O‘zbekiston respublikasi

tozalandi.

Shu tariqa fuqarolar urushi va chet el intervensiyasi bolsheviklar g‘alabasi

bilan tugadi. Bolsheviklar g‘alabasining asosiy sababi — ularning mamlakat

aholisi asosiy qismi bo‘lgan mayda va o‘rtahol dehqonlar tomonidan qo‘llabquvvatlanishiga

erishganliklari edi. Ayni paytda milliy chekka o‘lkalarda

ham ularni qo‘llab-quvvatlovchi kuchlar bo‘lgan edi.

Sovet—Polsha urushi.

Chet el intervensiyasi

va fuqarolar

urushining tugashi

27

Oq gvardiyachi hukumatlar esa Rossiya hududining bo‘linmasligi va

davlatning yagonaligini e’lon qilganlar. Bu esa, tabiiyki, ularning milliy

chekka o‘lkalarda qo‘llab-quvvatlanmasligiga sabab bo‘lgan.

1919-yildan Sovet hokimiyati o‘rtahol dehqonlarga nisbatan siyosatni

o‘zgartirdi. Agar avvalgi yillarda u o‘rtahol dehqonlarni betaraf qoldirish

siyosatini yuritgan bo‘lsa, endi uni o‘z tomoniga og‘dirish siyosatini yurita

boshladi. Ayni paytda Sovet davlati Antanta davlatlari o‘rtasidagi ziddiyatlardan

ustalik bilan foydalana oldi. Chunonchi, o‘ziga qo‘shni davlatlar —

Finlandiya, Estoniya, Latviya va Litva bilan tinchlik shartnomalari, Shvetsiya

va Daniya bilan o‘zaro manfaatli savdo shartnomalari imzolay oldi.

Bolsheviklar ilgari surgan kommunistik mafkura

Turkiston xalqlari uchun mutlaq yot tushuncha

edi. Shuning uchun ham mahalliy aholi bu

mafkurani avval boshdanoq o‘ziga singdira

olmadi. Ikkinchidan, Sovet hukumati o‘rnatilgan

dastlabki kundanoq unga mahalliy aholi vakillari jalb etilmadi. Bu bilan

bobolarimiz milliy g‘ururi va haq-huquqi inkor qilindi. Shu tariqa, Turkistonda

o‘rnatilgan sovet tuzumi podsho Rossiyasi mustamlakachiligining

yangi shakli ekanligi dastlabki kunlardanoq oshkor bo‘lib qolgan edi.

Uchinchidan, Sovet hokimiyati mahalliy xalqning asrlar davomida

shakllangan urf-odatlari, milliy qadriyatlarini toptagan, oyoqosti qilgan edi.

Shuning uchun ham millatparvar, erksevar kuchlar 1917-yilda Turkiston

Muxtoriyatini tuzdi. Biroq u Sovet hokimiyati tomonidan qonga botirilganligi

sizga avvalgi darslardan ma’lum.

Turkiston Muxtoriyatining tugatilishi bilan farg‘onaliklar Turkistonda

birinchi bo‘lib bolsheviklar hokimiyatiga qarshi qurolli kurashga otlandilar.

Turkistonda milliy-ozodlik harakati 1918-yilning fevral oyida boshlandi.

Katta Ergash, Kichik Ergash, Madaminbek, Shermuhammadbek, Islom

pahlavon va Yormat Maxsum kabilar bu harakat yo‘lboshchilari bo‘ldilar.

Sovet hokimiyati Turkiston xalqlari milliy-ozodlik harakatini bosmachilik

harakati, deb tahqirladi.

«Bosmachi» deyilganda xalq o‘rtasida harbiy sohaga aloqasi bo‘lmagan

jinoyatchi unsurlar, o‘g‘rilar va bezorilar to‘dasi tushunilgan. Xo‘sh,

Turkistondagi milliy-ozodlik harakatining harakatlantiruvchi kuchlari ana

shunday jinoyatchi to‘dalar edimi? Aslo unday emas. Ular Turkistonni

bosqinchi bolsheviklar armiyasidan tozalash, Sovet hokimiyatini tugatish,

milliy mustaqil davlatga ega bo‘lish uchun kurashganlar. Bu kurash 1935-

yilgacha davom etdi. Biroq bu harakat Sovet hokimiyati tomonidan

shafqatsizlarcha bostirildi.

Fuqarolar urushi va chet el intervensiyasi natijasida

Sovet Rossiyasi katta talafot ko‘rdi.

Chunonchi, xalq xo‘jaligiga yetkazilgan zarar

50 mlrd oltin so‘mni tashkil etdi. Sanoat ishlab chiqarishi 1920-yilda 1913-

Yangi iqtisodiy

siyosat

Turkiston xalqlari

milliy-ozodlik

harakatining

tor-mor etilishi

28

yilga nisbatan 7 baravar, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish

esa 3 foizga kamaydi. Urush maydonlarida, shuningdek, ochlik va kasallik,

oq va qizil terror natijasida 8 mln kishi halok bo‘ldi. 2 mln kishi siyosiy

boshpana izlab mamlakatdan chiqib ketdi. Ularning 75 mingdan ortig‘i

ilg‘or va talantli ziyolilar edi.

Ishchilarning soni 2 baravar kamaydi. Ularning ma’lum qismi sinfiy

qiyofasini yo‘qotdi. Ishsizlik kuchaydi, bu hol ularda afsuslanish, loqaydlik,

tushkunlik kayfiyatini kuchaytirdi. Ayni paytda, ishchilar orasida sovet

hokimiyati siyosatidan norozilik ham kuchayib bordi. Ishchilar madadidan

ayrilish sovet hokimiyati uchun hayot-mamot masalasi edi. 1920-yilning

oxiriga kelganda dehqonlar oziq-ovqat razvyorstkasi siyosatiga ochiqdanochiq

qarshi chiqa boshladi.

Bu tahdid sovet hokimiyati uchun qanday oqibatga olib kelishi

mumkinligini 3,5 millionli Qizil Armiyaning 77 foizini dehqonlar tashkil

etganligidan bilsa ham bo‘lar edi. Ahvol shaharlarda ish tashlashga,

qishloqlarda esa dehqonlarning isyoni kuchayishigacha borib yetdi.

Norozilik armiyaga ham kirib bordi. Chunonchi, 1921-yilning fevral

oyida Kronshtadt harbiy-dengiz qal’asida isyon ko‘tarildi. Sovet hukumati

isyonni kuch bilan bostirdi. Sovet hukumati «harbiy kommunizm» siyosatini

bekor qilishga, 1921-yil bahorida uning o‘rniga yangi iqtisodiy siyosat (nep)ni

joriy etish yo‘lini tutishga majbur bo‘ldi. Yangi iqtisodiy siyosatning asosiy

yo‘nalishlarini mashhur iqtisodchi M. A. Lorin ishlab chiqqan.

Xo‘sh, yangi iqtisodiy siyosat «harbiy kommunizm» siyosatidan qanday

asosiy xususiyatlari bilan farq qiladi?

1. Razvyorstka o‘rniga oziq-ovqat solig‘i joriy etildi. Bu soliq, birinchidan,

razvyorstkadan 2 baravar kam edi. Ikkinchidan, u oldin e’lon qilib qo‘yildi.

Ayni paytda, uning miqdori qat’iy va o‘zgarmas edi. Bu hol, o‘z navbatida,

dehqonga soliq uchun to‘langan miqdordan ortib qolgan donni o‘ziga olishga

imkon berardi. Endi, dehqon uni bozor narxida erkin sotish imkoniga ega

bo‘ldi. Yakka hol dehqonlar qishloq xo‘jalik mahsulotining 98,5 foizini

ishlab chiqaradigan bo‘ldi.

2. Sovet hokimiyatining dastlabki yillarida milliylashtirilgan mayda va

o‘rta korxonalar egalariga qaytarib berildi. Xususiy shaxslarga bunday

korxonalarni ochishga ruxsat etildi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish

vositalari ijarasi joriy etildi.

3. Chet el kapitali kirib kelishiga ruxsat etildi. Ular Sovet davlati

korxonalarini ijaraga ola boshladilar. Ayni paytda qo‘shma korxonalar

qurishga ruxsat etildi. 20-yillarning o‘rtalariga kelganda, kapitalistik sektor

sanoat mahsulotining 27 foizini ishlab chiqara boshladi. Chakana savdoning

75 foizi, ulgurji savdoning esa 18 foizi xususiy soha qo‘lida to‘plandi.

4. Korxonalarning xo‘jalik hisobi asosida ishlashi joriy etildi. Bu esa,

o‘z navbatida, korxonalarning asta-sekin o‘z xarajatlarini o‘zi qoplash, o‘zini

o‘zi pul bilan ta’minlash imkonini berar edi.

29

5. Mehnatga qarab ish haqi to‘lash qayta tiklandi.

Yangi iqtisodiy siyosat tez orada o‘z samarasini ko‘rsata boshladi.

Chunonchi, 1922-yilda mahsulotlarni taqsimot asosida berish bekor qilindi.

1925-yilga kelib don yetishtirish 1909—1913-yillar oralig‘idagi yillik

ko‘rsatkich darajasidan oshdi. Chorvachilik mahsulotlari yetishtirish bo‘yicha

1926-yilda 1913-yilgi ko‘rsatkichga erishildi. Sanoat mahsulotlarining asosiy

turlarini ishlab chiqarishda 1913-yil ko‘rsatkichiga 1926—1927-yillarda

erishildi. Iste’mol buyumlari ishlab chiqarish esa 1913-yildagi ko‘rsatkichning

72 foizini tashkil etdi.

Bolsheviklar partiyasi har bir millatga o‘z taqdirini

o‘zi belgilash huquqini berish haqidagi va’dasidan

tez orada voz kechdi.

Sovet davlati (RSFSR) rahbarlari sobiq Rossiya imperiyasi hududini

mumkin qadar yana avvalgi chegaralarda saqlab qolishga urindilar. Xo‘sh,

nega shunday bo‘ldi? Bolsheviklar fikricha, birinchidan, yagona imperiya

saqlanmasa, Rossiya jahon inqilobi tayanchi va harakatlantiruvchi kuchi

bo‘lishdek strategik vazifaning uddasidan chiqa olmas edi.

Ikkinchidan, dunyoda faqatgina mehnatkashlar davlati bo‘lgan bolsheviklar

davlati, ularning o‘z so‘zlari bilan aytganda, kapitalistik qurshov

siquviga bardosh bera olmaydi. Bolsheviklar o‘zlarining bu maqsadlari yo‘lida

hech narsadan qaytmadilar.

1922-yilning 30-dekabrida to‘rtta respublika yagona davlat — SSSRga

— Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqiga birlashdilar. Bular: RSFSR,

Ukraina, Belorussiya va Zakavkaze Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi

Ozarbayjon, Armaniston va Gruziyani birlashtirgan edi. Ularning

vakolatli vakillari syezdi (SSSR sovetlarining I syezdi) 1922-yilning 30-

dekabrida SSSR tuzilganligi haqida Deklaratsiya va Shartnoma qabul qildi.

1924-yilda esa bu yangi davlatning Konstitutsiyasi qabul qilindi.

Sobiq SSSRdan tashqari boshqa davlatlar tarixshunosligida bu davlat

Qizil imperiya deb ataladi. Sovet davlati qon to‘kish hisobiga vujudga

kelganligi uchun ular o‘z bayroqlarini qizil rangda tanlagan edilar. Qon

rangi bolsheviklar tuzgan imperiyaga nisbatan ham ishlatilgan.

Bu imperiya 1940-yilgacha boshqa millatlar haq-huquqlarini poymol

qilish hisobiga kengaya bordi. Ular Turkistonni 5 ta «davlat»ga bo‘lib

yubordilar. Bu yerda O‘zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston, Qirg‘iziston

va Qozog‘istonni tuzdilar. 1925—1936-yillar oralig‘ida ular birin-ketin «ixtiyoriy

ravishda» qizil imperiya tarkibiga kiritildi. Bu imperiya 15 ta

«mustaqil», «tenglar ichida teng» respublikalardan iborat edi. Aslida esa

ular Rossiya tarkibidagi mustamlakalar edi.

Bolsheviklar (kommunistlar) Qizil imperiya hududida yashayotgan millatlar

o‘zligini unutishlari uchun barcha yovuz ishlarni amalga oshirishdi. Biroq bu

imperiya tarkibiga kiruvchi hech bir millat, shu jumladan o‘zbek millati

bolsheviklar o‘ylab topgan yangi birlik — sovet xalqi bo‘lib shakllanmadi.

SSSRning tashkil

etilishi

30

Qishloq xo‘jaligini

kollektivlashtirish

Sovet hukumati 20-yillarda sotsializm qurish deb

nomlangan rejani amalga oshirishga kirishdi.

Sobiq Sovet davri tarix kitoblarida bu reja «sotsializm qurishning lenincha

plani» deb ataladi va uch qismdan, ya’ni mamlakatni industrlashtirish,

qishloq xo‘jaligini kollektivlashtirish va madaniy inqilobni amalga oshirishdan

iborat edi.

Bolsheviklar (kommunistlar) partiyasining 1925-yilda bo‘lib o‘tgan XIV

syezdi industrlashtirish yo‘lini e’lon qildi. Industrlashtirish, yirik mashinalashgan

ishlab chiqarishni yaratish jarayoni degani edi. Bu jarayon, eng

avvalo, og‘ir sanoatni (energetika, metallurgiya, mashinasozlik, neft kimyosi

va boshqalar) rivojlantirishni ko‘zda tutardi. Chunki, davlat rahbarlari

fikricha, bu sohalarni rivojlantirmay turib «kapitalistik qurshov»ga qarshi

turib bo‘lmas edi. Bu maqsadga erishish yo‘lida yangi iqtisodiy siyosatdan

ham voz kechildi. Xo‘jalikni boshqarish o‘ta markazlashtirildi.

Xalq xo‘jaligi «besh yillik planlar» deb atalgan direktiv rejalar asosida

faoliyat ko‘rsatadigan bo‘ldi. Hukumat o‘z maqsadini ro‘yobga chiqarishni

qattiq repressiya siyosati bilan qo‘shib olib bordi. Mamlakatda amalda qullik

mehnati joriy etildi. Bu tadbirlar o‘z samarasini bermay qolmadi.

1929—1937-yillar oralig‘ida jami 6 mingga yaqin yirik sanoat korxonasi

(yiliga 600—700) qurildi. 1937-yilga kelib Sovet davlati sanoat mahsuloti

ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda AQSH dan so‘ng ikkinchi o‘ringa chiqib

oldi. Chetdan 100 turdan ortiq mahsulot sotib olinmaydigan bo‘ldi va texnikiqtisodiy

jihatdan boshqa davlatlarga qaramlikdan qutuldi.

Biroq shuni ham ta’kidlash adolatli bo‘ladiki, Sovet davlati sanoat

mahsuloti ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda 2-o‘ringa chiqqan bo‘lsa-da,

aholi jon boshiga mahsulot ishlab chiqarishda boshqa buyuk davlatlardan

ancha orqada qolgan edi. Qizil imperiya o‘zining butun umri davomida

ana shu qoloqlikni bartaraf eta olmadi.

Bolsheviklar partiyasining XV syezdi 1927-yilda

qishloq xo‘jaligini to‘la kollektivlashtirish to‘g‘risida

qaror qabul qildi. Qishloq 30-yillarning oxirigacha

to‘la kollektivlashtirildi. Ular o‘zlarining bu siyosatini qishloqni

sotsialistik asosda qayta qurish, deb atadilar. Xo‘sh, kollektivlashtirish

nima edi?

Kollektivlashtirish natijasida qishloqda yakka tartibda faoliyat yurituvchi

o‘rtahol dehqon xo‘jaliklarini tugatib, ularning o‘rnida qishloq xo‘jaligi

mahsulotlarini kollektiv (jamoa) mehnat asosida yetishtiruvchi xo‘jalik

(kolxoz deb atalgan) vujudga keltirildi.

Jamoa xo‘jaligining yeri davlatniki edi. Davlat yerni kollektiv xo‘jaliklarga

tekinga ijaraga berdi. Jamoa xo‘jaligi xo‘jalik hisobi asosida faoliyat yuritdi.

Davlat yeridan foydalanganligi uchun hamda topgan daromadlari yuzasidan

davlatga soliq to‘lagan. Aholi biror-bir tabaqasining xususiy mulk shaklida

yeri bo‘lmagan.

Industrlashtirish

31

Kolxoz o‘ziga berilgan yerda davlat rejasiga ko‘ra mahsulot yetishtirgan.

Mahsulot davlat tomonidan qat’iy belgilangan narxda sotib olingan. Soliq

to‘lovidan hamda mahsulot yetishtirish uchun yil davomida qilgan

xarajatlaridan ortgan mablag‘ kolxozning mulki bo‘lgan.

Kolxoz o‘z ixtiyori bilan mahsulot yetishtira olmagan. O‘z ixtiyori bilan

mahsulot sota olmagan. Shuning uchun ham sobiq qizil imperiya o‘z aholisini

sifatli, zarur qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bilan to‘la ta’minlay olmadi va

chetdan sotib olishga majbur bo‘ldi. Kollektivlashtirish shafqatsiz jazo

qo‘llash yo‘li bilan olib borildi. Mulkdorlar o‘z mulklarini kolxozga

topshirishni istamaganliklari uchun ular qatag‘on qilindi. Mol-mulklari esa

tortib olindi. Qishloq aholisi o‘z chorva mollarini kolxozga topshirmaslik

uchun ko‘plab miqdorda so‘yib yubordi. Bu esa chorvachilikka o‘nglab

bo‘lmas darajada ziyon yetkazdi. Dehqonlar majburan kolxozlarga birlashtirila

boshlandi. Bunga qarshi dehqonlarning 1930-yilda 1600 marta qurolli

chiqishlari bo‘lib o‘tdi. Kollektivlashtirish jarayonida jami 9 mln kishi

quloq qilindi.

Xususan, O‘zbekistonda quloq qilinganlarning katta qismi Ukrainaning

Xerson viloyatiga surgun qilindi. U yerda ular paxta yetishtirishga majbur

etildi. Qolgan dehqonlar jon saqlash maqsadida kolxozlarga kirishga majbur

bo‘ldilar.

Majburiy kollektivlashtirish oqibatida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari

yetishtirish keskin ravishda kamayib ketdi. Natijada 1932—1933-yillarda

ocharchilik bo‘ldi va 5 mln dan ortiq kishi ochlikdan qirilib ketdi.

Kollektivlashtirish natijasida dehqonlar soni uchdan bir qismga kamaydi,

jami g‘alla yetishtirish amalda ko‘paymagan bo‘lsa-da, davlatga g‘alla sotish

1937-yilga kelib 1928-yilga nisbatan 3 baravar ko‘paydi. Bunga qishloq

aholisini xonavayron qilish hisobiga erishildi. O‘zbekistonda paxta

yetishtirishni ko‘paytirish hisobiga Sovet davlatining paxta mustaqilligi

ta’minlandi.

Madaniy inqilobning asosiy vazifasi eski tuzumdan

meros qolgan madaniy qoloqlikni tugatish,

sotsialistik ziyolilarni shakllantirish, madaniyatni partiya siyosatiga bo‘ysundirish

va jamiyatda yagona mafkura — kommunistik mafkura hukmronligini

qaror toptirishdan iborat bo‘ldi.

Bolsheviklar yangi sotsialistik madaniyat asosini marksistik mafkura tashkil

etadi, deb hisoblardilar. Binobarin, sotsialistik madaniyat proletariatning

(ishchilarning) sinfiy kurashi vazifalariga xizmat qilishi zarur edi.

Bolsheviklarning madaniyat sohasidagi siyosatiga ziyolilar qarshi turdilar.

Ular aholining 2,2 foizini tashkil etardi. 1917-yilda ziyolilarning 10 foizdan

kamrog‘i bolsheviklar partiyasi, bir qismi kadetlar va liberal sotsialistlar

partiyalari safida bo‘lsa, asosiy qismi esa betaraf pozitsiyada turdi. Sovet

davlati o‘zining jazo organi BFK — (Butunrossiya favqulodda komissiyasi)

1922-yildan DSB (Davlat siyosiy boshqarmasi), 1923-yildan BDSB

Madaniy inqilob

32

(Birlashgan Davlat siyosiy boshqarmasi) yordamida ziyolilarni ta’qib etish

siyosatini yuritdi.

NEPga o‘tish ziyolilarning bir qismi sovetlar tarafiga o‘tishiga sabab

bo‘ldi. Ziyolilarning bir guruhi Rossiyaning iqtisodiy va madaniy jihatdan

qayta uyg‘onishi uchun Sovet hokimiyati bilan hamkorlik qilishni afzal deb

bilganlar. Ayni paytda, marksistik mafkuraga tarafdor bo‘lmagan ziyolilar

egallab turgan vazifalaridan ozod etilgan.

1922-yilda alohida senzura organi — Glavlit tashkil etildi. Uning

ruxsatisiz gazeta, jurnal chiqarish va kitoblar chop etish mumkin emas edi.

Bolsheviklar partiyasi hokimiyat tepasida mustahkamlanib olgach,

sotsialistik ziyolilarni shakllantirish siyosatini yurita boshladi. Bu ziyolilar

yangi tuzumga sadoqat bilan xizmat qilishga da’vat etildi. 1927-yilga kelib

mamlakatda 148 ta institut va universitet ishlay boshladi (1917-yilda ularning

soni 95 ta bo‘lgan).

Mafkura kadrlarini tayyorlash uchun 1918-yilda kommunistik universitet;

1921-yilda esa K. Marks va F. Engels instituti, Qizil professorlar instituti,

Sharq mehnatkashlarining kommunistik universiteti; 1923-yilda V. I. Lenin

instituti ochildi.

Madaniy inqilob siyosatida umumta’lim maktablarini qayta qurish

masalasi alohida e’tiborda turdi. O‘quv dasturlari va darsliklari, o‘tmish va

hozirgi tarix sinfiylik va partiyaviylik nuqtayi nazaridan qayta ko‘rib chiqildi.

Madaniy inqilob natijasida, bolsheviklar so‘zi bilan aytganda, «shaklan

milliy, mazmunan sotsialistik» adabiyot shakllantirildi.

Ijodkorlar «sotsialistik realizm» ruhida asar bitishlari zarur edi. Bunday

asarlar o‘zining inqilobiy ruhi, asar qahramoni mafkurasini tubdan o‘zgartirib

borish hamda mehnatkashlarni sotsialistik ruhda tarbiyalashga xizmat qilish

kabi xususiyatlari bilan ajralib turishi lozim edi.

Milliy adabiyotlarda proletar internatsionalizmi g‘oyalari ustun turishi

zarur edi. Milliy o‘ziga xoslikni saqlashga uringan ijodkorlar qatag‘on

qilindilar. Chunonchi, O‘zbekistonda Abdulla Qodiriy, Usmon Nosir,

Abdulhamid Cho‘lpon, Munavvarqori Abdurashidxonov va boshqalar qatl

etildi.

Bolsheviklar partiyasi tarixi bo‘yicha o‘quv darsligi va qo‘llanmalari o‘ziga

xos «yo‘lchi yulduz» vazifasini o‘tay boshladi. Tabiiy, aniq va texnika fanlarini

ham imkoni boricha kommunistik mafkuraga xizmat qildirishga harakat

qilindi.

Sovet davlati 30-yillarning oxiriga kelib xalq xo‘jaligi uchun o‘zining

sof mutaxassislarini kerakli miqdorda tayyorlashga muvaffaq bo‘ldi va 1930-

yilda umumiy majburiy boshlang‘ich ta’lim joriy etildi. 1932-yilda 8—11

yoshli bolalarning 98 foizi maktablarga qatnay boshladi. 1934-yilda esa 10

yillik ta’lim joriy etildi. 1939-yilga kelib, SSSR aholisining 81,2 foizi

savodli edi.

33

Bolsheviklar partiyasi omma o‘rtasida ateistik targ‘ibot ishini zo‘r kuch

bilan olib bordi. Cherkov va masjidlar mol-mulkdan mahrum etildi. Dinning

jamiyat hayotidagi ijobiy o‘rni butunlay inkor etildi hamda din va dindorlarga

qarshi kurash avj oldirildi. Ko‘plab din arboblari qatag‘on qilindi.

Sovet jamiyatining har bir a’zosi mafkuralashtirilgan biror-bir tashkilotga

jalb etilgan edi. Masalan, eng ishonchli kishilar kompartiya safiga (2 mln

kishi), ongli yoshlar komsomolga (9 mln kishi), bolalar — pioner tashkilotiga,

ishchi va xizmatchilar kasaba uyushmalariga (22,5 mln kishi),

adabiy va badiiy ijodkorlar uyushmalariga birlashtirilgan edi. Ular sovet

davlatining navbatdagi har qanday vazifalariga safarbar etilishga tayyor edilar.

Xulosa qilib aytganda, 30-yillar oxiriga kelib jamiyatda yagona mafkura —

marksizm-leninizm (kommunistik) mafkurasining to‘la hukmronligi qaror

toptirildi. Boshqa barcha mafkuralar to‘la inkor etildi.

1921-yilda sovet davlati o‘zining janubiy qo‘shnilari

— Turkiya, Eron va Afg‘oniston bilan diplomatik

munosabatlar o‘rnatishga erishdi. 1922-

yilda Germaniya amalda sovet davlatini tan oldi

va ikki davlat o‘rtasida savdo-iqtisodiy aloqalar rivojlana boshladi.

1924-yilda Buyuk Britaniya Sovet davlatini tan oldi. Buyuk davlatlardan

faqat AQSH qizil imperiyani tan olishni paysalga sola boshladi. Sovet

davlati o‘z tashqi siyosatining strategik yo‘nalishini belgilashda o‘z

xavfsizligiga sobiq Antanta davlatlari tahdid solishi mumkinligini hisobga

oldi va shuning uchun ham u g‘arb davlatlari, birinchi navbatda, Buyuk

Britaniya va Fransiya siyosatini diqqat bilan kuzatib bordi. Ayni paytda

g‘arb davlatlari o‘rtasida imzolangan Lokarno shartnomasiga qarshi chiqdi.

Lokarno shartnomasi Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya, Belgiya, Chexoslovakiya

va Polsha o‘rtasida imzolangan va Germaniyani Millatlar Ligasiga

qabul qilishga kelishilgan edi. 1925—1927-yillarda Sovet hukumati Turkiya,

Litva, Eron va Afg‘oniston bilan betaraflik va bir-biriga hujum qilmaslik

haqida shartnomalarni imzolashga muvaffaq bo‘ldi.

1928-yilda buyuk davlatlar o‘rtasida «Siyosatda urushdan voz kechish

va barcha kelishmovchilik hamda nizolarni tinch vositalar yordamida hal

etish to‘g‘risida» shartnoma imzolandi. Sovet hukumatining qat’iy talabi

bilan g‘arb davlatlari shartnomani uning ham imzolashiga rozilik berishga

majbur bo‘ldilar. 1932-yilda Sovet davlati Finlandiya, Estoniya, Polsha va

Fransiya bilan o‘zaro hujum qilmaslik to‘g‘risida shartnoma imzolanishiga

muvaffaq bo‘ldi.

1931-yilda Uzoq Sharqda Yaponiya harbiy harakatlarni boshlab yubordi.

1933-yilda Germaniyada fashizmning hokimiyat tepasiga kelishi xalqaro

ahvolga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.

Endi, Sovet davlati Germaniya va Yaponiya bilan munosabatlarni

ehtiyotkorlik, ehtiroslarga berilmaslik tamoyili asosida qurish lozim, deb

hisoblardi.

20—30-yillarda

SSSRning tashqi

siyosati

3 — Jahon tarixi

34

Sovet hukumati 1935-yilda Italiyaning Efiopiyaga qarshi agressiyasini

qoraladi. General F. Frankoning Ispaniyada fashistik diktaturasini

o‘rnatishiga qarshi kurashayotgan kuchlarga harbiy va moliyaviy yordam

ko‘rsatdi. Ularga yordam uchun ko‘ngillilarni jo‘natdi.

Fashizm xavfi kuchayib borayotgan bir davrda,

Fransiya kollektiv xavfsizlik tizimini vujudga

keltirish taklifi bilan chiqqan edi. Sovet davlati

1933-yildan boshlaboq bu g‘oyaning faol tarafdorlaridan

biriga aylandi. Chunki Germaniya fashizmining antikommunistik

tig‘i, uning nemis kommunistlariga nisbatan tutayotgan siyosati Sovet

hukumatini befarq qoldirmadi.

Xavfsizlik tizimi uchun kurash Sovet davlati xalqaro ahvolining

yaxshilanishiga xizmat qildi. Chunonchi, 1933-yilda AQSH Sovet davlatini

tan oldi va u bilan diplomatik aloqa o‘rnatdi. 1934-yilda esa Qizil imperiya

Millatlar Ligasiga qabul qilindi.

Biroq, kollektiv xavfsizlik tizimini vujudga keltirish ishiga qo‘shilgan

real hissa 1935-yilda Sovet davlatining Fransiya va Chexoslovakiya bilan

o‘zaro yordam to‘g‘risidagi shartnomani imzolashi bilan cheklanib qolgan.

Vaholanki, qudratli siyosiy doiralar bu shartnomalarning amalda bajarilishiga

ishonmas edilar. Fransiya Buyuk Britaniyaning Germaniyaga nisbatan

qo‘llayotgan «tinchlantirish» siyosatiga qo‘shildi (qarang 1—2-§). 1938-