O‘zbekiston respublikasi

rahbarligida bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘li tanlandi. Bu tarixga «iqtisodiy

va siyosiy hayotni modernizatsiya qilish» nomi bilan kirdi. Chet el

sarmoyasining mamlakat iqtisodiyotiga joylashtirilishi uchun qulay sharoit

yaratildi. Qishloqda xalq kommunalari tarqatib yuborildi. Shirkat tuzumi

bekor qilindi. Ularning o‘rniga oila pudrati joriy etildi. Shu yo‘l bilan aholini

oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash vazifasi hal etildi.

Sanoatda ham chuqur islohotlar o‘tkazildi. Chunonchi, davlat korxonalari

xo‘jalik hisobi asosida ishlaydigan bo‘ldi. Kichik va o‘rta tadbirkorlikka

keng yo‘l ochildi. Ayni paytda sanoatning maishiy tovarlar ishlab chiqaruvchi

sohalarini rivojlantirishga katta e’tibor berildi. Yangi siyosat o‘z samarasini

bermay qolmadi. 80-yillar oxiriga kelib Xitoy ko‘mir, televizor, shoyigazlama,

sement ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda birinchi o‘ringa chiqdi.

Mamlakat oziq-ovqat mahsulotlari bilan o‘zini o‘zi ta’minlaydigan bo‘ldi.

Bular, o‘z navbatida, aholi turmush darajasining o‘sishiga olib keldi.

90-yillarda mamlakatda po‘lat, rangli metallar eritish, sement, mineral

o‘g‘it ishlab chiqarish, ko‘p tarmoqli mashinasozlik rivojlandi. To‘qimachilik

sanoati mahsulotlari jahon bozorini egalladi. An’anaviy hunarmandchilik:

ipakdan, suyakdan badiiy buyumlar yasash, chinni mahsulotlar mashhur

bo‘ldi. Dengiz mahsulotlari, dorivor o‘simliklar, yog‘och mahsulotlarni ishlab

chiqarish ko‘paydi. Ishlab chiqarishda samaradorlik oshdi.

1992-yildan boshlab Xitoyda iqtisodiy islohotning yangi bosqichi

boshlandi. Bu bosqich — islohotni jadallashtirish va chuqurlashtirish,

iqtisodiy siyosatni mafkuradan xoli qilish va rejali boshqaruvdan bozor

iqtisodiyotiga izchillik bilan o‘tish bosqichi, deb nom oldi. Bu bosqich ayni

paytda iqtisodiyotda davlat mulki hissasining kamayib borishini ham o‘z

ichiga oladi. Amalda shunday bo‘lmoqda ham.

Xitoyda iqtisodiy islohotlar olib borilgan keyingi 25-yil davomida

olamshumul muvaffaqiyatlar qo‘lga kiritildi. 1998-yilda ichki ishlab

chiqarishning umumiy qiymati 1978-yildagidan 5,4 hissa ortiq bo‘ldi. Xitoyda

ishlab chiqarish qoldiqlarini qayta ishlash keng yo‘lga qo‘yildi. Xitoy har

yili rivojlangan davlatlardan ishlab chiqarish qoldiqlarini sotib olib, qayta

ishlaydi va milliardlab foyda oladi. Xitoy har yili AQSH dan 14 mlrd

dollarga chiqindi sotib oladi.

Hatto 1998-yilda Osiyoda pul masalasi inqirozi hamda tarixda kam

uchraydigan kuchli suv toshqiniga duch kelinganda ham Xitoyda ishlab

chiqarishning umumiy qiymati 1997-yildagidan 7,8 foizga oshdi. Bu davrda

qator sanoat va qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarish miqdori,

masalan, guruch, paxta, go‘sht, yog‘-moy, ko‘mir, po‘lat, sement, gazlama,

televizor ishlab chiqarish bo‘yicha Xitoy dunyoda birinchi o‘ringa chiqdi.

Davlat tashqi pul muomalasi zaxirasi 45 milliard dollarga yetdi. Xitoy

oldingi iqtisodiy qoloq holatdan Amerika, Yaponiya, Germaniya, Fransiya,

Angliya va Italiyadan keyin dunyoda yettinchi o‘ringa chiqdi.

243

Xitoyning iqtisodiy taraqqiyotiga ta’sir ko‘rsatayotgan eng muhim

sabablardan biri davlatning to‘g‘ri iqtisodiy siyosati va bu iqtisodiy islohot

mobaynida tuzilgan iqtisodiy qonunlardir. Xitoy iqtisodiy islohot davomida

bozor xo‘jaligini yo‘lga qo‘ygan davlatlarning tajribalarini ijodiy o‘zlashtirib,

o‘tgan yillar davomida iqtisodiy munosabatlarni tartibga soladigan ko‘plab

qonun, nizom, qoida va qarorlarni qabul qildi va ularni yangidan vujudga

kelgan iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlar xarakteriga moslashtirib, vaqti-vaqti

bilan tuzatib bordi. Bu qonunlar islohot natijalarini himoyalash va

mustahkamlashni, bozor munosabatlariga oson o‘tish va uning mo‘tadil

rivojlanishini kafolatlagan.

90-yillardan belgilangan «Sotsialistik bozor xo‘jaligiga o‘tish»ning

mazmuni shuki, qishloq xo‘jaligini tartibga solish, yerni ayrim xonadonlarning

yakka xo‘jalik yuritishiga asoslangan oilaviy pudrat deb atalgan usulda

ishlash, dehqonlarning tomorqa uchastkalarini kengaytirish, yordamchi

hunarmandchilikni rivojlantirish, ortiqcha mahsulotni bozorda dehqonning

o‘zi sotishi imkoniyatini yaratishni ko‘zda tutadi.

Shaharlarda «direktiva asosida rejalashtiriladigan sohani qisqartirish», sanoat

korxonalarini «mustaqil xo‘jalik tashkilotlariga» aylantirish, tovar

munosabatlarini rivojlantirish, «narx-navo davlat yo‘li bilan bir xil belgilab

qo‘yiladigan sohani toraytirish», chog‘roq xususiy va jamoa korxonalari,

kosibchilik ustaxonalari faoliyatini, asosan xizmat ko‘rsatish va savdo-sotiq

xususiy korxona egaligini rivojlantirish, mamlakat iqtisodiga chet el sarmoyasini

jalb qilish xo‘jalik tizimi islohotining bosh bo‘g‘ini bo‘ldi.

XXR rahbariyatining so‘zlariga qaraganda, mamlakatdagi sotsialistik

asosda bozor iqtisodiga o‘tkazish quyidagi bosqichda amalga oshirilmoqda:

2000-yilgacha sanoat va qishloq xo‘jaligining yalpi mahsuloti 4 baravar

ko‘payib, xalq turmushi o‘rtacha ma’murchiligiga erishildi.

Navbatdagi bosqich 2021-yilgacha (XKPning 100 yilligi) Xitoyni o‘rtacha

rivojlangan mamlakat darajasiga ko‘tarish.

2049-yilgacha (XXRning 100 yilligi) Xitoyni yuksak darajada rivojlangan

zamonaviy davlatga aylantirish vazifasi qo‘yilgan.

Xitoyda iqtisodiy munosabatlarni tartibga soladigan qonunlar ikkiga:

fuqarolik qonunlari va iqtisodiy qonunlarga bo‘linadi. Ular bozor subyektlarini,

ya’ni korxonalarning vujudga kelishi, ularni boshqarish ishlarini zamonaviylashtirish

va faolligini ishga solishni, o‘zgartirilishi, bekor qilinishi, qonunni

buzuvchilarning javobgarligini o‘z ichiga oladi.

Shuningdek, bozor tartibini muqim ushlab turish, bozorning rolidan

to‘liq foydalanish, monopoliya va noqonuniy raqobatni cheklash, mahsulot

sifatiga kafolat berish, iste’molchilarning huquq va manfaatlarini himoya

qilish, patent va tovar markasini berish, turli shartnomalar tuzish, ijaraga

berish, aksiya savdosi bilan shug‘ullanish, chek hujjatlarini tartibga solish,

uy-joy, tijorat hamda bularni buzuvchilarni qanday jazolash haqida maxsus

qonunlar mavjud bo‘lib, ularning bajarilishi qattiq nazorat qilinadi.

244

Korrupsiya va poraxo‘rlik eng og‘ir jinoyat hisoblanadi. 2004-yilda yuzlab

kishilar poraxo‘rlik uchun otishga hukm qilindi.

Ayni paytda bozor boyliklarini joylashtirishda makro jihatdan nazorat

qilish, davlatning umumiy manfaati va kelajagini, xalq xo‘jaligining uzluksiz,

muhim, to‘g‘ri yo‘ldan rivojlanib borishini kafolatlash, ijtimoiy taraqqiyot va

xalq xo‘jaligi rejasini tuzish, to‘g‘ri statistika qilish, soliqni tartibga solish,

bahoni belgilash va nazorat qilish masalalari aniq tartibga solingan. Ijtimoiy

kafolat ham qonun orqali himoyalangan, raqobat jarayonida xavf-xatar yuzaga

kelsa, davlat bu ishga aralashadi.

2004-yil 21-sentabrda 78 yoshli Szyan Szemin Markaziy harbiy kengash

raisi lavozimidan iste’fo berdi. XXR raisi Xu Szintao bu lavozimni ham

egalladi.

Urushdan keyin Xitoy Sovet davlati bilan yaqin

munosabatda bo‘ldi. Yuqorida aytib o‘tilganidek,

1950—1960-yillarda sovet davlati 250 dan ortiq korxona qurishda ko‘maklashdi.

11 mingdan ortiq sovet mutaxassislari ishladi. Lekin 60-yillardan xitoy —

sovet munosabatlari buzildi. 1962-yilda Himolaydagi chegara masalasida Hindiston

bilan Xitoy o‘rtasida qurolli mojaro kelib chiqdi. 60-yillarda Xitoy

Vetnamga iqtisodiy va harbiy yordam ko‘rsatdi. 70-yillardan Xitoy AQSH

bilan munosabatlarini yaxshiladi. 1971-yilda AQSH Prezidentining Milliy

xavfsizlik bo‘yicha yordamchisi G. Kissinjer maxfiy ravishda Xitoyga keldi

va ikki mamlakat munosabatlarini yaxshilash, Xitoyni Sovet davlatiga qarshi

qo‘yishda katta xizmatlar qildi.

1972-yili AQSH Prezidenti A. Nikson Xitoyga rasmiy tashrif buyurdi.

1979-yilda Xitoy bilan AQSH o‘rtasida diplomatik munosabatlar o‘rnatildi.

1979-yilda Vetnam Kambojadagi xitoyparast «qizil kxmerlar» hukumatini

ag‘darib tashlagandan keyin Xitoy Vetnamga qarshi harbiy harakat

uyushtirdi.

Mao Szedun vafotidan keyin sovet — xitoy munosabatlarida biroz iliqlik

paydo bo‘ldi. M. Gorbachyovning 1989-yildagi Xitoyga rasmiy safaridan

keyingina sovet — xitoy munosabatlari yaxshilandi.

1997-yili Buyuk Britaniya Xitoyga Gonkongni qaytarib berdi.

XX asr oxiriga kelib Xitoy dunyoning barcha davlatlari bilan yaxshi

munosabatlar o‘rnatdi. Bu narsa jahonda Xitoy obro‘si o‘sishiga katta ta’sir

ko‘rsatdi.

1992-yil martda O‘zbekiston Prezidenti

I. A. Karimovning Xitoyga rasmiy safari bo‘ldi. Bu

safar davomida 16 ta hujjat imzolandi. XXR raisi

Li Shankun Xalq majlislari uyida O‘zbekiston delegatsiyasini qabul qilish

marosimida: «Xitoy bilan O‘zbekiston rahbarlari ikki tomonlama munosabatlarning

ko‘pgina masalalarini hal etishlari mumkin. Chunki bundan avval

ham ikkala mamlakat o‘rtasida yaxshi munosabatlar o‘rnatilgan edi», — deb

ikki mamlakat o‘rtasidagi hamkorlikka katta baho berdi.

Tashqi siyosat

Xitoy — O‘zbekiston

munosabatlari

245

Tashrif davomida siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy sohalarda

qator bitimlar, jumladan, axborot ayirboshlash, radio-televideniye, banklar,

transport, aloqa, sarmoyalarni rag‘batlantirish, hamjihatlik, tovarlar yetkazib

berish va davlat krediti, sog‘liqni saqlash, ta’lim hamda sport masalalari

bo‘yicha tuzilgan shartnomalar va bitimlar ikki mamlakat o‘rtasidagi

hamkorlikni yangi bosqichga ko‘tardi.

1992—1993-yillarda Xitoy tomoni ajratgan kredit hisobidan respublikamizga

minglab tonna guruch, 15000 tonna choy keltirdi. O‘zbekiston Xitoyga

«Il-76» samolyotlarini yetkazib bermoqda. 1994-yilda O‘zbekiston hududida

78 ta o‘zbek — xitoy qo‘shma korxonasi faoliyat ko‘rsatdi. Jumladan, Urganch

Ipak ishlab chiqarish birlashmasida «Suju» firmasi bilan hamkorlikda

velyur, pambarxit kabi materiallar ishlab chiqaradigan korxona qurildi. Toshkentdagi

59-maktab xitoy tilini o‘rganishga ixtisoslashgan litseyga aylantirildi.

1994-yil aprelda XXR Davlat Kengashi rahbari Li Pen O‘zbekistonga

rasmiy tashrif bilan keldi va qator bitimlar imzolandi. Jizzaxda Xitoyning

«Nunkel» firmasi bilan hamkorlikda yog‘och tolali plita ishlab chiqarish

yo‘lga qo‘yildi.

XX asr 90-yillarning oxirlari — XXI asr boshlarida O‘zbekiston Prezidenti

Xitoyga bir necha bor rasmiy vizit bilan bordi, bu tashriflar ikki mamlakat

o‘rtasidagi hamkorlik va do‘stlik aloqalarini rivojlantirishda muhim rol

o‘ynadi.

2005-yil bahorida XXR hukumati raisi Xu Szintao boshliq Xitoy

delegatsiyasi O‘zbekistonda bo‘ldi. Xavfsizlik masalasi va xalqaro terrorizmga

qarshi kurashda hamkorlik bo‘yicha fikr almashildi. O‘zbekiston Prezidentining

2005-yil mayidagi Xitoyga rasmiy tashrifi natijasida qator bitimlar

imzolanib, Xitoy O‘zbekistonga 1,5 mlrd dollar miqdorida kredit ajratadigan

bo‘ldi. Ushbu mablag‘ xalq xo‘jaligini rivojlantirish uchun muhim

ahamiyatga ega.

Demak, Xitoy bilan O‘zbekiston o‘rtasida iqtisodiy, madaniy va ilmiytexnikaviy

aloqalar tez rivojlanib bormoqda.

Shunday qilib, Xitoy Xalq Respublikasi XX asrning ikkinchi yarmida

murakkab yo‘lni bosib o‘tdi. Totalitar sotsializm yo‘li maqbul emasligini,

uning xalq ehtiyojlarini qondirolmasligini isbot qildi. Xitoy sotsialistik

rahbarlikka o‘zgartishlar kiritib, uni bozor iqtisodiga moslashtirgan va katta

yutuqlarni qo‘lga kiritgan yagona davlatdir. Bunga u kommunistik mafkura

yakka hokimligini tugatib, iqtisodni siyosatdan ustun qo‘yganligi tufayli

erishdi. Mamlakatga chet el investitsiyasi kiritilishiga yo‘l ochilib, xususiylashtirish

keng yo‘lga qo‘yildi, shu sababli xususiy xo‘jaliklar roli o‘sdi.

Agar 1980-yilda davlat sektorida sanoat mahsulotlarining 80 foizi ishlab

chiqarilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 90-yillarda 50 foizni tashkil etdi. 1990-

yillardan «Sotsialistik bozor xo‘jaligi»ga o‘tish va XXI asrda Xitoyni

rivojlangan davlatga aylantirish boshlandi. Bugungi Xitoy — iqtisodiyoti

gurkirab rivojlanayotgan davlatdir. Bugungi Xitoy yakkapartiyaviylik va totalitar

246

tartib saqlangan holda bozor munosabatlari bosqichma-bosqich qaror toptirilayotgan

davlatdir. Bugungi Xitoy — BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy

a’zosi bo‘lgan, qudratli, yadro quroliga ega davlatlardan biridir.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Ikkinchi jahon urushining Xitoy uchun oqibatlari haqida nimalarni bilib

oldingiz?

2. Xitoydagi 1946—1949-yilgi fuqarolar urushining oqibatlari haqida

so‘zlab bering.

3. Xitoyga Sovet davlatining yordami qanday bo‘ldi?

4. XKP rahbariyatining «Katta sakrash» dasturi mazmuni haqida nimalarni

bilib oldingiz?

5. XXR ning 80-yillardan gurkirab rivojlanishi, ya’ni modernizatsiya sabablarini

izohlab bering.

6. «Sotsialistik bozor xo‘jaligiga o‘tish»ning mazmuni nima?

7. Xitoy bilan O‘zbekiston o‘rtasidagi aloqalar haqida vaqtli matbuot

materiallari asosida referat tayyorlang.

JADVALNI TO‘LDIRING. XITOY TARAQQIYOTINING

ASOSIY XUSUSIYATLARI

Amalga oshirilgan tadbirlar Natijalar

28-§. Hindiston va Pokiston

Ikkinchi jahon urushidan so‘ng Hindiston xalqining

milliy-ozodlik kurashi yanada kuchaydi.

Bu harakatga, hatto, Buyuk Britaniya armiyasida

xizmat qilayotgan hindistonlik soldat va

matroslar ham qo‘shilishdi. 1946-yilning fevralida Bombey harbiy-dengiz

bazasi matroslarining bosh ko‘tarishini deyarli butun Hindiston qo‘llabquvvatladi.

Shunday sharoitda Buyuk Britaniya hukumati Hindistonga

mustaqillik berilishini e’lon qilishga majbur bo‘ldi.

Buyuk Britaniya bosh vaziri K. Ettli 1947-yil 20-fevralda Hindiston

haqida yangi deklaratsiya bilan chiqdi va hokimiyatni «hindlar qo‘liga»

topshirishini bayon qildi.

1947-yilning 15-avgustida Hindiston mustaqilligi to‘g‘risida qonun qabul

qilindi. Bunga ko‘ra, Buyuk Britaniya hukmron doiralari Hindistonni ikki

dominionga (Hindiston Ittifoqi va Pokistonga) bo‘lib yubordi. Shu tariqa

Buyuk Britaniya yana bir marta o‘zining « Bo‘lib tashla, hukmronlik qil!»

shioriga sodiqligini namoyon qildi. Bu bo‘linishni eng nozik belgi — diniy

belgi asosida amalga oshirdi.

Hindiston

Respublikasining

tashkil topishi

?

247

Hindiston Ittifoqi hududida aholining

katta qismi (musulmonlar ham kam emas

edi) hinduiylik diniga e’tiqod qilishardi.

Pokiston aholisining katta qismi esa

(hinduiylik diniga e’tiqod qiluvchilar ham

kam emasdi) islom diniga e’tiqod qilardi.

Bir davlatning ikkiga bo‘linishi jarayoni

katta diniy to‘qnashuvlar, qirg‘inlar

sharoitida amalga oshirildi. Ikki tomondan

qochoqlar soni 8 mln dan ortiqni

tashkil etdi. Ayniqsa, Kashmir viloyatining

Hindistonda qoldirilishi (bu

viloyat aholisi asosan musulmonlardan

iborat edi) Hindiston va Pokiston

o‘rtasida urush harakatlarini keltirib

chiqardi. 1947-yil kuzida Pokiston

qo‘shinlari Kashmirga kirdi. Hindiston

armiyasi bilan janglar bo‘ldi.

M. K. Gandi bu diniy to‘qnashuvga qarshi chiqdi. Hindistonda

musulmonlarning hayot kechirishi uchun zarur sharoit yaratishni talab qildi.

Bunga shovinist hind burjuaziyasi qarshi chiqdi. 1948-yil 30-yanvarda 70

yoshli M. K. Gandi o‘ldirildi. 1949-yilning 1-yanvarida bu ikki dominion

o‘rtasida urushni to‘xtatish haqida bitim imzolanishiga erishildi. 1949-yilda

Hindiston Ta’sis majlisi mamlakat konstitutsiyasini qabul qildi va u 1950-

yilning yanvaridan kuchga kirdi. 1950-yilning 26-yanvarida Hindiston

Respublika deb e’lon qilindi. Shunday qilib, hind xalqining Buyuk Britaniya

mustamlakachiligiga qarshi salkam 100 yil davomida olib borgan milliyozodlik

kurashi mustaqil davlatga ega bo‘lish bilan yakunlandi.

Bu kurashga Hindiston Milliy Kongressi (HMK) rahbarlik qildi. Mustaqillikdan

so‘ng tuzilgan birinchi hukumatni HMK rahbari J. Neru (1889—

1964) boshqardi. Ayni paytda Hindiston Britaniya Millatlar Hamdo‘stligi

tarkibida qoldi.

Yangi hukumat o‘tkazgan dastlabki muhim islohot

agrar islohot bo‘ldi. Unga ko‘ra, yer bevosita unda

ishlayotganlarga berilishi ko‘zda tutildi. Biroq zamindorlarning

qattiq qarshilik ko‘rsatishi oqibatida hamma dehqonlar ham

yerli bo‘la olmadi. Shunga qaramay, yerni zamindorlardan ijaraga olib

ishlayotganlarning katta qismi yerli bo‘lib qoldi. Mustaqillik yillarida qishloq

xo‘jalik mahsulotlari yetishtirish hajmi ikki baravardan ortiq ko‘paydi.

Hindiston 1966-yilgacha uchta besh yillikni amalga oshirdi.

To‘g‘ri, aholining barchasi ham to‘q yashamayotgan yoki ma’lum

qismi och holatda yashayotgan bo‘lsa-da, islohot tufayli Hindiston o‘z

aholisini oziq-ovqat bilan asosan o‘zi ta’minlash imkoniga ega bo‘ldi.

Javaxarlal Neru.

Iqtisodiy va siyosiy

taraqqiyot

248

Hindiston hukumati milliy sanoatni rivojlantirishga ham alohida e’tibor

berdi.

Natijada sanoat ishlab chiqarishi deyarli to‘rt baravar ko‘paydi. Hindiston

agrar davlatdan agrar-industrial davlatga aylandi. 1990-yilda Hindiston 170

mln kv/s elektr energiya, 12 mln tonna po‘lat, 30 mln tonna neft ishlab

chiqardi. Avtomobil, avtobus, radio, televizor ishlab chiqarish yuksak sur’atlarda

rivojlanmoqda. Traktor ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda yetakchi davlatlardan

biriga aylandi.

Hindiston iqtisodiyotida davlat sektori yildan-yilga kamayib bormoqda.

Bugungi kunda u jami milliy mahsulotning 20 foizini ishlab chiqaradi,

xolos. Hindiston siyosiy hayotida parlamentarizm mustahkam qaror topdi.

Hindiston Respublikasi butun taraqqiyoti yillarida

katta ijtimoiy-siyosiy muammolarga duch keldi

va hozirgacha ular o‘z yechimini topgani yo‘q.

Bular: hinduiylar bilan musulmonlar o‘rtasidagi

diniy qirg‘inlar; musulmonlarning Kashmirni Pokiston bilan birlashtirish

uchun kurashi; sikxlarning siyosiy muxtoriyat uchun kurashi; Panjobning

Hindiston tarkibidan ajralib chiqish uchun kurashi bilan bog‘liq muammolardir.

Bunga yana mamlakat 20 foiz aholisining yersizligi, 30 mln ga

yaqin aholining ishsizligi; 60 foiz aholining hamon savodsizligi kabi

muammolar ham qo‘shiladi.

1957-yil martida bo‘lib o‘tgan saylovlarda J. Neru yana Bosh vazirlikka

saylandi, R. Prasad esa Prezidentlik lavozimini egalladi. J. Neru vafotidan

so‘ng 1964-yil 2-iyunda L. B. Shastri Hindiston Bosh vaziri bo‘ldi. Lekin

1966-yil 11-yanvarda Pokiston bilan urushni to‘xtatish haqida Ayubxon

bilan bitimni imzolagach, Toshkentda vafot etdi.

L. B. Shastri vafot etgach, Indira Gandi 1966—1977-yillarda bosh vazir

bo‘lib turdi. I. Gandi o‘z mavqeyini mustahkamlash uchun 1970-yilda 4-

beshyillik rejani qayta ko‘rib chiqdi va davlat sektorini mustahkamlash

choralarini ko‘rdi. 14 ta bank, ulgurji savdoning bir qismi milliylashtirildi,

monopoliyalarning roli cheklandi. Mayda ishlab chiqarish (kichik biznes)ni

rivojlantirish choralari ko‘rildi. Ba’zi shtatlarda mayda yer uchastkalariga

soliq bekor qilindi, katta yer egalari yerlarining maksimal darajasini pasaytirish,

sobiq knyazlarning pensiya va imtiyozlarini bekor qilish choralari

ko‘rildi. Bu narsa parlamentda oppozitsiyani kuchaytirdi. 1971-yilda sug‘urta

ustidan nazorat o‘rnatildi, yengil sanoatda davlat korxonalari paydo bo‘ldi,

xususiy mulkni milliylashtirish haqida konstitutsiyaga tuzatish kiritildi.

Bu tadbirlar yirik burjuaziya va monopolistik unsurlarning noroziligini

kuchaytirdi. HMKda ham bo‘linish yuz berdi. 1975-yilda hukumat yangi

dastur e’lon qildi. Unda xalqni g‘alla va boshqa tovarlar bilan ta’minlash

uchun davlat ta’minot tizimini joriy qilish, yer uchastkalarining maksimal

darajasini cheklash va ortiqcha yerni yersiz dehqonlarga berish haqidagi

qonunni barcha shtatlarda joriy qilish, qishloq xo‘jalik ishchilarining

Taraqqiyot yo‘lidagi

ijtimoiy-siyosiy

muammolar

249

minimum ish haqini belgilash, uy qurish uchun bepul yer ajratish, qaram

mehnatni bekor qilish, eng kambag‘al dehqonlar qarzini bekor qilish, shaharda

yer uchastkasining maksimal darajasini belgilash, olibsotarlikka yo‘l qo‘ymaslik

aytilgan edi. Shuningdek, iqtisodiy jinoyatlar; oziq-ovqatni noqonuniy to‘plab

qo‘yganlik, kontrabanda, soliqlarni to‘lamaganlik uchun jazolash ham o‘z

ifodasini topdi. Lekin bular chala qoldi.

Oppozitsiyachilar Janata parti (Xalq partiyasi) ni tuzdilar va 1977-yil

martida parlamentga o‘tkazilgan saylovlarda Morarji Desai boshliq hukumat

tuzdilar. Janata partidan ajralib chiqqan va 1980-yilda tashkil topgan

Bxaratiya Janata parti (BJP) mamlakatda diniy o‘ziga xoslikni shior qilib

olgan partiyadir.

Bu partiya Hindistonni faqat hinduiylik diniga e’tiqod qiluvchilar

davlatiga aylantirish maqsadini ilgari surdi. Ayni paytda musulmonlarni

siyosat va iqtisoddan chetlatishni targ‘ib etdi. Aholisining 11 foizi musulmonlardan

iborat bo‘lgan davlatda bunday g‘oyaning ilgari surilishi mamlakat

siyosiy birligini katta xavf ostiga qo‘yadi.

Mamlakat birligiga sikxlar harakati ham jiddiy xavf solmoqda. Ular sikxiylik

diniga e’tiqod qiladilar. Bugungi Hindistonda 17 mln sikxiy yashaydi. Oz

sonli bo‘lsa-da, davlat hayotida katta mavqega ega. 1980-yil yanvardagi

saylovlarda Bosh vazirlikka qaytgan HMK vakili Indira Gandi (1966—1977;

1980—1984-yillarda) davrida ba’zi siyosiy xatoliklarga ham yo‘l qo‘yildi.

Chunonchi, u hindi tilini davlat tiliga aylantirishga harakat qildi. Buni

boshqa millatlar vakillari milliy kamsitish sifatida qabul qildilar.

Panjob shtatida yashovchi sikxlar bunga qarshi ajralib chiqish harakatini

boshladilar. Ular o‘z oldilariga Panjobni Hindistondan ajratib olib, Xoliston

deb ataluvchi davlat tuzish maqsadini qo‘ydilar. Ayni paytda ular terrorni

kuchaytirdilar. Tabiiyki, markaziy hukumat Hindistonning bo‘linib ketishiga

toqat qila olmasdi.

Fuqarolar urushi kelib chiqishining oldini olish maqsadida 1984-yilning

5-iyunida I. Gandi sikxlarning muqaddas joyi — Oltin ibodatxonani shturm

bilan olishga buyruq berdi. Sikxlar qattiq qarshilik ko‘rsatdilar. Natijada 300

kishi o‘ldirildi. Ayni paytda hukumat armiyasi sikxlarning yana 37

ibodatxonasini egalladi. Sikxlar harakati bostirilgan bo‘lsa-da, ular I. Gandidan

suiqasd yo‘li bilan o‘ch oldilar.

1984-yilning 31-oktabrida I. Gandining sikxlardan bo‘lgan shaxsiy

soqchisi uni otib o‘ldirdi. Onasining o‘rnini egallagan Rajiv Gandi (1944—

1991) sikx terrorchiligiga chek qo‘yishga qaror qildi. 1987-yilning may

oyida Panjob to‘g‘ridan to‘g‘ri markaziy hukumatga bo‘ysundirildi. Bu esa

shtatni muxtor vakolatdan mahrum etishni anglatar edi. Sikxlar bunga qattiq

qarshilik ko‘rsatdilar. Hukumat armiyasi bunga javoban 1988-yilning may