkab umumlashmalarning rivojlantirilishida, badiiy timsollar (obrazlar) ni 
yetkazishda  muxim  rol  uynaydi.  Bolaga  ta'lim  berishning  dastlabki  kunlaridanok  rivojlantirilishi  maktabning  eng 
muxim  vazifasi  bulib  xisoblanadigan  yozuv  va  ukuv  bolaning  akliy  saviyasini  kengaytiradi  xamda  bilimlarni 
egallash va bayon kilishning eng muxim vositasi xisoblanadi. Yozma nutkdan foydalanish mumkin kadar tugri ta'rif 
berilishiga erishish, logika va grammatika koidalariga  kat'iyrok amal  kilish,  mazmun  va fikrlarni ifoda etish usuli 
ustida  chukurrok  muloxaza    yuritish  imkoniyatini  yaratadi.  Kupincha  biron-ir  narsani  yozib  kuyish-bu  uni  yaxshi 
anglab olish va eslab kolish demakdir. 
 
Nutk mexanizmi.  
Nutk uzining fiziologik negiziga kura  eshitish va xarakat analizatorlari 
faoliyatini bajaradi. Miya kobigida tashki olam tomonidan buladigan turli xil kuzgatuvchilar bilan suzlarning 
talaffuz kilinishini boshkarib turadigan tovush paychalari, xikildok, til va boshka a'zolar xarakati urtasidagi 
muvakkat boglanishlar urnatiladi. Nutk ikkinchi  signallar sistemasi  negizida amal kiladi. Suz, I.P.Pavlov 
aytganidek, "signallar signali"dir. Suzlar birinchi signallar sistemasi signallarini,olamning timsolllar tarzida mavjud 
bulgan turli-tuman taassurotlarni xabar kilgan xolda bevosita kuzgatuvchilar keltirib chikaradigan ta'sirlarga turtki 
berishi mumkin. Suzlar va ularning birikmalari xar doim miyada  birinchi signallar sistemasi signallarining 
mavxumlashtirilishi, umumlashtirilishi va kayta ishlanishi natijasi xisoblanadi. Ogzaki munosabatdek murakkab 
jarayon uni ta'min etuvchi  mexanizmlarning izchillik bilan xarakatga keltirishga tayanadi. Nutkni 


Yüklə 3,37 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   84   85   86   87   88   89   90   91   ...   111




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə