O‘zbekiston respublikasi

ocharchilik ro‘y berdi. Buning ustiga urush natijalari Italiyani g‘oliblar ichida

mag‘lub davlatga aylantirib qo‘ydi. Ma’lumki, Italiya dastlab «Uchlar

ittifoqi»ning a’zosi bo‘lgan edi. Jahon urushi boshlangach Italiya kutib turish

yo‘lini tutdi. Bundan foydalangan Antanta, katta va’dalar berib, Italiyani o‘z

tomoniga og‘dirishga muvaffaq bo‘lgan edi.

Ammo Parij sulh konferensiyasida Buyuk Britaniya va Fransiya o‘z

va’dalari ustidan chiqmadi. Ya’ni, ular va’da qilingan hududlarni Italiyaga

bermadi. To‘g‘ri, Italiya nasibadan quruq qoldirilmadi. Chunonchi, sobiq

Avstriya — Vengriya imperiyasiga qarashli Janubiy Tirol va Adriatika

sohilidagi Triyest porti, Yugoslaviyaning ba’zi hududlari, shuningdek,

Turkiyaga qarashli Dodekanes oroli Italiyaga berildi. Ayni paytda Italiya

Millatlar Ligasining doimiy a’zosi maqomiga ega bo‘ldi. Shuningdek, unga

Fransiya harbiy-dengiz floti qudratiga teng flotga ega bo‘lish huquqi berildi.

Biroq hukmron doiralar uchun bular oz bo‘lib ko‘rindi. Oz ulush

tekkanidan arazlagan Italiya bosh vaziri Orlando Parij tinchlik konferensiyasidan

ketib qolgan edi. G‘oliblar ichidagi bunday mag‘lubiyat Italiya

aholisi ruhiyatiga jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Urushning Italiya uchun

ham iqtisodiy, ham siyosiy jihatdan bunday oqibatlari mamlakatda siyosiy

inqirozni yanada chuqurlashtirib yubordi.

Shunday bir sharoitda Italiyada chuqur islohotlar o‘tkazish yo‘li bilan

jamiyatni iqtisodiy va siyosiy inqirozdan chiqarib keta olishga qodir bo‘lgan

biror-bir yetakchi siyosiy partiya yo‘q edi. Binobarin, Italiyada kuchli

parlamentarizm an’analari bo‘lmagan. Bu omil, o‘z navbatida, Italiyada

fashizmning hokimiyat tepasiga kelishiga yo‘l ochdi.

Italiyaning yirik siyosiy arboblaridan biri Orlando

1917-yilning oktabrida bosh vazir lavozimini egallagan.

Orlando hukumati Italiyaning jahon urushida

qatnashishini davom ettirdi. Bu hukumat

Antantaning Sovet Rossiyasiga qarshi kurashida Italiya ishtirokining tarafdori

bo‘ldi. Shuning uchun ham 1918-yili o‘z qo‘shinlarini Odessa, Murmansk

va Vladivostokka yubordi.

Antantaning Sovet hukumatini harbiy yo‘l bilan bo‘g‘ib tashlashga urinishi

muvaffaqiyatsizlikka uchraganligi avvalgi mavzulardan ma’lum. Chunonchi,

Italiyaning g‘oliblar ichida mag‘lub bo‘lib qolishi Orlando hukumatining

katta yo‘qotishi edi va uning obro‘sini tushirib yubordi. Chunki Italiya o‘zi

da’vo qilgan Dalmatsiya, Valoniya, Simernadan birortasini ham ololmadi.

Buning ustiga, Turkiyaga qarashli Simernani bosib olish uchun 1919-yilning

may oyida hujum boshladi va mag‘lubiyatga uchradi.

Bundan tashqari, Italiya Albaniyani ham tashlab chiqishga majbur bo‘ldi.

Hukumat tashqi savdo bozorlarining qo‘ldan ketishi hamda tashqi kredit

uzilib qolishining oldini ololmadi. Natijada urushdan biroz keyin mamla-

Orlando hukumatining

ichki va tashqi

siyosati

67

katda iqtisodiy inqiroz boshlandi. Oqibatda ish haqi keskin pasaydi, inflatsiya

kuchaydi. Armiya safidan bo‘shatilgan harbiylar ishsiz qoldilar. Ana shunday

sharoitda (1919-yil iyun oyida) Orlando hukumati iste’fo berishga majbur

bo‘lgan.

1919-yil noyabr oyida bo‘lib o‘tgan parlament saylovida Italiya Sotsialistik

partiyasi g‘alaba qozongan bo‘lsa-da, bu mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy

vaziyatni yumshatishga olib kelmadi.

1919—1920-yillar Italiya tarixiga ham «Qizil ikki

yillik» nomi bilan kirdi. Bu ibora shuni bildiradiki,

shu ikki yil ichida Italiyada ham Sovet Rossiyasida

(bolsheviklar qizil deb ham atalardi) amalda

oshirilgan ba’zi tadbirlar amalga oshirildi. Chunonchi, Shimoliy Italiyada

ishchilar zavod va fabrikalarni egallab oldilar va ishlab chiqarish ustidan o‘z

nazoratlarini o‘rnatdilar. Zavod va fabrikalarni qo‘riqlash uchun qizil gvardiya

tuzdilar.

Italiya armiyasi mamlakat ichkarisidagi siyosiy voqealarga nisbatan o‘z

betarafligini e’lon qilganligi uchun hukumat ishchilarning bunday

«o‘zboshimcha»ligini bostirish uchun armiyani yubora olmadi. Natijada

hukumat va korxona egalari yon berishga majbur bo‘ldilar. Xususan, 8 soatlik

ish vaqti belgilandi. Narxlar o‘sishining aholiga ko‘rsatadigan oqibatini

pasaytirish maqsadida ish haqiga qo‘shimcha to‘lov (kompensatsiya) to‘lanishi

e’lon qilindi.

Yer egalariga yollanib ishlovchilar, ijaraga yer olib ishlovchilar uchun

shartlar nisbatan yengillashtirildi. Mamlakat janubida dehqonlar yer

egalaridan tortib olgan yerlarning bir qismi ularga qonunlashtirilib berildi.

1920-yilda Italiya mehnatkashlari hokimiyatni egallab olish imkoniga

ega bo‘ldilar. Biroq ularning harakatini uyushtirishga qodir, bu ishni

parlament yo‘li bilan amalga oshirish tomon yetaklaydigan jiddiy siyosiy

partiya yo‘q edi.

1892-yildan beri faoliyat ko‘rsatayotgan Italiya Sotsialistik partiyasi uch

oqimga bo‘linib ketgan edi. Partiya mehnatkashlarning hokimiyatni

egallashlariga qarshi edi. 1919-yilda tashkil topgan hamda o‘z dasturiga kirgan

ikki muhim va’da bilan (1. Yer egalaridan haq to‘lab bir qism yerlarni olish

va uni dehqonlarga bo‘lib berish. 2. Mehnat uchun adolatli haq to‘lash)

omma orasida obro‘-e’tibor qozonib borayotgan «Xalq partiyasi» ham

mustahkam emas edi. O‘z navbatida, bu partiya ham noqonuniy yo‘l bilan

hokimiyatni egallashga qarshi edi. 1920-yilda Italiyada inqilobiy harakatning

yanada kuchayishi Orlandodan keyin bosh vazirlik lavozimini egallagan Nitti

hukumatini ham bir yil o‘tmay iste’fo berishga majbur etdi (1920-yil iyun).

Yangi tuzilgan Jolitti hukumati inqilobiy harakat to‘lqinini pasaytirish

maqsadida oziq-ovqat mahsulotlari narxini 50 foizga kamaytirdi.

Oxir-oqibatda ishchilarning kasaba uyushmasi va hukumat inqilobiy

harakatni chuqur islohotlar o‘tkazishga va’da berish yo‘li bilan pasaytirishga

Fashizmning

hokimiyat

tepasiga kelishi

68

erishdilar. Biroq mamlakatda ro‘y bergan «qizil ikki yillik» hukmron

doiralarni cho‘chitib qo‘ydi. Ular kommunistik — qizil to‘ntarish xavfidan

dahshatga tushdilar va mamlakatda kuchli diktatura o‘rnatishga intila

boshladilar.

Bu, o‘z navbatida, Italiyada fashizmning hokimiyat tepasiga kelishiga

yo‘l ochdi. Avvalgi sahifalarda aytib o‘tilganidek, 1919-yilda Italiyada

frontdan qaytgan sobiq askarlar o‘z manfaatlarini himoya qilish uchun

«Quroldoshlar uyushmasi» (Fashi di kombattimento) deb atalgan tashkilot

tuzgan edilar. Bu tashkilotni Benito Mussolini (1883—1945) boshqargan.

Bu tashkilot Italiyada fashizm g‘oyalarini keng targ‘ib etdi. Benito Mussolini

dastlab sotsialist edi. Burjua parlamentarizmining mamlakatda

tartib o‘rnatishdagi ojizligi, urushdan keyin o‘z turmush darajasining

yaxshilanishiga umid qilgan millionlab fuqarolar orzu-umidlari puchga

chiqqanligi, shuningdek, Italiya hukmron doiralarining urush natijalaridan

qanoatlanmaganligi fashizmni yuzaga chiqargan omillar edi. Xuddi shu

omillar ko‘pchilik italyanlarning fashistlar mafkurasi tomon og‘ishiga

sabab bo‘ldi.

Shu tariqa Italiyada boshqaruvning qattiqqo‘llik shaklini o‘rnatishga

chaqirayotgan yangi yo‘lboshchi — Mussolini siyosiy kurash maydonida

paydo bo‘ldi. Italiyada fashizmning tezda muvaffaqiyat qozonishida

Mussolinining shaxsiy sifatlari ham juda katta rol o‘ynagan. U kuchli

notiqlik qobiliyatiga ega edi. Mussolini fashizmni o‘ziga xos dinga aylantira

olgan shaxs sifatida mashhur. U ko‘p ming kishilik mitinglarda yirik

mulkdorlarning mehnatsiz daromadlarini, amaldorlarning suiiste’mollarini,

birorta ham muammoni hal etishga qodir bo‘lmagan Italiya parlamentini

ayovsiz tanqid qilar edi. Ayni paytda u Italiyaning Qadimgi Rim imperiyasi

davridagi qudratini tiklashga va’da berar edi. O‘zini esa bo‘lajak imperiyaning

dohiysi deb bilar, shuning uchun ham qadimgi rimliklarning «duche»

(dohiy) so‘zini o‘ziga laqab qilib olgan edi. Uning otashin, jozibador

so‘zlari sehrlab qo‘ygan miting qatnashchilari «boshla bizni, duche» deb

xitob qilar edilar.

Mussolini fikricha: «Italiyada yangi tartib — milliy sotsializm» hukmron

bo‘lishi kerak edi. Bunday sotsializmda davlat har qanday sinfiy manfaatdan

ustun turadi. Va u nihoyatda kuchli bo‘ladi hamda mehnat bilan sarmoyaning

hamkorligini ta’minlaydi.

Ayni paytda davlat mehnat va sarmoya yagona hamkorligi birlashmasi

(korporatsiya) ni tashkil etadi. Binobarin, Italiya yagona korporatsiyaga,

ya’ni butun Italiya jamiyati manfaatlarini himoya qiluvchi birlashmaga

aylanadi.

Bu korporatsiyada barcha — sarmoyadorlar va ishchilar, yer egalari va

dehqonlar, aholining qolgan qatlamlari bir oila a’zolariga birlashadilar va

mehnat qiladilar. Davlat esa bu oila barcha a’zolarining manfaatlari va

69

maqsadlari birligini kafolatlaydi. Ana shunday jamiyatdagina uning a’zolari

barcha og‘ir muammolardan tezda xalos etiladi. Italiya aholisining katta

qismi Mussolinining va’dalariga ishondi va uni qo‘llab-quvvatlay boshladi.

1920-yildan boshlab fashistlar yanada faollashdilar va ular o‘zlarining

harbiy otryadlarini tuza boshladilar. Italiya Sotsialistik partiyasi va Umumiy

Mehnat Konfederatsiyasi fashizmga qarshi kurash o‘rniga, 1921-yilning 3-

avgustida Mussolini bilan «totuvlik pakti»ni imzoladilar. Ishchilar tashkilotlarining

bunday yo‘l tutishi fashizmni yanada kuchaytirdi va u yetakchi

siyosiy kuchga aylana bordi.

1922-yilgi parlament saylovlarida ular 35 o‘ringa ega bo‘lsalar-da, mahalliy

saylovlarda katta muvaffaqiyatga erishdilar. 1922-yil oktabr oyida ular bir

necha vazirlik lavozimlarini talab qilib Rimga yurish uyushtirdilar. Bu amalda

mavjud Konstitutsiyaviy tuzumga qarshi isyon edi. Hukumat isyonni bostirish

chorasini ko‘rmadi. Buning sababi — yirik sarmoyadorlar asosiy ko‘pchiligining

hukumatga tazyiq o‘tkazganligi edi. Yirik sarmoyadorlar hokimiyatni Mussoliniga

topshirish tarafdori edilar.

Masalan, mamlakat hayotida eng katta ta’sirga ega bo‘lgan «Sanoat bosh

konfederatsiyasi» rahbarlari qirol Viktor-Emmanuel III ga telegramma yuborib,

undan hokimiyat Mussoliniga berilishini talab etdilar. Qirol bunga javoban

Mussolinini Bosh vazir etib tayinladi va 1922-yil 30-oktabr kuni Mussolini

koalitsion hukumat tuzdi. Shu tariqa Italiyada fashizm qonuniy yo‘l bilan

hokimiyat tepasiga keldi.

Parlamentda (420 o‘rinli) atigi 35 o‘ringa ega bo‘lgan fashistlar yetakchisi

Mussolini dastlab boshqa siyosiy kuchlar bilan murosa qilishga majbur bo‘lgan.

Ayni paytda yirik sarmoya egalarining qo‘llab-quvvatlashi orqali u o‘z

hokimiyatini tobora mustahkamlab bordi. Chunonchi, qirol va parlament

1922-yilning 23-noyabrida Mussoliniga cheklanmagan huquq berdi. Endi u

o‘z partiyasi a’zolaridan tuzilgan «Katta fashist kengashi» deb atalgan kengash

orqali hukumat faoliyatini nazorat ostiga oldi. Tayyorlanayotgan qonun loyihalari

shu kengash nazoratidan o‘tar edi. Barcha lavozimlarga Mussolini

partiyasi a’zolari tayinlanadigan bo‘ldi.

1924-yil oxirida Mussolinining tazyiqi ostida saylov to‘g‘risidagi qonunga

o‘zgartirishlar kiritildi. Unga ko‘ra, saylovda eng ko‘p ovoz olgan partiya

parlamentdagi deputatlar o‘rnining uchdan ikki qismini egallar edi. Yangi

qonun bo‘yicha 1924-yildagi parlament saylovida Mussolini partiyasi g‘alaba

qozongan. Shu tariqa mamlakatda Mussolinining fashistik diktaturasi qaror

topdi.

1926-yildan boshqa siyosiy partiyalar tarqatib yuborildi. Endi Italiya bir

partiyali diktatorlik davlatiga aylandi. 1929-yili Mussolini Vatikan bilan

shartnoma imzoladi. Unga ko‘ra, Rim (Vatikan) papasi diniy hukmdor deb

tan olindi va katoliklik milliy din deb e’tirof etildi, cherkov mulki soliqlardan

ozod etildi.

70

Ichki siyosatda iqtisodiyot masalasiga alohida e’tibor

berildi. Mussolinining maqsadi iqtisodiyotda

korporativ tartibni to‘la qaror toptirish edi. Shu maqsadda 1927-yilda «Mehnat

xartiyasi» deb nomlangan hujjat qabul qilindi.

Iqtisodda joriy etilgan korporativ tartibga ko‘ra, ishlab chiqarish

muammolarini birgalikda hal etish uchun ishchilar va sarmoyadorlar yagona

Kasaba uyushmasining teng huquqli a’zosiga aylandi. Xalq xo‘jaligi bo‘yicha

turli sohalarda 22 ta korporatsiya tuzildi va ular Korporatsiyalar Milliy Kengashiga

birlashtirildi. Milliy Kengash tarkibi ishbilarmonlardan va fashistlar

partiyasi vakillaridan iborat edi. Korporatsiyalar yirik mulkdorlar mavqeyiga

putur yetkazgani yo‘q.

Ayni paytda Italiya iqtisodiyotida davlat sektorining ulushi ortib bordi.

Bu Italiya fashizmining o‘ziga xos belgilaridan biri edi.

Mamlakat iqtisodiyotini boshqarishni davlat qo‘liga olib berishni

ta’minlaydigan ikkita muassasa tuzildi. Uning biri Sanoatni tiklash instituti

deb atalardi. U davlatning yirik trestiga aylanadi. Masalan, cho‘yan eritishning

90 foizi, po‘lat ishlab chiqarishning 70 foizi, mashinasozlikning 25 foizi shu

trestga qarashli edi. Bundan tashqari, butun savdo floti, fuqaro aviatsiyasi,

telefon, aloqa, avtomobil yo‘llari ham shu trestga qaraydigan bo‘ldi.

Ikkinchi muassasa Suyuq yoqilg‘i bo‘yicha Milliy boshqarma deb atalgan.

Unga gaz qazib olishning 75 foizi, sun’iy kauchuk ishlab chiqarishning 100

foizi, neftni qayta ishlash zavodlarining 30 foizi qaragan.

Hukumat yirik monopoliyalarni qo‘llab-quvvatlash yo‘lidan bordi. Ularni

inqiroz oqibatlaridan saqlab qolish va moliyaviy yordam ko‘rsatishni tashkil

etdi, kasodga uchrashi mumkin bo‘lgan banklarning aksiyalarini davlat sotib

oldi va shu tariqa ularni sinishdan saqlab qoldi.

1929-yilda yuz bergan jahon iqtisodiy inqirozi kam taraqqiy etgan Italiya

iqtisodiyotini nihoyatda og‘ir ahvolga solib qo‘ydi. Inqiroz 1932-yilda o‘z

cho‘qqisiga chiqdi. Shu yili sanoat ishlab chiqarishi 1929-yilga nisbatan 33

foizga qisqardi.

Tashqi savdo 3 baravar kamaydi. 12 mingga yaqin mayda va o‘rta korxona

bankrot bo‘ldi. Ishsizlar soni 1 mln kishidan ortdi. Oylik ish haqi

50—60 foizga kamaydi. Inqiroz dehqon xo‘jaliklarini ham xonavayron qildi.

O‘n ming gektarlab yer maydonlari sudlarning hukmi bilan qarz berganlarga

o‘tkazildi. 1933-yilga kelibgina ishlab chiqarishning pasayishi to‘xtatildi.

1937-yilga kelib sanoat ishlab chiqarishi hajmi 1929-yil darajasiga yetdi.

Davlat xo‘jalik hayotini tashkil etar ekan, avtarkiya xo‘jaligi yo‘lini tanladi.

Avtarkiya xo‘jaligi — bu, barcha zarur mahsulot turlari bilan o‘zini o‘zi

ta’minlaydigan xo‘jalik. Bunday xo‘jalikda importga ko‘z tikilmaydi. 1934—

1935-yillarda Italiyada tashqi savdoda davlat monopoliyasi joriy etilganligi

ham shu bilan izohlanadi.

Qishloq xo‘jalik mahsulotlari importiga qaram bo‘lib qolmaslik maqsadida

davlat qat’iy belgilangan narxlarda qishloq xo‘jalik mahsulotlarini sotib

Ichki siyosat

71

oladigan bo‘ldi. Bu esa dehqonlarni mahsulot sotishning kafolatlangan bozori

bilan ta’minladi. Ayni paytda o‘n minglab dehqon xo‘jaliklarini inqirozdan

saqlab qoldi.

1937-yilga kelib Italiya industrial-agrar davlatga aylandi. Biroq, baribir, u

iqtisodiy taraqqiyotning asosiy ko‘rsatkichlari bo‘yicha boshqa rivojlangan

davlatlar — AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya va Fransiyadan orqada

qolaverdi.

30-yillar davomida siyosiy hayotda ham totalitar

diktatura to‘la qaror topdi. Demokratiyaning barcha

ko‘rinishlari, jumladan, parlament ham tugatildi.

Parlament o‘rniga fashistlar partiyasi va

korporatsiya vakillari palatasi tuzildi. Uning deputatlari davlat tomonidan

tayinlanadigan bo‘ldi va fashist partiyasi davlat tizimi bilan qo‘shilib ketdi.

Partiya davlat xizmatini bajaruvchi fuqaro militsiyasiga aylandi.

Ommaviy axborot vositalari to‘la fashist davlati xizmatiga bo‘ysundirildi.

Oliy o‘quv yurtlari o‘qituvchilari B. Mussoliniga — Duchega sodiqlikka

qasamyod qildirildi. Barcha vositalar yordamida fashist mafkurasi ommaga

singdirildi.

B. Mussolini ilohiylashtirildi. U o‘zining nutqlarida fashizm demokratiya

tufayli buzilgan Yevropani yangilaydi va sog‘lomlashtiradi, deb qayta-qayta

uqtirar edi. Yosh avlod fashistlarning bolalar va o‘smirlar tashkilotlariga

jalb etildi.

Mussolini tashqi siyosatining asosiy maqsadi Buyuk

Italiya davlatini barpo etish orzusiga bo‘ysundirilgan

edi. Bu davlat butun O‘rta dengiz bo‘ylarini

o‘z ichiga olishi va u Buyuk Italiyaning ichki dengiziga aylanishi hamda

Qadimgi Rim imperiyasi tarkibiga kirgan barcha hududlarni birlashtirishi

lozim edi.

1923-yilda Italiya Gretsiyaga qarashli Korfu orolini bosib oldi. Biroq

Buyuk Britaniyaning talabi bilan orolni tashlab chiqishga majbur bo‘ldi.

1924-yilda Yugoslaviyaga qarashli Fiuma porti Italiyaga o‘tdi. Italiya shu yili

Sovet Rossiyasini tan oldi va u bilan diplomatik aloqa o‘rnatdi.

1927-yilda Albaniya ustidan amalda o‘z protektoratini o‘rnatdi. 1935-yil

3-oktabrda 600 ming kishilik Italiya armiyasi Efiopiyaga bostirib kirdi. 1936-

yil may oyiga kelib Efiopiyani bosib olish nihoyasiga yetdi. Shu yil yozida

Italiya armiyasi Ispaniyada fashistik diktatura o‘rnatish uchun general Frankoga

yordamga yuborildi. Chunki Gitler Frankoni qo‘llab-quvvatlar edi. Shu tariqa

Germaniya bilan yaqinlashuv boshlandi.

1937-yilda u Germaniya va Yaponiya o‘rtasida imzolangan «Antikomintern

pakti» ga qo‘shildi. B. Mussolini bu paktni butun Yevropa uning

atrofida birlashsa arziydigan ahdnoma, deb atadi. Ushbu bitimga ko‘ra,

Germaniya Italiyaning Efiopiyani bosib olganligini tan oldi. 1939-yil aprelda

Italiya Albaniyani butunlay bosib oldi.

Mamlakatda totalitar

diktaturaning qaror

topishi

Mussolinining tashqi

siyosati

72

Shu tariqa fashistik davlatlar o‘zlarining bosqinchilik siyosatlari bilan

Ikkinchi jahon urushini tobora muqarrar qilib qo‘ydilar.

Ispaniya

Ispaniya Birinchi jahon urushida betaraf qoldi.

Bu hol unga urushayotgan har ikki harbiy-siyosiy

ittifoqqa kiruvchi davlatlar bilan muvaffaqiyatli

savdo-sotiq munosabatlarini amalga oshirishga

imkon berdi. Eksport hajmi import hajmidan yuqori bo‘ldi. Buning natijasida

mamlakat oltin zaxirasi 4 baravar ko‘paydi.

Urush yillarida harbiy buyurtmalar salmog‘ining oshishi, o‘z navbatida,

sanoatdagi ayrim tarmoqlarning gurkirab rivojlanishini ta’minladi. Shunday

bo‘lsa-da, Ispaniya, baribir, kam taraqqiy etgan, agrar-industrial davlat bo‘lib

qolaverdi. Mamlakat qishloq xo‘jaligida o‘rta asrchilik munosabatlarining

qoldiqlari hamon kuchli edi. Barcha yer maydonining uchdan ikki qismi

yirik yer egalari va mamlakat hayotida katta ta’sirga ega bo‘lgan katolik

cherkovi ixtiyorida edi. Millionlarcha dehqon xo‘jaliklariga esa atigi uchdan

bir qism yer tegishli edi.

Yersizlar ham ko‘p bo‘lib, ular asoratli shartlar asosida yerni ijaraga

olardilar. Qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligi juda past bo‘lgan.

Mamlakat iqtisodiyotining ahvoli chet el kapitali kiritilishiga sezilarli darajada

bog‘liq edi. Chunonchi, sanoatga joylashtirilgan chet el kapitalining

54 foizi ingliz, 34,5 foizi fransuz kapitali edi. Ispaniya taraqqiyotining bunday

orqada qolishi o‘rta asrchilik tartiblari hamon kuchli darajada saqlanib

qolayotganligi bilan izohlanar edi.

Katta yer egalari hamda ularning tayanchi bo‘lgan armiya va katolik

cherkovi o‘zlarini asrlar davomida qaror topgan tartiblar qo‘riqchisi, deb

hisoblardi. Shuning uchun ham yangilikka bo‘lgan har qanday intilishlarni

mamlakat milliy manfaatiga solinayotgan tahdid, deb qabul qildilar. Ayni

paytda ularni yo‘qotish uchun barcha vositalarni ishga soldilar. Mamlakatda

harbiylarning o‘rni tobora ortib bormoqda edi. Vujudga kelgan «harbiy

xuntalar» (harbiylar to‘dasi) XX asrda mamlakat siyosiy hayotiga tez-tez

aralashib turish quroliga aylangan.

Ispaniya urush harakatlarida qatnashmagan bo‘lsa-

da, urush mamlakat aholisi turmush darajasini

og‘ir ahvolga solib qo‘ydi. Chunonchi, oziq-ovqat

mahsulotlarining narxi 65 foizga ortdi. Inflatsiya kuchaydi va real ish haqi

kamaydi. Buning oqibatida 1917-yil 13-avgustda mamlakatda yalpi siyosiy

ish tashlash ro‘y berdi. Namoyishchilar monarxiyani tugatishni, Ta’sis Majlisi

chaqirishni va Respublika hukumatini tuzishni talab qildilar. Ish tashlash

shiddatli ko‘cha janglariga aylanib ketdi. Hukumat mamlakatda qamal e’lon

qildi va armiyaning kuchi bilan tartib o‘rnatdi.

Birinchi jahon

urushining

Ispaniyaga ta’siri

Harbiy fashistik

diktatura o‘rnatilishi

73

1918—1920-yillarda Ispaniyada inqilobiy harakat to‘lqini yanada

kuchaydi. Bu hol hukmron doiralarni sarosimaga solib qo‘ydi. Shu yillar

davomida hukumat 8 marta almashdi. Hukumat yetilgan dolzarb ijtimoiy

muammolarni hal etishga ojizlik qildi. Vujudga kelgan bu ahvol mamlakatda

harbiy diktatura o‘rnatilishi xavfini tug‘dirdi.

Hukumat ijtimoiy harakatni bostirish uchun qanchalik harakat qilmasin,

baribir, qator talablarni bajarishga majbur bo‘ldi. Chunonchi, 1920-yilning

aprel oyidan boshlab 8 soatlik ish kuni joriy etildi. Ish haqi oshirildi, bolalar

mehnati taqiqlandi. Qarilik va nogironlik sug‘urtalari joriy etildi.

Ayni paytda hukmron doiralarning qo‘llab-quvvatlashi natijasida ispan

fashistlari o‘z qurolli tashkilotlarini tuza boshladilar. Ularning asosiy vazifasi

xalq harakatini bostirish edi. Hukumatning shafqatsiz terrori tufayli 1921-

yilga kelib ijtimoiy harakatning pasayishiga erishildi. Biroq bu hol ko‘pga

cho‘zilmadi. Mustamlakalarda ham harakat kuchaydi. 1921-yilning iyunida

hukumat Ispaniyaning mustamlakasi — Marokashda boshlangan milliyozodlik

harakatini bostirish uchun armiya yubordi. Biroq Ispaniya armiyasi

tor-mor etildi hamda 25000 jangchi asirga tushib qoldi. Bu mag‘lubiyat

mamlakatda urushga qarshi harakat boshlanishiga turtki bo‘ldi. Norozilik

hatto armiya ayrim qismlarida ham ro‘y berdi.

1922—1923-yillarda ish tashlash harakati yana kuchaydi, hukumat terrorni

to‘xtatishga hamda xuntalarni tarqatib yuborish to‘g‘risida qonun qabul

qilishga majbur bo‘ldi.

Ayni paytda, 1923-yil aprelida parlamentga qayta o‘tkazilgan saylovda

Liberal partiya g‘alaba qozondi. Siyosiy voqealarning bu tarzda rivojlanishi

qirol saroyini, hukmron doiralarni tashvishga solib qo‘ydi va ular o‘z

hokimiyatini mamlakatda harbiy diktatura o‘rnatish yo‘li bilan saqlab

qolishga qaror qildilar.

Natijada 1923-yilning 13-sentabrida Kataloniya harbiy okrugi qo‘mondoni

general Primo de Rivera tomonidan davlat to‘ntarishi amalga oshirildi.

Hokimiyat harbiy direktoriya qo‘liga o‘tdi. Shu tariqa Ispaniyada harbiyfashistik

diktatura o‘rnatildi (1923—1930).

Primo de Rivera 1924-yilda «Vatanparvarlik ittifoqi» deb nomlangan