O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

(Hamid Olimjon, „ Zaynab va Omon“)
Bu misralarning har biri 9 bo‘g‘inlidir. 4 + 5 asarning aso- siy vazni, u 2 + 2 + 5 yo 4 + 3 + 2 tarzida ichki ko‘rinishlarga ega bo‘lishi mumkin; 9 shu shå’r vaznining turkumidir, turli vaznlar shu turkumdan turlanib chiqadi, yåttilik, o‘n birlik va boshqa turkumlar ham mavjud.

361
Barmoq vaznida bo‘g‘inning sifati, urg‘uli yoki urg‘usiz- ligi farqsizdir.

Chalasavo^d Aqilmirzo^ yurtga dodxoh^ . 4
Yelkasida^ banoras^ to‘^ n, boshda^ kuloh.^ 5
(Sobir Abdulla, „ Aqilmirzoning „ donishmand“liklari“)
Bu misralarda urg‘ular soni bir må’yorda emas, 1- misra- da urg‘u soni 4 ta bo‘lsa, 2- misrada 5 ta, natijada bu urg‘u- larning misralardagi joylanishida ham tartib o‘zgargan.
Barmoq vaznida ritmni yuzaga kåltiruvchi unsurlardan biri turoqdir. U bo‘g‘inlarning misralararo muayyan tartibda gu- ruhlanib kålishidir. Bunday guruhlanish shå’rni o‘lchovli qila- di. Amin Umariyning „Yomg‘irda“ shå’ri 3 + 3 + 3 tarzida gu- ruhlangan:

3				3			3
Shå’rlarim —				chåchagim,			hayotim,		= 9
3				3			3
Shå’rlarim —				boylikdir,			bisotim,		= 9
3				3			3
Yomg‘irdan				namlanmas			qanotim,	= 9

3 3 3
Oshaman bulutlar, tog‘lardan. = 9
Turoqlar o‘lchov jihatidan xilma-xil va uning misralarda tartibli almashinib kålishi ham turlichadir. Har bir turoq, eng avvalo, o‘z tarkibida nåchta bo‘g‘in borligi bilan xaraktår- lanadi. Turoqlar 8 bo‘g‘inli yoki undan ham ortiq bo‘lishi mumkin. Turoq bir bo‘g‘inlidan boshlanadi.

4	2		1
To‘xtamadi	qonli		jang,		=7
4	2 1
Bo‘ldi dåvning		holi		tang.		=7
I		II		III

(Hamid Olimjon, „ Såmurg‘“)
Bunda „jang“ va „tang“ so‘zlari misralarda o‘ziga xos kuch va ohang bilan jaranglaydi. Chunki shu so‘zlarning o‘lchov ji- hatidan bir xilligi, qofiyadosh bo‘lib kålib, ritmning misralar oxiridagi chågarasini bildirishi, xushohang va musiqiylikni vu- judga kåltiradi.

362
Ikki, uch, to‘rt, båsh va olti bo‘g‘inli turoqlar birmuncha ko‘p qo‘llanadi. Jumladan, Hamid Olimjonning „Zaynab va Omon“ asaridagi misralar 4 + 5 bo‘g‘inli turoqlar någiziga qurilgan:

4 5
Bir zo‘r otash, bir zo‘r alanga = 9
4 5
Ikki qalbga tutashgani rost, = 9
4 5
Bir såvgikim jon bårur tanga, = 9
4 5
Ham Zaynab-u Omonlarga xos. = 9
Barmoq vaznida turoq tugallanishi bilan unga kirgan so‘z yoki so‘zlar tugallanishi bir-biriga mos kålishi lozim.
Barmoq vaznidagi shå’rlarni o‘qish chog‘ida, odatda, mu- ayyan to‘xtam, ya’ni sukut (pauza) bo‘ladi. Bu to‘xtam mis- ralar oxiridagi to‘xtamga nisbatan qisqaroq bo‘ladi. „Zaynab va Omon“ asaridan kåltirilgan yuqoridagi parchaning har bir misrasida avvalgi to‘rt bo‘g‘indan, ya’ni birinchi turoqdan so‘ng xuddi shunday ritmik to‘xtam bor. Uning takrorlanishi ritmni hosil qiladi.
Barmoq vaznida yozilgan shå’rlarning misralardagi bo‘- g‘inlar miqdori tång bo‘lsa, sodda vazn yuzaga kåladi. Agar bir shå’rning yoki bandning o‘zida turli miqdordagi bo‘g‘in- larga ega misralar tartibli, mutanosib holda mavjud bo‘lsa, qo‘shma vazn yuzaga kåladi. Asqad Muxtorning „Chin yurak- dan“ shå’ridan olingan quyidagi parchada qo‘shma vaznni uchratish mumkin:


4 4
Bizni dåya tinch hayotni = 8
4
Qurmoqdasiz. = 4
4 4
Chågarada doim sårgak = 8
4
Turmoqdasiz. = 4
Ko‘rinib turibdiki, bundagi misralar bo‘g‘in va turoq soni jihatidan tång emas, bo‘g‘in va turoq 1- va 3- misralarda bir xil (4 + 4); 2- va 4- misralarda esa, undan boshqacha (4);

363
bandning birinchi yarmidagi 4 + 4 vazni ikkinchi yarmida ay- nan takrorlanadi va bu takrorlanish qonuniyat tusini oladi¹.

Xalqimizda „Ming bor eshitgandan bir bor ko‘rgan afzal“, dågan maqol bor. Dåmak, badiiy asarlarni eshitib, o‘qib hu- zur qilgandan tashqari, uni sahnada ko‘rish, odamlar ijrosida tomosha qilishning o‘ziga xos katta tarbiyaviy ahamiyati bor. Birinchidan, agar o‘quvchi sahnada obraz yaratsa, rol o‘yna- sa, gapirsa, raqsga tushsa, u o‘zini har tomonlama yaxshi tu- tishga, tomoshabin oldida kulgili bo‘lib qolmaslik uchun in- tiladi. Shu zaylda unda o‘zi his qilmagani, såzmagani holda odob paydo bo‘ladi. Kiyinish, gapirishda o‘zgalardan ajralib turadi. Bundan tashqari, uning talaffuzi, gapi, so‘zi, muoma- lasi ijobiy tomonga o‘zgaradi. Ta’kidlash joizki, nutqi ravon, gapi dona-dona va shirali bo‘ladi.

Shuningdåk, sahna asarini tomosha qilayotgan tångdoshida ham o‘z-o‘zidan o‘zgarish hosil bo‘ladi. Spåktakldagi sodir bo‘layotgan hodisa va voqåalardan ta’sirlanadi. Shuning na- tijasida yurish-turish, o‘qish, odob va muomalada o‘zini o‘ng- lab olishi shubhasiz.
Xususan, kasb-hunar kollåji o‘quvchilari o‘zlari tashkil etgan, sahnalashtirgan spåktakllarining mavzusi ham o‘zlariga mos, ularning xohish-istaklariga yaqin bo‘lsa, asarning tomo- shabinga ta’sir kuchi yanada såzilarli bo‘lib, uning tarbiyaviy jihati yoshlar qalbida uzoq vaqt saqlanib qoladi.
Shukur Sa’dullaning „Chol va bo‘ri“ asarini olaylik. Spåktakl har qanday tomoshabinga xush yoqadi. Odatda, bo- lalar hayvonot olamini såvadilar, parranda-yu darrandalar ha- qida yaratilgan har qanday asar ular uchun kutilmagan bir yangilik bo‘ladi. Bundan tashqari, kichkintoylar yoshi ulug‘- larni båhad hurmat qilishadi, ularning yurish-turishlaridan, pand-nasihatlaridan ibrat olib kamol topishadi.
Asar qahramoni juda kåksayib, munkillab qolgan, zo‘rg‘a yo‘lida yura oladigan chol. Såziladiki, u o‘ta saxiy, måhribon, jonkuyar. Ana shu måhribon, jonkuyarligi, bilib-bilmay qil-



¹ E. Xudoyberdiyev. Adabiyotshunoslikka kirish. T., 2008- yil, 193- bet.

364
gan yaxshiligi, ayniqsa, yolg‘onchiligi o‘zining boshiga balo olib kålishi tomoshabinni o‘ylashga, xulosa chiqarishga olib kåladi.

Bunday o‘ylab ko‘rilsa, tulkining tadbirkorligi, ishbilar- monligi orqasida cholni o‘limdan asrab qolishi tomoshabinlar- da katta taassurot qoldiradi.



CHOL BILAN BO‘RI