qilardi. Unga katta vakolatlar berishgan edi. Besh davlat (AQSH, Buyuk
Britaniya, Fransiya, Italiya va Yaponiya) Kengashning doimiy a’zolari edi.
Nizom agressor davlatga nisbatan birgalikda harbiy va iqtisodiy sanksiyalar
(choralar) qo‘llashni ham ko‘zda tutardi. Biroq Nizomda qanday davlat
agressor davlat deyiladi, degan savolga aniq javob yo‘q. Bu esa har bir
davlatga xalqaro nizomlar xarakterini o‘zicha talqin etish imkonini beradi.
Millatlar Ittifoqi o‘zi faoliyat ko‘rsatgan 1946-yilgacha amalda biror
marta ham jazo choralarini qo‘llay olmadi. Bunga Ittifoqning amalda Buyuk
Britaniya va Fransiya siyosatining quroliga aylanib qolganligi sabab bo‘ldi.
(AQSH kongressi Versal shartnomasini tasdiqlamaganligi uchun Ittifoq
a’zoligidan chiqqan edi.)
Nizomda uning a’zolari zimmasiga «barcha a’zolarning hududiy
yaxlitligini hurmat qilish va asrash» vazifasi ham yuklatilgan edi. Biroq
amaldagi Ittifoqning hech bir a’zosi bu vazifani bajarishga astoydil intilgan
emas.
Millatlar Ittifoqining Nizomida «Mandat tizimi» deb atalgan xalqaro
huquqning yangi bir normasi belgilab qo‘yildi. Unga ko‘ra, Millatlar Ittifoqi
mustamlaka bo‘lib kelgan yoki bo‘lib qolayotgan hududni boshqarish huquqini
u yoki bu davlatga topshirishi mumkin edi. Bunday huquqni olgan davlat
o‘sha mustamlakani mustaqillikka tayyorlashi lozim edi. Aslida bu ayyorona
tizim mustamlakalarni bo‘lib olish siyosatini niqoblovchi mash’um vosita
vazifasini o‘tadi.
Fransiyada, Germaniyadan tashqari, urushda
mag‘lub bo‘lgan boshqa davlatlar bilan ham
alohida-alohida shartnomalar imzolandi.
Chunonchi, Avstriya bilan bunday shartnoma 1919-yilning 10-sentabr
kuni Parij yaqinidagi Sen-Jermen saroyida imzolandi. Shartnoma sobiq
Avstriya-Vengriya imperiyasi tugatilganligini e’lon qildi.
Tinchlik
shartnomalari
Millatlar Ittifoqining
tuzilishi
12
Avstriya hududi esa sezilarli darajada o‘zgartirildi. Xususan, Janubiy
Tirolning bir qismi Italiya ixtiyoriga o‘tkazildi. Chexiya va Moraviya yangi
tuzilgan Chexoslovakiya davlatiga qo‘shildi. Bukovina esa Ruminiyaga nasib
etdi.
Avstriya qo‘shinlarining soni 30 ming kishidan oshmasligi belgilab
qo‘yildi. Floti esa Antanta ixtiyoriga o‘tkaziladigan bo‘ldi. Bundan tashqari
Avstriyaning Germaniya bilan qo‘shilishi batamom taqiqlab qo‘yildi.
1919-yilning 27-oktabrida Parijga yaqin Neyi shahrida Bolgariya bilan
shartnoma imzolandi. Shartnomaga ko‘ra, Bolgariya hududining katta qismi
Yugoslaviya, Gretsiya va Ruminiyaga o‘tdi. Ayni paytda unga 2,5 mlrd oltin
frank kontributsiya to‘lash majburiyati yuklandi. Bolgariya qurolli kuchlarining
soni 20000 kishidan oshmasligi belgilandi.
1920-yilning 4-iyulida Versal saroyining Trianon zalida Vengriya bilan
shartnoma imzolandi. Shartnomaga ko‘ra, Vengriya o‘z hududining ancha
qismidan mahrum etildi. Chunonchi, Xorvatiya, Bachka va Banatning
g‘arbiy qismi Yugoslaviyaga o‘tdi. Ruminiyaga Transilvaniya va Banatning
sharqiy qismi berildi.
Chexoslovakiya ham esdan chiqarilmadi. Unga Slovakiya va Karpatorti
Ukrainasi nasib etdi. Vengriyaga berilgan og‘ir zarbadan biri — bu uning
dengizga chiqish imkoniyatidan mahrum etilganligi bo‘ldi. Vengriya 30
ming kishidan ortiq qurolli kuchga ega bo‘la olmas edi.
Antanta davlatlari 1920-yilning 10-avgustida Fransiyaning Sevr shaharchasida
Turkiya bilan shartnoma imzolashdi. Shartnomaga ko‘ra, Turkiyaga
1914-yilning 1-avgustigacha qaram bo‘lgan hududlar to‘rtdan uch qismga
kamaydi.
Turkiya hududi Kichik Osiyo va Istambul shahrini o‘z ichiga olgan
Yevropadagi ozgina joy bilan cheklab qo‘yildi. Istambul shahri poytaxt
sifatida qoldirildi. Biroq g‘olib davlatlar, agar Turkiya Sevr shartnomasi
talablarini bajarishdan bosh torta boshlasa, bu qarorni qayta ko‘rib chiqish
huquqiga ega edilar. Qora dengiz bo‘g‘ozlarining barcha davlatlar savdo va
harbiy kemalari uchun ochiq ekanligi belgilab qo‘yildi. Turkiyani
bo‘g‘ozlardan o‘z harbiy kuchlarini olib chiqib ketishga majbur etishdi.
Aslida bu shartlar bo‘g‘ozlar ustidan Buyuk Britaniya, Fransiya va Italiya
nazorati o‘rnatilishiga imkon berdi. Turkiya o‘z flotini Antanta ixtiyoriga
topshirishi zarur edi. Bu ham yetmaganidek, Sevr shartnomasi g‘olib
davlatlarga Turkiyaning moliyasi va butun iqtisodiyoti ustidan nazorat
o‘rnatish huquqini berdi. Turkiya armiyasining soni 50 ming kishidan
oshmasligi belgilandi. Sevr shartnomasi Turkiyaga Antanta davlatlarining
yarim mustamlaka tartibini o‘rnatdi. Birinchi jahon urushi tugagandan keyin
Yevropada xalqaro kuchlarning yangi nisbati belgilangan Versal tizimi shu
tariqa shakllandi. Bu tizim Yevropa siyosiy xaritasini qayta qurish va dunyoni
qayta bo‘lib olishni huquqiy jihatdan rasmiylashtirishning o‘ziga xos
shakli edi.
13
AQSH Kongressining yuqori palatasi (Senat)
Versal shartnomasida AQSHning manfaatlari
hisobga olinmagan, degan vaj bilan bu shartnomani
ratifikatsiya qilmadi.
Jahon urushidan qudratli bo‘lib chiqqan AQSH Osiyo — Tinch okean
mintaqasida yangi tartiblar o‘rnatilishidan eng ko‘p darajada manfaatdor
davlat edi. Tabiiyki, o‘rnatiladigan bu yangi tartiblar AQSHning
manfaatlariga to‘la mos kelishi shart edi. Chunki yer kurrasining bu
mintaqasidagi davlatlararo munosabatlar Buyuk Britaniya va Yaponiya
o‘rtasida 1902-yilda imzolangan shartnomaga asoslanib kelmoqda edi.
Birinchi jahon urushi yillarida qudratli harbiy-dengiz floti yarata olgan
va flotning katta qismini Tinch okeanga joylashtirgan AQSHni bu holat
mutlaqo qoniqtirmas edi.
Endi, AQSH bu qudratli floti yordamida ushbu mintaqaning yetakchi
davlati bo‘lib olishni astoydil xohlar edi. Buyuk Britaniya–Yaponiya
mavqeyiga shu yo‘l bilangina putur yetkazishi va ularning ittifoqini yo‘qqa
chiqarishi mumkin edi. Shu niyatni ro‘yobga chiqarish maqsadida AQSH
yangi konferensiya chaqirilishiga erishdi.
Bu konferensiya Vashington shahrida 1921-yilning 12-noyabridan 1922-
yilning 6-fevraligacha ish olib bordi. Konferensiya ishida Tinch okean
havzasida shakllantiriladigan yangi tartiblar bevosita o‘z manfaatlariga
daxldor bo‘lgan 9 davlat (AQSH, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Fransiya,
Italiya, Belgiya, Gollandiya, Portugaliya va Xitoy) vakillari qatnashdi.
Sovet Rossiyasi bu konferensiyaga ham taklif etilmadi. Vashington
konferensiyasida 3 ta muhim shartnoma imzolandi. Ularning birinchisi
1921-yil 13-dekabrda imzolangan «To‘rtlar shartnomasi» (AQSH, Buyuk
Britaniya, Fransiya va Yaponiya) edi. Bu shartnoma Tinch okeandagi
qaram orollar va mulklar xavfsizligining kafolati hamda bu joylarga nisbatan
manfaatlarni birgalikda himoya qilish masalasiga oid edi. 1922-yilning 6-
fevralida «Beshlar shartnomasi» (AQSH, Buyuk Britaniya, Yaponiya,
Fransiya va Italiya) deb nomlangan shartnoma imzolangan. Bu shartnoma
xalqaro munosabatlar tarixida qurollanishni cheklovchi birinchi shartnoma
edi.
Shartnoma bo‘yicha AQSH va Buyuk Britaniya harbiy-dengiz flotining
umumiy suv sig‘imi 525 ming, Yaponiya flotiniki 315 ming, Fransiya va
Italiya flotlariniki (har biriniki) 175 ming tonnadan oshmasligi kerak edi.
Bundan tashqari, tomonlar suv sig‘imi 35000 tonnadan ortiq bo‘lgan kema
qurmaslik yoki sotib olmaslik majburiyatini oldilar. Shunday qilib, AQSH
o‘zining dengizdagi asosiy raqibi Buyuk Britaniyaning dunyoning eng qudratli
harbiy-dengiz floti miqdoriga ega bo‘lish maqsadini yo‘qqa chiqarishga
erisha oldi.
Ayni paytda, bu shartnoma suv osti floti xususida hech qanday cheklashni
belgilamadi. Bu shartnoma matnida Yaponiya AQSH va Buyuk Britaniya-
Vashington
konferensiyasi
14
ning Yaponiya sohillariga 5 ming km dan yaqin masofada harbiy dengiz
qarorgohi qurmaslik majburiyatini qayd eta oldi.
6-fevral kuni uchinchi shartnoma — «To‘qqizlar shartnomasi» — imzolandi.
Bu shartnoma Xitoyga oid edi. Ma’lumki, Xitoy ham Versal
shartnomasini imzolamagan. Buning sababi — Germaniyaning Xitoydagi
mustamlakalari Xitoyga qaytarib berilmay, Yaponiyaga berib yuborilganligi
edi. Germaniya mustamlakalarining Yaponiyaga o‘tishi va uning yanada
qudratli davlatga aylanishi AQSHni xavotirga solmay qolmadi. Shuning
uchun Vashington konferensiyasida AQSH bu mustamlakalar Xitoyga
qaytarib berilishiga erishdi.
Bundan tashqari, «To‘qqizlar shartnomasi» Xitoy suvereniteti va hududiy
yaxlitligi tan olinishini e’lon qildi hamda bu 9 davlat Xitoyni ta’sir doiralariga
bo‘lib olishga intilmaslik majburiyatini oldilar. Ayni paytda shartnomada
Xitoy bilan munosabat o‘rnatishda ochiq eshiklar va teng imkoniyatlar
tamoyili barcha davlatlar uchun barobar ekanligi ta’kidlandi. Chunki bu
tamoyillar AQSH uchun ham Xitoy eshiklarini ochar va kelgusida u yerda
o‘z raqiblarini siqib chiqarish imkoniyatini tug‘dirar edi. Vashington konferensiyasi
qarorlari Versal shartnomasiga qo‘shimcha sifatida Osiyo — Tinch
okean mintaqasidagi kuchlarning yangi nisbati uchun asos bo‘ldi va Versal —
Vashington tizimini nihoyasiga yetkazdi.
Versal — Vashington tizimi urushdan keyingi
keskinlikni yumshatishga ma’lum darajada xizmat
qildi. Uning bu xizmati xalqlarning o‘z taqdirini
o‘zi belgilashi huquqining hamda urushga nizoli
masalalarni hal etish vositasi sifatida qaramaslik tamoyillarining tan
olinishida o‘z ifodasini topdi.
Bundan tashqari, Millatlar Ittifoqining tuzilishi hamda qator Yevropa
davlatlari mustaqilligining tan olinishi katta ahamiyatga molik tarixiy voqealar
edi. Biroq Versal — Vashington tizimi mustahkam tinchlikning qaror
topishiga asos bo‘la olmadi. Xo‘sh, nega?
Birinchidan, Antanta davlatlari urushdan keyingi qayta qurishlarning
barcha og‘irliklarini yengilgan davlatlar hisobidan hal etishga urindilar. Ular
yengilgan davlatlar xalqlarining urush chiqarishda aybdor bo‘lgan hukmron
sulolalari va hukumatlarini ag‘darib tashlaganliklarini inobatga olmadilar.
Bular, o‘z navbatida, yengilgan davlatlar fuqarolari ongida milliy
xo‘rlanish tuyg‘usini qo‘zg‘atdi. Bu esa shovinizm va milliy mustaqillik
g‘oyalarining keng ildiz otishiga yo‘l ochdi.
Ikkinchidan, xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilashi qoidasidan kelib
chiqib, milliy davlatlar tuzishda tuzatib bo‘lmas suiiste’molliklarga yo‘l
qo‘yildi. Yangi davlatlar chegaralari shunday belgilandiki, natijada 19 mln ga
yaqin kishi o‘zi mansub bo‘lgan millat nomi bilan atalgan davlat fuqarosi
bo‘la olmay qoldi. Ular boshqa davlatlarda «milliy kam sonli xalqlar» atamasi
ostida yashay boshladilar. Binobarin, bu 19 mln ga yaqin kishining mavjud
ahvoldan noroziligi tinchlikka tahdid solmay qolmas edi.
Versal — Vashington
tizimining mustahkam
emasligi
15
Uchinchidan, yangi tashkil etilgan davlatlar chegarasi shunday belgilandiki,
ular bir-biriga chegara da’vosi bilan istalgan paytda chiqishi mumkin
edi. Bu omil ham tinchlikni xavf ostida qoldirardi.
To‘rtinchidan, Versal — Vashington tizimi shartnomalarining amalda
bajarilishini ta’minlovchi kuchli mexanizm (vositalar) vujudga keltirilmagan
edi.
Tuzilgan yangi xalqaro tashkilot — Millatlar Ittifoqiga bunday vakolat
berilmagan edi. Antanta davlatlari ham bunda qodir emas edilar. Chunki
kecha ittifoqchi bo‘lgan bu davlatlar o‘rtasida urushdan keyin vujudga kelgan
ziddiyatlar amalda ittifoqchilik majburiyatlarini yo‘qqa chiqargan edi.
Beshinchidan, sobiq Germaniya va Turkiya imperiyalari xalqlariga
mustaqillik amalda mandat tizimining vasiylik tamoyili bilan niqoblandi,
xolos. Yirik mustamlakachi asosiy davlatlar Buyuk Britaniya va Fransiya
«buyuk vasiy»lar ham bo‘lib oldilar. Mustamlaka xalqlar milliy-ozodlik kurashini
davom ettirdilar.
Oltinchidan, Versal — Vashington tizimi Sovet Rossiyasining ishtirokisiz
yaratildi. Antanta sovet davlatiga dushman Germaniya bilan separat sulh
tuzgan sotqin deb, bolshevizmga esa dushmanlik ko‘zi bilan qaradi.
Versal — Vashington tizimiga kiruvchi birorta ham shartnomani
imzolamagan Sovet davlati bu tizimga nisbatan muxolifat bo‘lib qoldi.
Ma’lumki, 20-yillar tarixga «patsifizm erasi» nomi
bilan kirdi. Bu hodisa xalqaro munosabatlarda
ham o‘z aksini topdi. Shuning uchun ham katta
kamchilik va adolatsizliklarga qaramay, Versal —
Vashington tizimi o‘zida patsifizm ruhini aks
ettirgan edi va bu tizim 20-yillarda xalqaro munosabatlarda vaqtinchalik
bo‘lsa-da, nisbatan barqarorlikni ta’minlay oldi.
Biroq Versal — Vashington tizimi g‘olib davlatlar o‘rtasidagi hamda
g‘oliblar va yengilgan davlatlar o‘rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf etmadi.
Aksincha, bu ziddiyatlar tez orada o‘zini to‘la namoyon eta boshladi.
AQSH 20-yillarning oxiriga kelib barcha buyuk G‘arb va Sharq davlatlari —
Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Italiya va Yaponiya birgalikda ishlab
chiqargan sanoat mahsulotlaridan ko‘p mahsulot ishlab chiqara boshladi.
Chetga sarmoya joylashtirish miqdori bo‘yicha Buyuk Britaniyaga
yetib oldi.
AQSHning maqsadi xalqaro maydonda Buyuk Britaniya gegemonligiga
chek qo‘yish, Germaniyaning Fransiya tomonidan asoratga solinishiga yo‘l
qo‘ymaslik, uni Yevropada Fransiyaga bas keluvchi raqibga aylantirish edi.
O‘z navbatida, yengilgan davlatlar va urush natijasida kam o‘lja tekkan
mamlakatlar o‘ch olish ishtiyoqida yonmoqda edi. Biroq 20-yillarda ham
Yevropada patsifistik kayfiyat va urushga qarshi harakat hali kuchli edi.
Buyuk davlatlar hukmron doiralari istaydilarmi, yo‘qmi, bu omil bilan
hisoblashishga majbur edilar.
20-yillarda xalqaro
munosabatlarning
o‘ziga xos
xususiyatlari
16
Fransiya Yevropada yagona qudratli davlat bo‘lish
uchun kurashardi. Shuning uchun ham u eng ko‘p
sonli armiya tuzdi. Biroq uning qudrati bundan
keyin qanday bo‘lishi Germaniyaning unga to‘lashi lozim bo‘lgan reparatsiyaga
ham bog‘liq edi. Xuddi shu muammo uni xavotirga solar edi.
Binobarin, Fransiyaning Yevropa qit’asida yetakchi davlat bo‘lish orzusi
mustahkam iqtisodiy tayanchga ega emas edi. Tabiiyki, bunday sharoitda
Fransiya xalqaro munosabatlarda qudratli siyosiy omil vazifasini bajara olmas
edi.
Germaniyadan reparatsiya olish masalasini Fransiyaning yakka o‘zi hal
eta olmaganligi buning tasdig‘idir. Shuning uchun ham bu muammoni hal
etish tashabbusi AQSH qo‘liga o‘tgan edi. Reparatsiya va Yevropa
davlatlarining AQSHga qarzini to‘lashi masalasi bilan shug‘ullanuvchi maxsus
Xalqaro qo‘mitaning bu masala borasida 1924-yilda Amerika bankiri Daues
rejasini qabul qilganligi shu bilan izohlandi.
Daues rejasiga ko‘ra, Germaniya dastlab yiliga 1 mlrd markadan
reparatsiya to‘lashi, keyinchalik esa bu raqam 3 mlrd markaga chiqarilishi
lozim edi.
1929-yilda bo‘lib o‘tgan Gaaga xalqaro konferensiyasi bu masalada Amerika
vakili Yung rejasini qabul qildi. Unga ko‘ra, Germaniya to‘laydigan har yilgi
reparatsiya miqdori 2 mlrd marka hajmida chegaralanib qo‘yildi.
Reparatsiyaning umumiy miqdori esa kamaytirildi.
Jahon iqtisodiy inqirozi boshlangach esa, 1931-yildan Fransiyaning
raqiblari taklifi bilan Germaniyaning reparatsiya to‘lash majburiyati to‘xtatib
qo‘yildi.
Germaniya to‘laydigan reparatsiya miqdorining
kamaytirilishi Fransiyani tashvishga solib qo‘ydi.
Buning ustiga AQSH Germaniya qudratini tiklash
yo‘lida unga katta yordam ko‘rsatmoqda edi.
Shuning uchun ham 1927-yilning aprel oyida Fransiya tashqi ishlar
vaziri A. Brian AQSHga urushdan milliy siyosat quroli sifatida voz kechish
haqida shartnoma imzolash haqidagi taklif bilan murojaat qildi. Patsifistik
kayfiyat hukmron bo‘lgan bir sharoitda AQSH va boshqa davlatlar bu taklifni
qabul qilmay ilojlari yo‘q edi. Natijada, 1928-yil davlat vakillari Brian –
Kellog (AQSH davlat kotibi) pakti deb atalgan paktni imzoladi. Biroq muhim
xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan bu hujjat bajarilmadi.
Sovet davlati buyuk davlatlar o‘rtasidagi va ular bilan boshqa davlatlar
o‘rtasidagi ziddiyatlardan ustalik bilan foydalana oldi. G‘arb davlatlari Sovet
davlatini yakkalab qo‘yishga intilsalar-da, u 1922-yilning aprel oyida Genuyaga
yaqin joy — Rapalloda Germaniya bilan shartnoma imzolashga muvaffaq
bo‘ldi. Shartnomaga ko‘ra, tomonlar bir-biriga nisbatan barcha da’volardan,
jumladan, qarz va tovonlardan ham voz kechdilar. 1924-yil Sovet davlatini
Yevropaning barcha mamlakatlari tan oldilar. Sovet davlati G‘arb davlatlari
Davlatlararo
munosabatlarning
yanada keskinlashuvi
Reparatsiya
muammosi
17
bilan tinch-totuv yashash masalasiga sinfiy kurashning xalqaro maydondagi
shakli sifatida qarar edi. Shuning uchun ham bu munosabat doimiy emas,
G‘arb davlatlari ertami-kechmi harbiy intervensiya uyushtirishi mumkin,
deb hisoblardi. G‘arb esa, o‘z navbatida Rossiya va Komintern tomonidan
inqilobning eksport qilinishi mumkinligidan cho‘chir edi.
Shuning uchun ham ularning o‘zaro munosabatlarida hadiksirash mavjud
edi. 1925-yilda Lokarno konferensiyasida imzolangan «Reyn kafolat pakti»ga
Sovet davlati keskin norozilik bildirdi. Chunki, bu paktga ko‘ra, buyuk
davlatlar Belgiya va Gollandiya chegaralari daxlsizligini kafolatlaganlari
holda, bunday kafolat Sharqiy Yevropa davlatlari uchun joriy etilmadi.
Sovet davlati esa, o‘z chegaralari xavfsizligini ta’minlash maqsadida,
Germaniya, Turkiya, Litva va Afg‘oniston bilan betaraflik to‘g‘risida
shartnoma imzoladi.
30-yillarda xalqaro munosabatlarning o‘ziga xos
xususiyatlaridan biri Versal — Vashington tizimining
barbod bo‘lishi hamda G‘arb va Sharqda
urush o‘choqlarining vujudga kelishi, dunyoning
yangi urush sari qadam bosishidan iborat.
Jahon iqtisodiy inqirozi yillarida (1929—1933) Versal — Vashington
tizimining barbod bo‘lish jarayoni yanada tezlashdi. Yevropada kuchlar
nisbatida keskin o‘zgarishlar yuz berdi, davlatlar o‘rtasida raqobat yanada
kuchaydi. Bu raqobat, ayniqsa, qurollanish poygasida yaqqol namoyon bo‘ldi.
AQSHning qo‘llab-quvvatlashi bilan Germaniya xavfsizlik tizimi doirasida
tenglik huquqini qo‘lga kiritdi.
Bu tenglik huquqi amalda Germaniyaning harbiy qudratini tiklash
huquqini tan olish bilan barobar edi. Versal tinchlik shartnomasining shu
tarzda taftish qilinishi sobiq g‘oliblar va mag‘lublar ahvolini o‘zgartirib
yubordi. Ayniqsa, Fransiyaning ahvoli yomonlashdi. 30-yillarning boshidayoq
Germaniya tomonidan uning xavfsizligiga tahdid solinayotganligi sezila
boshladi. Shunday sharoitda 1932-yilda Fransiya Sovet davlati bilan o‘zaro
hujum qilmaslik to‘g‘risida shartnoma imzoladi.
Uzoq Sharqda ham vaziyat keskinlashdi. Xitoy Buyuk Britaniya, AQSH
va Yaponiya munosabatlari keskinlashgan maydonga aylanib qoldi. Yaponiya
«Buyuk Osiyo» imperiyasini yaratish ishtiyoqi bilan yonmoqda va shu niyatda
u 1931-yilda Xitoyga hujum qildi va Manjuriyani bosib oldi. Shu tariqa
yangi jahon urushining birinchi o‘chog‘i vujudga keldi. Germaniyada fashizm
doiralari qalbini birinchi jahon urushi natijalari bo‘yicha o‘ch olish orzusi
egallab olgan edi. Ayni paytda ular dunyoga hukmron bo‘lish da’vosi bilan
chiqdilar. Versal shartnomasi amalda inkor etildi. 1935-yilda umumiy harbiy
majburiyat joriy etildi va Saar viloyati qo‘shib olindi. 1936-yilning mart
oyida Germaniya qo‘shinlari demilitarizatsiyalashtirilgan zonani egalladi
va qurollanish poygasini avj oldirdi. Shu tariqa yangi jahon urushining
ikkinchi o‘chog‘i vujudga keldi.
30-yillarda xalqaro
munosabatlarning
o‘ziga xos
xususiyatlari
2 — Jahon tarixi
18
Bu davrda fashistik Italiya ham qo‘l qovushtirib o‘tirmadi. 1935-yilning
oktabr oyida uning qo‘shinlari Efiopiyaga bostirib kirdi. 1936-yil bahoriga
kelib bu davlat Italiya mustamlakasiga aylandi. Bu urush Yevropa fashist
davlatlarining ochiqdan-ochiq qurolli agressiyaga o‘tishi edi.
1936-yil iyun oyida Germaniya va Italiya fashistlari Ispaniya fashizmiga
qurolli yordam ko‘rsatdilar. Buyuk Britaniya va Fransiya esa Ispaniya
ishlariga aralashmaslik siyosatini e’lon qildi. Bu bilan ular amalda Ispaniya
Respublikasining ag‘darilishiga ko‘maklashdilar. 1939-yilda Ispaniyada
general Frankoning fashistik tartibi o‘rnatildi.
Ayni paytda yangi jahon urushi tashabbuskori bo‘lgan davlatlar ittifoqi
qaror topdi. Xususan, 1936-yil noyabrida Germaniya va Yaponiya
«Antikomintern pakti» deb atalgan paktni imzoladilar. 1937-yilda bu paktga
Italiya ham qo‘shildi. Shu tariqa Berlin — Rim — Tokio uchburchagi —
dunyoni kuch ishlatish yo‘li bilan qayta bo‘lishga intilayotgan 3 davlat
agressiv ittifoqi vujudga keldi. Bundan ruhlangan Yaponiya Xitoyda yanada
yirik bosqinchilik harakatlarini boshladi. Germaniya esa Avstriyani
bosib oldi.
30-yillarda xalqaro munosabatlarga xos yana bir
xususiyat shu ediki, jahon jamoatchiligining katta
qismi urushni xohlamas, urushga faqat ba’zi
davlatlargina intilmoqda edi.
Xo‘sh, shunday bo‘lsa, nega ikkinchi jahon urushining oldini olib
bo‘lmadi?
Birinchidan, G‘arb davlatlari jahon iqtisodiy inqirozining oqibatlarini
bartaraf etish bilan band bo‘lib qoldilar. Natijada, bu omil G‘arbning urush
xavfiga jamoa bo‘lib kurashish qobiliyatini pasaytirib yubordi.
Ikkinchidan, jamoaviy xavfsizlik tizimi kuch ishlatishni inkor etmas edi.
Binobarin, tinchlikni saqlab qolish jasoratni, har qanday qurbonlarga tayyor
turishni, irodani talab etardi. Biroq yaqindagina tugagan birinchi jahon urushining
qonli oqibatlari kishilarni dahshatga solib qo‘ygan edi. Shuning uchun
ham jamoatchilik fikri bunday yangi qurbonlar berishga tayyor emas edi.
Bu holat, o‘z navbatida, yangi urushning oldini olishga qodir davlatlar
(Buyuk Britaniya, Fransiya) siyosatida passivlik, ehtiyotkorlik va noizchillikni
yuzaga keltirdi. AQSHda esa aralashmaslik kayfiyati kuchli edi. Shuning
uchun ham urush xavfi kundan-kunga kuchayib borayotgan bir sharoitda
AQSH hukmron doiralari o‘z qobiqlariga o‘ralib olishni lozim topdilar. Bu
esa yangi urush olovini yoqishga intilayotganlarga juda qo‘l keldi.
Uchinchidan, G‘arb Gitlerning hokimiyat tepasiga kelganligi qanday
oqibatlarga olib kelishi mumkinligiga o‘z vaqtida to‘g‘ri baho bera olmadi.
Buyuk Britaniya va Fransiya «tinchlantirish» siyosatini yuritdi.
To‘rtinchidan, bir tomondan, Buyuk Britaniya va Fransiya o‘z xavfsizliklarini
Germaniya agressiyasini Sharqqa, Moskvaga qarshi burib yuborish
yo‘li bilan saqlab qolishga intilgan bo‘lsalar, Sovet davlati, o‘z navbatida,
Nega yangi jahon
urushining oldini olish
Dostları ilə paylaş: |