O‘zbekiston respublikasi
Yüklə 2,02 Mb.
|
|
obro‘sini oshirib bordi. Hatto uni yirik sarmoyadorlar ham qo‘llab-quvvatlay boshladi. Bunga, bir tomondan, mamlakatda Germaniya Kommunistik partiyasining ham ta’siri o‘sib borayotganligi sabab bo‘ldi. Chunonchi, GKP 1928- yilda reyxstagga o‘tkazilgan saylovda 11 foiz ovoz olgan bo‘lsa, 1932-yilda 17 foiz ovoz olishga muvaffaq bo‘ldi. Bu GKPni yoqlab 6 mln saylovchi ovoz berdi, degani edi. GKPning saylovdagi muvaffaqiyatlari hukmron doiralarni tashvishga solib qo‘ydi. Hukmron doiralar so‘l kuchlar ta’sirini yo‘qqa chiqarishning birdan-bir yo‘li fashizm diktaturasi o‘rnatilishidir, deb hisoblay boshladilar. Ikkinchidan, Veymar davrida vujudga kelgan Germaniya yirik sarmoyadorlariga jahon bozori, behisob xomashyo manbalari zarur edi. Bularga yangiyangi mustamlakalarni bosib olmay turib, bu yo‘lda ularga g‘ov bo‘lishi mumkin bo‘lgan Buyuk Britaniya, Fransiya, Sovet davlati kabi davlatlarning qarshiligini sindirmay turib erishib bo‘lmas edi. Hukmron doiralar, yirik sarmoyadorlar fikricha, Germaniyaning dunyoda hukmronlik mavqeyini tiklashga faqat A. Gitler qodir edi. Shuning uchun ham ular nemis fashizmini qo‘llab-quvvatlay boshlagan va unga moliyaviy yordam ham ko‘rsata boshlagan edilar. Gitlerning yirik sarmoyadorlar bilan birinchi uchrashuvi 1932-yil 27- yanvarda bo‘lib o‘tdi. Shu kuni «Po‘lat tresti»ning rahbari Tissen uni 43 Germaniya sanoatchilariga tanishtirdi. Uchrashuv 4 soat davom etdi. Gitler nutqining asosiy mazmuni «Oq irq (aslida nemislar nazarda tutiladi) Yer sharida yashovchi boshqa xalqlarni o‘ziga bo‘ysundirishi lozim», degan iborada mujassamlangan edi. Uchrashuvda sanoatchi sarmoyadorlardan birining: «Buning uchun nima kerak?» — degan savoliga A. Gitler: «8 mln kishilik armiya», — deb javob bergan. Sarmoyadorlar Gitler timsolida o‘z niyatlarini amalga oshiruvchi shaxsni ko‘rdilar. Shundan so‘ng ular A. Gitlerni fyurer, ya’ni dohiy, deb atab, Gitlerning hokimiyat tepasiga kelishi uchun juda qattiq kurash boshladilar. Ayni paytda AQSH sarmoyadorlari ham A. Gitlerni mablag‘ bilan ta’minlab, unga homiylik qildilar. Ularning nazarida Gitlerning hokimiyat tepasiga kelishi Yevropada urushni muqarrar qilib qo‘yadi. Aynan shu urush — AQSH sarmoyadorlari uchun bo‘lg‘usi daromad manbayi hisoblanardi. Xo‘sh, Germaniyada fashizm hokimiyat tepasiga kelishining oldini olish mumkin edimi? Ha, mumkin edi. Biroq oldini olib bo‘lmadi. Bunga Germaniyadagi antifashistik kuchlarning birlasha olmaganligi sabab bo‘ldi. Bu kuchlar asosan GSDP va GKP edi. 1932-yilda reyxstagga o‘tkazilgan saylovda A. Gitler partiyasi 33 foiz ovoz olgan bo‘lsa, GSDP 20 foiz va GKP 17 foiz — ikkalasi birgalikda 37 foiz ovoz olgan. Bu ikki so‘l partiya ittifoq tuza olganda, fashistlarning hokimiyat tepasiga kelishining oldi olingan bo‘lardi. Afsuski, ular birlasha olmadilar. Bunga, birinchidan, Komintern ko‘rsatmasi bilan (sotsial-demokratlar bilan hamkorlik qilmaslik to‘g‘risidagi) ular o‘rtasida paydo bo‘lgan dushmanlik munosabati sabab bo‘ldi. Ikkinchidan esa, ular fashizm xavfini yetarlicha baholay olmadilar. 1932-yil 6-noyabrdagi saylovdan so‘ng yirik monopoliyalar, bankirlar va generallar uzil-kesil fashistlar tomoniga o‘tdilar. Ular so‘l kuchlarning ittifoqi tuzilib qolishidan cho‘chib, Gindenburgga maxsus xat jo‘natganlar. Xatda Gitlerni darhol reyxkansler (imperiya bosh vaziri) etib tayinlash talab etilgan edi. 1933-yilning 4-yanvarida Gitler Germaniyaning yirik va yetakchi sanoatchilari, sarmoyadorlari bilan uchrashuv o‘tkazdi. Uchrashuvda Gitler kansler bo‘lishi kerak, degan qarorga kelindi. 1933-yilning 30-yanvarida Gindenburg A. Gitlerni Germaniyaning reyxkansleri etib tayinladi. Aslida esa, 1933-yilda Germaniyada davlat boshqaruvining bir (burjua demokratik) shaklining boshqa bir shakli, ya’ni totalitar diktatura bilan almashinuvi yuz berdi. Fashizm — bu, davlat boshqaruvining terrorchi totalitar shakli, hukmron doiralarning eng reaksion va agressiv kuchlari manfaatini ifodalovchi oqim. U dastlab Yevropada (Italiyada) vujudga kelgan. «Fashizm» atamasi «fashio» so‘zidan olingan bo‘lib, «to‘da», «uyushma» degan ma’nolarni Fashizmning mohiyati
44 anglatadi. 1919-yilda Italiyada birinchi jahon urushining sobiq askarlari o‘z manfaatlarini, haq-huquqini himoya qilish uchun kurashuvchi tashkilot tuzdilar. Bu tashkilot «Fashi di kombattimento» («Kurash uyushmasi», «Quroldoshlar kurash uyushmasi») deb atalgan. Tashkilot a’zolari «fashistlar», harakat esa «fashizm» nomini olgan, u turli joyda turli nom bilan, masalan, Germaniyada «natsistlar», deb atalgan. Fashizmning mohiyatini uning quyidagi belgilari yaqqol tasvirlab beradi. Uning birinchi belgisini o‘ta millatchilik tashkil etadi. Fashistlar uchun millat manfaati boshqa har qanday manfaatdan ustun turadi. Ular jamiyatni sinflarga bo‘lmaydi. Xo‘sh, nima uchun millatchilik Germaniya va Italiyada boshqa davlatlardagiga nisbatan kuchli bo‘lgan edi? Ular birinchi jahon urushi oqibatlarini o‘zlari uchun qattiq haqorat, milliy tuyg‘uning mislsiz tahqirlanishi, deb qabul qilgan edilar. Nemis millati Versal shartnomasi shartlariga toqat qila olmayotgan edi. Italyan millati esa o‘zini «g‘oliblar ichidagi mag‘lub», deb hisoblardi. Chunki Antanta tarafida urushda ishtirok etgan g‘olib Italiya urushda ko‘zlagan maqsadlariga erisha olmagan edi. Germaniyada millatchilik irqchilik bilan qo‘shilib ketgan edi. Natsistlar fikricha, butun insoniyat tarixi — bu, turli millatlar va irqlar kurashi tarixi edi. Bu kurashda faqat kuchlilargina g‘olib chiqadi. Mag‘lublar qismati yo o‘lim, yo g‘oliblarga bo‘ysunishdir. Qudratli irq — bu nemis millatiga mansub bo‘lgan oriy, nordik irqdir. Ularning tarixiy missiyasi butun dunyoga hukmron bo‘lishdir. Fashizmning yana bir belgisi uning o‘ta agressivligidir. O‘ta millatchilik va irqchilik sharoitida shunday bo‘lishi tabiiy edi. Fashizmga xos bo‘lgan yana bir belgi davlat hokimiyati oldida sig‘inish, unga sajda qilish edi. Fashizm uchun bu milliy ruhni mujassamlashtiradigan qudrat, barqarorlik va tartibning kafolati edi. Fashistlar — totalitar tartib, ya’ni jamiyat hayotining barcha sohalari to‘la davlat nazoratiga olingan tartib tarafdori edilar. Germaniya fashizmining ommaviy asosini Birinchi jahon urushida eng ko‘p jabr ko‘rgan tabaqalar — hunarmandlar, dehqonlar, urush faxriylari, ishsizlar, ertangi hayoti qanday bo‘lishidan cho‘chib qolgan ishchilar tashkil etdi. Yirik kapital esa fashizmni qo‘llab-quvvatladi. Fashistlar ichki siyosatining asosiy yo‘nalishini fashizmning mohiyati belgilab berdi. Binobarin, fashizm hokimiyat tepasiga kelgach, A. Gitler hukumati birinchi navbatda siyosiy demokratiyani yo‘q qilishga kirishdi. Bu maqsadni ro‘yobga chiqarish uchun har qanday jirkanch vositalarni ishga soldi. Xususan, siyosiy partiyalar faoliyatiga barham berish uchun 1933-yil 23-fevralda Reyxstag binosiga o‘t qo‘yishni uyushtirdi va aybni kommunistlarga ag‘darib, bolgariyalik G. Dimitrovni sud qildi. Lekin uni oqlashga majbur bo‘ldi. Fashistlar ochiq terror yo‘liga o‘tdilar. Fashistlarning ichki siyosati
45 Fashistlar partiyasidan boshqa barcha siyosiy partiyalar faoliyati taqiqlandi. A. Gitler sotsial-demokratlarni Birinchi jahon urushida Germaniya taqdiri hal bo‘layotgan kezlarda noyabr inqilobini keltirib chiqarganlikda, kommunistlarni esa «qizil diktaturani» o‘rnatmoqchi bo‘lganlikda va sovetlarning josuslari sifatida aybladi. Gitler prezident Gindenburgga «Xalq va davlatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi dekretni imzolatishga erishdi. Bu dekret A. Gitlerga favqulodda vakolatlar berdi. Endi Reyxstag boshlig‘i Gitler o‘z dekretlari bilan mamlakatni boshqarish huquqiga ega bo‘ldi. 1934-yil 2-avgust kuni prezident Gindenburg vafot etdi. A. Gitler prezidentlik lavozimini ham egalladi. Shu tariqa, butun hokimiyat A. Gitler qo‘lida to‘plandi. Endi u Germaniyaning Federativ Davlat maqomini bekor qildi, barcha darajadagi ma’muriy organlar rahbarlari tayinlanadigan bo‘ldi. Davlat hokimiyatining bo‘linishi tamoyili harakatdan to‘xtatildi va Reyxstagga saylov bekor qilindi hamda qonun chiqaruvchi hokimiyat funksiyasi hukumatga topshirildi. Shu tariqa Veymar Respublikasi amalda barham topdi. Taqiqlangan kasaba uyushmalari o‘rniga natsistlar partiyasiga to‘liq bo‘ysunuvchi «Germaniya mehnat fronti» tuzildi. Barcha matbuot nashrlari yopildi yoki fashistlar nazorati ostiga olindi. Fashizmning kelajagini tarbiyalash maqsadida «Gitleryugen» deb ataluvchi yoshlar tashkiloti tuzildi. Davlat apparatida puxta tozalash o‘tkazildi. Natsizmga ozgina bo‘lsa-da, muxoliflikda shubha qilinganlar xizmat vazifalaridan bo‘shatildi. Ularning o‘rnini natsistlar partiyasi a’zolari egalladilar. Qurolli kuchlarning barcha zobitlari natsistlar partiyasi a’zosi bo‘lishi shart qilib qo‘yildi. 1933-yilning oxiridayoq muxolif marralarda turuvchi barcha tashkilotlar amalda yo‘q qilindi. Ayni paytda A. Gitler o‘z partiyasi ichidagi muxoliflarni ham qatag‘on qildi. Bu mash’um reja 1934-yil 30-iyun kuni tunda amalga oshirildi. Bu tun Germaniya tarixiga «uzun pichoqlar kechasi» nomi bilan kirgan. Shu tariqa A. Gitler Germaniyaning yagona hukmdori, partiya rahbari, fyurer, ya’ni Germaniya xalqining cheksiz huquqqa ega bo‘lgan dohiysiga aylandi. Uning hokimiyatini mustahkamlash asosi terror edi. A. Gitlerning fikricha, terror — bu siyosiy raqiblarini yo‘q qilish vositasigina emas, ayni paytda butun nemis xalqini qo‘rqitish omili, fuqarolarda qarshilik ko‘rsatish muqarrar halokatga olib boradi, degan aqidani qaror toptirish vositasi ham bo‘lishi kerak edi. Albatta, Gitler yalpi terror va qatag‘on siyosatini bu siyosatni amalga oshirishga qodir bo‘lgan qudratli terrorchi tashkilotlarsiz amalga oshira olmas edi. Shuning uchun ham u bunday tashkilotlarni vujudga keltira oldi. Tez orada natsistlar o‘zlarining bosh jazo idorasi — xavfsizlik otryadlarini (qo‘riqlash qo‘shini) — SSni tuzdilar. Unga A. Gitlerning ishongan odami G. Gimmler rahbarlik qildi. 46 SS otryadlarining vazifasi — o‘zgacha fikrlovchi odamlarni ta’qib etish, ommaviy qirg‘in uyushtirish, pechlarda yoqib yuborish, gaz kameralarida zaharlab o‘ldirishdan iborat edi. Shuningdek, o‘lim lagerlari (konslager)ga olib kelingan asirlar ustidan turli tajribalar (muzlatish, zaharli o‘t ta’siri, turli tibbiy sinovlar) o‘tkazilishini tashkil etdi. SSning tarkibiy qismini gestapo (maxfiy politsiya) va SD (razvedka va kontrrazvedka) tashkil etgan. Ularning asosiy vazifasi mavjud tuzumga qarshi paydo bo‘lgan har qanday muxolifatni joyida yo‘q qilishdan iborat edi. Ayni paytda ular zimmasiga yahudiylarni ommaviy qirg‘in qilish vazifasi ham yuklatilgan. Fashistlar o‘zgacha fikrlovchilar, demokratik tashkilotlar vakillari va harbiy asirlarni ommaviy qirg‘in qilish maqsadida 15 ta o‘lim lagerlari barpo etdilar, bu lagerlarda 10 mln ga yaqin kishi yo‘q qilindi. Asir ayollar sochlaridan kema machtalariga iplar to‘qilgan, odam bolasi terisidan ayollar sumkachalari, qo‘lqoplar tayyorlangan, yog‘idan sovun ishlab chiqarishda foydalanilgan, yoqilgan murdalarning kullari o‘g‘it sifatida ekin maydoniga sepilgan. Asirlarning tilla tishlari sug‘urib olinib, fashistlar davlati manfaatlari yo‘lida ishlatilgan. Davlatda oziq-ovqat tanqisligi ro‘kach qilinib, yaratuvchilik mehnatiga noqobil bo‘lgan barcha kishilar, qariyalar, telbalar, ruhiy bemorlar, tutqanoq kasali bilan og‘rigan bemorlarni qirib yuborishga buyruq berilgan. Germaniyaning 275 ming aholisi o‘ldirilgan. Natsistlar yahudiy aholini to‘liq qirib tashlash bo‘yicha maxsus dastur ishlab chiqqanlar. Bu — insoniyat tarixida eng shafqatsiz irqiy ta’qib edi. Xususan, Yevropada 6 mln dan ortiq yahudiy qirib tashlangan. Fashistlar o‘z ichki siyosatlarida maktab tarbiyasiga katta e’tibor berganlar. Maktabga qadam qo‘yilgan davrdan boshlaboq «irqiy dunyoqarash», «irqiy ustunlik» va german qonunini sof saqlashga e’tiqod tarbiyalana boshlagan. Maktablarda faqat natsizmga xizmat qiluvchi o‘qituvchilargina ishlagan. 1933-yilning may oyidan boshlab 18—25 yoshlilar uchun ichki mehnat majburiyati joriy etildi. 1935-yil mart oyidan boshlab esa umumiy harbiy majburiyat to‘g‘risidagi qonun kuchga kirdi. Germaniya iqtisodiyotini harbiy izga ko‘chirish uchun zarur chora amalga oshirildi. Shu maqsadda 1934-yil 20-yanvarda «Milliy mehnatni tartibga solish to‘g‘risida» qonun qabul qilindi. Unga ko‘ra, fuqaro uchun mehnatni erkin tanlash huquqi bekor qilindi. 1936-yilning yozida iqtisodiyotni harbiy yo‘nalishga o‘tkazishning 4 yillik rejasi rasman tasdiqlandi. Shu 4 yil ichida dunyoda eng qudratli zamonaviy armiya tashkil etilishi lozim edi. Shu yillar davomida harbiy xarajat 10 baravar oshdi. 1939-yilga kelib Buyuk Britaniya harbiy xarajati 5 mlrd, Fransiyaniki 2,3 mlrd markani tashkil etgani holda Germaniya harbiy xarajatlari 18 mlrd markani tashkil etdi. 1939-yilda Germaniyada diviziyalar soni 1914-yilgi darajaga yetkazildi va ular eng zamonaviy qurol-yarog‘lar bilan qurollantirildi. Harbiy-dengiz floti modernizatsiya qilindi. 47 Shunday qilib, Germaniya ikki jahon urushi oralig‘ida vayronalikdan g‘arb mamlakatlari yordamida tiklandi, taraqqiy qildi. Lekin fashizm tinchliksevar kuchlardan ustun kelib, ikki yuzlamachi siyosat yuritdi. Dunyoga hukmron bo‘lishga intildi. Bu yo‘lda tajovuzkor davlatlar bilan til biriktirdi. Dunyoni bo‘ysundirishga intilgan Germaniya urush olib borishga tayyorgarlikni nihoyasiga yetkazdi. SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 1. 1918-yildagi inqilobning shart-sharoitlari va uning oqibatlari haqida nimalarni bilib oldingiz? 2. Veymar Respublikasi va Konstitutsiya haqida so‘zlab bering. 3. Nima uchun Germaniyada 1919—1923-yil davomida keskin siyosiy vaziyat saqlanib turgan va shiddatli siyosiy kurashlar davom etgan? 4. «Daues rejasi»dan kuzatilgan maqsad nima edi? Fransiya qanday sabablarga ko‘ra «Daues rejasi»ning qabul qilinishiga rozi bo‘lgan? 5. 1924—1929-yillar oralig‘ida Germaniya iqtisodiy taraqqiyotida qanday natijalarga erishdi? 6. Qanday omillar Germaniyada o‘ta millatchi revanshchi kuchlar roli oshishiga sabab bo‘ldi? 7. Fashizm haqida nimalarni bilib oldingiz? 8. Germaniyada fashizmning hokimiyat tepasiga kelishining sabablari haqida so‘zlab bering. 9. Germaniya fashistlarining ichki siyosati haqida nimalarni bilib oldingiz? 10. Fashizm insoniyatga qarshi qanday mash’um jinoyatlar sodir etgan? JADVALNI TO‘LDIRING. GERMANIYA PREZIDENTLARI FAOLIYATI T.r.
Prezidentlar nomi
Hokimiyatga kelgan vaqti Faoliyati 5-§. Fransiya Fransiya jahon urushida g‘olib chiqqan davlatlardan biri edi. Biroq bu g‘oliblik Fransiya uchun juda katta yo‘qotishlar evaziga qo‘lga kiritildi. Chunonchi, urush tufayli 1,4 mln nafar fransiyalik halok bo‘ldi, 750 mingi yarador, mayib-majruh bo‘lib qoldi. Urush harakatlari oqibatida sanoati taraqqiy etgan viloyatlar vayronaga aylandi. 3 mln 250 ming gektar haydaladigan yer foydalanishga yaroqsiz bo‘lib qoldi. Fransiya qarz beruvchi davlatdan qarzdor davlatga aylandi. 1920-yilga kelganda Fransiyaning davlat qarzi 300 mlrd frankka yetdi. (O‘sha davrdagi hisoblarda AQSH dan 300 mlrd dollar, Buyuk Britaniyadan esa 650 mln funt sterling qarz bo‘ldi.) Birinchi jahon urushining oqibatlari ? 48 Ayni paytda urush Fransiyani G‘arbiy Yevropaning birinchi davlatiga ham aylantirdi. Elzas va Lotaringiyaning qaytarilishi, Saar viloyati ustidan Fransiya nazoratining o‘rnatilishi mamlakatning bundan keyingi taraqqiyotida juda katta ijobiy rol o‘ynadi. Yangi iqtisodiy hududlar Fransiya metallurgiya sanoati qudratini 75 foizga oshirdi. Bundan tashqari, Fransiya hukumati vayron bo‘lgan xo‘jalikni tiklash masalasiga ham jiddiy e’tibor berdi. Bu maqsad uchun to‘langan 100 mlrd markaga yaqin tovon sanoatni texnologiya jihatidan qayta qurish imkonini berdi. Bularning bari mamlakatni yanada industrlashtirish uchun qudratli omil bo‘lib xizmat qildi, oxir-oqibatda Fransiya agrar-industrial davlatdan industrial-agrar davlatga aylandi. Temir rudasi qazib chiqarish bo‘yicha Fransiya Yevropada birinchi o‘ringa chiqdi. Qudratli banklar («Mirabo», Rotshildlar oilasi, aka-uka Lazarlar, Malle kabi) paydo bo‘ldi. Sanoatning yetakchi tarmoqlarida «Reno», «Sitroyen», «Pejo», «Simka» kabi ulkan kompaniyalar tashkil topdi.
Shu bilan barobar mamlakatdagi katta miqdordagi mayda korxonalar ham saqlanib qoldi. Ular barcha sanoat mahsulotining deyarli 50 foizini ishlab chiqardilar. Qishloq xo‘jaligida ham tub o‘zgarishlar yuz berdi. Chunonchi, katta yer egaligi salmog‘i kuchaydi. Masalan, jami xo‘jaliklarning 3,3 foizini tashkil etgan 40 gektardan ortiq yerga egalik qiluvchi xo‘jaliklar qo‘lida ekin maydonlarining 45,6 foizi to‘plandi. Ular urushdan oldin atigi 2,6 foiz ekin maydoniga egalik qilardilar, xolos. Urush tufayli Fransiya mustamlakachi imperiyasi yanada kengaydi. Suriya va Livanda Fransiya nazorati o‘rnatildi (Ular sobiq Turkiya imperiyasi mulklari edi). Shuningdek, Fransiya Germaniyaning Afrikadagi mustamlakalari — Togoning bir qismi va Kamerunga ega bo‘ldi. Fransiya jamiyati ichki hayotida shovinizm kayfiyati nihoyatda kuchaydi. Vaqtli matbuot «Nemislar hamma narsa uchun haq to‘lashlari kerak» shiorini keng targ‘ib etdi va mamlakatdagi millatchi kuchlar Germaniyani mumkin qadar kuchsizlantirishga urindilar. Ayni paytda Fransiya Sovet Rossiyasiga qarshi chet el imperiyasining eng faol tashabbuskorlaridan biri bo‘ldi. Chunki Rossiyaga bergan qarzlari taqdiridan nihoyatda tashvishga tushib qolgan edi. Fransiya hukmron doiralarining bosh maqsadi Fransiyani Yevropaning eng qudratli, Yevropa mamlakatlari orasida hal qiluvchi so‘zni aytuvchi davlatga aylantirish edi. 1919-yil noyabr oyida urushdan keyin birinchi marta parlamentga saylov o‘tkazildi. Saylovgacha o‘ng partiyalar «Milliy blok» deb ataluvchi ittifoqqa birlashdi. Blokni o‘ta o‘ng partiyalar — «Milliy respublikachilik partiyasi», «Respublikachi-demokratik partiya» — tuzgan edilar. Radikallar va Respublikachilar partiyalari ularga qo‘shilgan. «Milliy blok» hukumati. Uning ichki 49 Versal shartnomasi Fransiyaga juda katta foyda keltirgan bo‘lsa-da, o‘ta o‘ng kuchlarni u qanoatlantirmas edi. Shuning uchun ular Versal shartnomasini Fransiya diplomatiyasining muvaffaqiyatsizligi deb hisobladilar. Shu bois saylov oldidan o‘ta o‘ng partiyalar mamlakatda millatchilik g‘oyalarini zo‘r berib avj oldirdilar. Ayni paytda ular aholining ma’lum qismini «bolshevizm xavfi» bilan ham cho‘chitishga erishdilar. Bu omillar «Milliy blok»ning saylovda g‘alaba qozonishini ta’minladi. Ular Millat Majlisidagi jami o‘rinlarning uchdan ikki qismidan ko‘prog‘ini egallashga muvaffaq bo‘ldilar. Bu o‘ng kuchlar g‘alabasining rekord darajasi edi. «Milliy blok» hukumatini A. Milyeran (1859—1943) boshqardi. «Milliy blok»ning ichki siyosatdagi asosiy vazifasi mamlakatda inqilob ro‘y berishiga yo‘l qo‘ymaslik va ijtimoiy harakat to‘lqinini pasaytirish edi. Shuning uchun ham u saylovchilarga ishchilarning daromadidan o‘z ulushlarini olishlariga imkoniyat yaratish, ularga korxonalarni boshqarishda qatnashish huquqini berish kabi chuqur ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishga va’da berdi. Biroq tez orada boshlangan jahon iqtisodiy inqirozi bu va’dalarni bajarishga imkon bermadi. Aksincha, A. Milyeran hukumati, yirik kapital xohishi o‘laroq, 8 soatlik ish vaqti joriy etish to‘g‘risidagi qonunni amalda joriy etishga to‘sqinlik ham qildi. Soliqlar yukini kamaytirmadi. Ish haqi oshirilishi haqidagi talablarga qarshilik ko‘rsatdi. Bunday siyosat mamlakatda kuchli ish tashlash harakati avj olishiga olib keldi. 1919-yilda bu harakatlarda 1,2 mln dan ortiq ishchi qatnashdi. O‘ta o‘ng partiyalar siyosatiga qarshi pozitsiyada turadigan yirik siyosiy kuch Fransiya sotsialistik partiyasi (FSP) edi. Biroq uning safida ham birlik yo‘q edi. Bu partiyada o‘ng, markaz va so‘l qanot deb ataluvchi guruhlar o‘rtasida o‘zaro ichki kurash davom etmoqda edi. 1920-yilning dekabr oyida FSPda bo‘linish yuz berdi. Bo‘linib chiqqan qism yangi siyosiy partiya — Fransiya Kommunistik partiyasini (FKP) tuzdi. Ijtimoiy harakatda ana shunday bo‘linishlar, shuningdek, kasaba uyushmalarida hukumat bilan kelishishga intiluvchi tomon kuchli mavqega egaligi hukumatni mamlakatda tub ijtimoiy islohotlarni o‘tkazishga majbur etish imkonini bermadi. «Milliy blok» tashqi siyosatida Fransiyaning Yevropada yetakchi davlat bo‘lib qolishi uchun qo‘lidan kelgan barcha choralarni ko‘rdi. Chunonchi, u Germaniyani mumkin qadar kuchsizlantirishga intildi. 1920—1921-yillarda Fransiya ta’siri ostida Chexoslovakiya — Ruminiya — Yugoslaviya ittifoqi tuzildi. U tarixda «Kichik Antanta» nomi bilan ham ma’lum. Bundan tashqari, 1921-yilda ham Sovet Rossiyasi, ham Germaniyaga qarshi qaratilgan Fransiya — Polsha harbiy ittifoqi tuzildi. Bunga javoban Germaniya va Rossiya 1922-yilda Rapallo shartnomasi deb atalgan savdo-iqtisodiy shartnomani imzoladilar. Shartnoma har ikkala mamlakatning xalqaro mavqeyini mustahkamladi. 4 — Jahon tarixi 50 Fransiyaning Yevropada o‘z gegemonligini butun choralar bilan qaror toptirishga urinishi uning Buyuk Britaniya va AQSH bilan munosabatlarini sovuqlashtirdi. Buyuk Britaniya Yevropada Fransiyaning gegemon bo‘lishini aslo istamas, aksincha, bu mavqega o‘zi da’vogarlik qilardi. Xalqaro maydonda gegemonlikka da’vogar AQSH ham Fransiyaning yanada kuchayib ketishini xohlamas edi. Shuning uchun Buyuk Britaniya va AQSH Germaniya Fransiyaga to‘lashi lozim bo‘lgan tovon miqdorini mumkin qadar kamaytirishga intilganlar. Buning ustiga, Germaniya tovonni hamisha ham vaqtida va belgilangan miqdorda to‘lash qobiliyatiga ega bo‘lmagan. Germaniya tovonning bir qismini ko‘mir bilan to‘lash majburiyatini ham olgan edi. 1922-yilda Rur viloyatidan Fransiyaga ko‘mir yuborishni to‘xtatdi. Bu hodisa Fransiya metallurgiya sanoati rivojiga katta salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Buning oldini olish maqsadida «Milliy blok» hukumati (bu vaqtda uni ashaddiy militarist va shovinist R. Puankare boshqarar edi) 1923-yil Yüklə 2,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|