O‘zbekiston respublikasi
partiyani tuzdi. Bundan ko‘zlangan maqsad diktaturaning ijtimoiy
Yüklə 2,02 Mb.
|
|
fashistik partiyani tuzdi. Bundan ko‘zlangan maqsad diktaturaning ijtimoiy tarkibini kengaytirish edi. Bunga partiya safiga mayda va o‘rta mulkdorlarni jalb etish orqali erishish ko‘zda tutilgandi. Bundan tashqari, Primo de Rivera mehnat bilan sarmoyaning hamkorligini ta’minlash maqsadida «Baravarlik komissiyasi» tuzdi va komissiyaga har ikki tomondan teng miqdorda vakillar kiritildi. Bu komissiya mehnat sharoiti va ish haqi masalasini hal etishi kerak edi. 1926-yilda ijtimoiy sug‘urta va ishsizlik masalalari bilan shug‘ullanuvchi korporatsiya tuzildi. Ayni paytda diktatura ijtimoiy harakatni shafqatsizlik bilan bostirish yo‘lini tutdi. 74 Primo de Rivera o‘z diktaturasiga qonuniy tus berishga harakat qildi. Shu maqsadda 1925-yil dekabrda direktoriyani Ministrlar kabineti bilan almashtirdi va mamlakatda yangi Konstitutsiyani ishlab chiqishga kirishildi. Primo de Rivera Italiya fashizmi bilan yaqinlasha boshladi. 1926-yilning 7-avgustida u bilan do‘stlik to‘g‘risida shartnoma imzoladi. U tashqi siyosatda mustamlakalarni qanday bo‘lmasin saqlab qolishga intildi. Shu maqsadda milliy-ozodlik harakatini bostirish yo‘lini tutdi. Xususan, Fransiya bilan birgalikda 1927-yilda Marokash xalqining milliyozodlik harakatini qonga botirdi. Biroq ichki va tashqi siyosatda qo‘llangan usullar Primo de Rivera diktaturasini saqlab qola olmadi. 1929-yilda boshlangan jahon iqtisodiy inqirozi og‘ir ahvolda bo‘lgan Ispaniya iqtisodiyotini izdan chiqardi. Davlat qarzi keskin ko‘paydi. Keng miqyosda korrupsiya avj oldi. Mamlakatda inqilobiy portlash ro‘y berishining oldini olish maqsadida harbiy generalitet yanvar oyida Primo de Riverani iste’fo berishga majbur etdi. Ispaniya jamiyati bu davrda mamlakatni rivojlantirish uchun monarxiyani tugatish va respublika o‘rnatish, agrar islohot o‘tkazish, katolik cherkovi hukmronligiga barham berish, armiyani demokratlashtirish, aholi turmush darajasini oshirish, milliy masalani hal etish kabi muammolarni yechishga muhtoj edi, chunki bu muammolarni hal etmay turib Ispaniyada siyosiy barqarorlikni ta’minlab bo‘lmas edi. Iqtisodiy inqiroz bu muammolarni yanada chuqurlashtirib yubordi. Mamlakatda ish tashlash harakati yangi kuch bilan quloch yoydi. 1930- yilda bu tadbirda 1 mln dan ortiq ishchi qatnashdi. Bunday sharoitda, hatto yirik sarmoyadorlar ham, 1876-yilgi Konstitutsiyani qayta ko‘rib chiqish tarafdori bo‘ldilar. Ularning maqsadi kortes (parlament)ning huquqi oshirilishiga erishish edi. Sarmoyadorlar o‘z mavqelarini saqlab qolishning yo‘li monarxiyaga barham berish ekanligini tobora chuqur angladilar. Mamlakatda respublikachilik harakati kuchaydi. 1931-yil 12-aprelda bo‘lib o‘tgan mahalliy saylovlarda respublikachilar g‘alaba qozondi. Saylov yakuni haqidagi xabar siyosiy kurashning rivojlanishiga turtki berdi. Mamlakatda burjua-demokratik inqilobi yuz berdi. 14-aprel kuni inqilobchilar qirol hokimiyati ag‘darilganligini e’lon qildilar. Buni eshitgan va yengilishiga iqror bo‘lgan qirol Alfonso XIII shu kuni taxtdan voz kechdi va mamlakatdan qochib ketdi. 1931-yil iyun oyida Ta’sis Majlisiga saylov bo‘lib o‘tdi. Unda respublikachi partiyalar va sotsialistlar g‘alaba qozonishdi. Mamlakatda sotsialistlar va so‘l respublikachilarning M. Asanya boshliq koalitsion hukumati tuzildi. 9-dekabrda mamlakatning yangi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Konstitutsiya Ispaniyani «barcha mehnatkashlar respublikasi» deb e’lon qildi. Mamlakatda chuqur islohotlar o‘tkazilishi belgilandi. Chunonchi, agrar islohot haqida qonun qabul qilindi. Unga ko‘ra, yirik yer egalarining yerlari 1931-yil inqilobi. Monarxiyaning qulashi 75
tashqari, eng og‘ir majburiyatlar bekor qilindi. Ijara haqi kamaytirildi. Milliy masala qisman hal etildi, ya’ni faqat Kataloniyaga cheklangan avtonomiya berildi, xolos. Koalitsion hukumat ishchilarning ahvolini yaxshilashga qaratilgan ba’zi tadbirlarni amalga oshirdi. Chunonchi, 8 soatlik ish kuni belgilandi. Ijtimoiy sug‘urta haqida qonun qabul qilindi. Tashqi siyosatda Ispaniya Fransiya bilan yaqinlasha boshladi. Italiya bilan tuzilgan do‘stlik to‘g‘risidagi shartnomani bekor qildi. 1933-yilda Sovet davlati bilan diplomatik aloqa o‘rnatdi. So‘l kuchlar koalitsion hukumatining ichki va tashqi siyosatdagi tadbirlari o‘ng kuchlarni tashvishga solib qo‘ydi. Ular qanday bo‘lmasin hokimiyatni egallashga bel bog‘ladilar. Shu maqsadda 1932-yilda «Ispaniya avtonom o‘nglar konferensiyasi» (SEDA)ga birlashdilar. Bu tashkilotda sarmoyadorlar, cherkov va harbiy doiralar bilan hamkorlik qilayotgan katta yer egalari yetakchilik qilardilar. Bu tashkilotni ayni paytda dehqonlarning o‘ziga to‘q qismi ham qo‘llabquvvatlay boshladi. Fashistlar esa 1933-yilda «Ispan falangasi» deb atalgan partiya tuzdilar. O‘ng kuchlar faollashuviga xalq ommasining so‘l kuchlar hukumati (Asanya hukumati) siyosatidan noroziligi ham sabab bo‘lgan. Hukumatning islohotlarni o‘tkazishdagi qat’iyatsizligi xalq ommasi ko‘z o‘ngida uning obro‘sini to‘ka boshladi. Xususan, agrar islohot nihoyatda sustkashlik bilan hayotga yarim-yorti tatbiq etila boshladi. Masalan, 2 yil davomida atigi 7 mingdan ortiq dehqon xo‘jaligi yer ololgan, xolos. Buning ustiga iqtisodiy inqiroz tobora chuqurlashib bordi. Natijada ishsizlar soni 1,5 mln kishini tashkil etdi. Hukumat milliy masalada ham jiddiy o‘zgarishlar qila olmadi. Armiyani demokratlashtirish haqidagi va’dalar qog‘ozda qoldi. Katolik cherkov qudratli kuch bo‘lib qola berdi. 1933-yilning oxirida o‘tkazilgan parlament saylovlarida o‘ng partiyalar g‘alaba qozondilar. Shu tariqa, Ispaniyada fashistik to‘ntarish bo‘lishi tobora oydinlasha bordi. O‘nglar hukumati avvalgi islohotlarga qarshi tadbirlar o‘tkaza boshladi. Chunonchi, cherkovga qarshi qonun bekor qilindi va ruhoniylarga beriladigan davlat subsidiyasi tiklandi. Bu oddiy ruhoniylarni xonavayron bo‘lish va qashshoqlikdan saqlab qoldi. Minnatdorchilik ramzi sifatida, ruhoniylar o‘nglar hukumatining ashaddiy tarafdoriga aylandilar. Agrar islohot to‘xtatildi. Davlat to‘ntarishida qatnashgan harbiylar jazodan ozod etildi. Ayni paytda fashistlarning faoliyatiga qarshi kurashilmadi. Bu esa fashistik tashkilotlarning yanada o‘sishiga imkon yaratib berdi. Fashistik partiyalar («Ispan falangasi» va XONS) 1934-yil noyabrda «Ispaniyani inqilobiy yangilash» deb nomlangan demagogiyadan iborat dasturni e’lon qildi.
O‘ng kuchlarning hokimiyat tepasiga kelishi 76
orqali yangi tartib o‘rnatishni targ‘ib etadi. Shu tariqa mamlakatda siyosiy totalitarizm va kuchli davlat mashinasiga sig‘inish qaror toptirildi. Fashizm tobora chuqur ildiz ota boshlagan bir sharoitda so‘l kuchlar birlashish zarurligini anglab yetdilar. 1936-yil 15-yanvarda ular xalq fronti haqida bitim imzoladilar. Xalq fronti o‘zining saylov oldi dasturida saylovchilarga siyosiy mahbuslarni afv etishga, ishdan bo‘shatilganlarni ishga tiklashga, repressiya aybdorlarini jazolashga, armiya va davlat apparatini demokratlashtirishga, dehqonlarga soliq va ijara haqini kamaytirishga, ishsizlikni tugatish uchun jamoat ishlarini tashkil etishga, ijtimoiy sug‘urta to‘g‘risidagi qonunni tiklashga va’da berdilar. 1936-yil 16-fevralda parlamentga bo‘lib o‘tgan saylovda Xalq fronti g‘alaba qozondi. Xalq fronti hukumati o‘z va’dalarini bajarishga kirishdi. Masalan, agrar islohot bo‘yicha 1936-yilning iyuligacha dehqonlar 700 ming gektardan ortiq yer oldilar. Xalq fronti hukumatining chuqur islohotlari yirik sarmoyadorlarni, cherkovni, katta yer egalarini, harbiy generalitetni tashvishga solib qo‘ydi. Ular mamlakatda harbiy to‘ntarish o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rdilar. Gitler va Mussolini ularni qo‘llab-quvvatlashga va’da berdilar. 1936-yilning 17-iyul kuni harbiylar Marokashda isyon boshladilar. 18- iyulda isyon Ispaniya hududiga ko‘chdi. Shu tariqa, Ispaniyada fuqarolar urushi boshlandi. Armiyaning 80 foizi isyonchi fashistlar tarafiga o‘tdi. Isyonga general F. Franko (1892—1975) rahbarlik qildi. Ispaniya qonuniy hukumati respublikaning konstitutsiyaviy tuzumini himoya qilish yuzasidan shoshilinch choralar ko‘ra boshladi. 300 ming kishilik respublikachilar armiyasi tuzildi. Fuqarolar urushi taqdirini Germaniya va Italiyaning aralashuvi hal etdi. Ular o‘z harbiy kuchlarini F. Frankoga yordamga yubordilar (jami 365 ming kishi). AQSH «betaraflik», Buyuk Britaniya va Fransiya Ispaniya ishlariga «aralashmaslik» yo‘lini tutdilar. Natijada respublikachilar chetdan qurol sotib olish imkonidan mahrum bo‘ldilar. Yevropa davlatlaridan, shu jumladan Sovet davlatidan ko‘ngilli qismlar kelib, Ispaniyaning qonuniy hukumati tomonida turib urush harakatlarida qatnashdilar. Shunday og‘ir sharoitda ham hukumat (Largo Kabalero) islohotlarini davom ettirdi. Birgina 1936-yilning 7-oktabridan, dekretga ko‘ra, dehqonlar va chorakorlarga 5,5 mln ga yer berildi, basklarga milliy avtonomiya e’lon qilindi, oziq-ovqat mahsulotlariga qat’iy narx belgilandi. 1936-yil sentabrda isyonchi fashistlar mamlakat poytaxti Madridga hujum boshladilar. Fashistlar harbiy aslaha sifati va miqdori jihatidan katta ustunlikka ega edi. Respublikachilar ularga qarshi mardonavor jang qildilar. Biroq kuchlar teng emas edi. Fashizm g‘alaba qozondi. 1939-yil 28-martda Madrid egallandi. G‘arb davlatlari F. Franko hukumatini darhol tan oldilar. Fashistik diktatura o‘rnatilishi Xalq fronti g‘alabasi 77 Buyuk Britaniya va Fransiya hali qonuniy hukumat qulamagan paytdayoq isyonchi fashist hukumatini tan olgan bo‘lsalar, AQSH 1939-yilning 1-aprelida tan oldi. Shu tariqa fashistik davlatlar soni yana bittaga ko‘paydi. SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 1. Birinchi jahon urushi Italiya va Ispaniya uchun qanday oqibatlar keltirganligini faktlar asosida taqqoslang. 2. Italiya va Ispaniya iqtisodiyotidagi o‘xshash va farqli jihatlarni ajrating. 3. Yevropaning bu ikki davlatida fashizm qay tariqa hokimiyat tepasiga kelganini tahlil qiling. 4. B. Mussolini joriy etgan korporativ davlatning mohiyati haqida so‘zlab bering. 5. B. Mussolini hamda Primo de Riveraning ichki va tashqi siyosati haqida nimalarni bilib oldingiz? 6. Totalitarizmning mohiyatini izohlab bering. 7. Fashizmning Italiyada qonuniy yo‘l bilan, Ispaniyada esa davlat to‘ntarishi yo‘li bilan hokimiyat tepasiga kelganligini qanday izohlaysiz? 8. Nega G‘arb davlatlari Ispaniya ishlariga aralashmaslik siyosatini yuritgan edilar?
JADVALNI TO‘LDIRING. ITALIYA VA ISPANIYA HUKUMAT RAHBARLARI FAOLIYATI (1918—1939) T.r. Hukumat
rahbarlari nomi Faoliyat
ko‘rsatgan yili Ichki
va tashqi siyosati 8-§. Amerika Qo‘shma Shtatlari AQSH jahon urushi natijasida dunyoning qudratli davlatiga aylandi. Xo‘sh, qanday omillar bunga sabab bo‘ldi? Ma’lumki, AQSH Birinchi jahon urushiga 1917-yilning aprel oyida kirgan edi. Yevropadagi harbiy harakatlarda esa 1918-yilning yozidan ishtirok etdi. AQSH monopoliyalari Yevropa davlatlariga ulkan miqdorda qurolyarog‘ va oziq-ovqat mahsulotlari sotdi. Urush yillarida Qo‘shma Shtatlar monopoliyalari 35 mlrd dollar miqdorida sof daromad ko‘rdilar. Ayni paytda Yevropa davlatlari AQSHdan katta miqdorda qarz olishga majbur bo‘ldilar. Chunonchi, Yevropaning 20 davlati (jumladan, Buyuk Britaniya va Fransiya ham) 10 mlrd dollar miqdorida qarz bo‘lib qoldi. Bu qarz uchun yiliga to‘laydigan foizning o‘zi 1 mlrd dollarni tashkil etgan. Vaholanki, AQSH urushgacha Yevropa davlatlaridan 6 mlrd dollar qarz edi. Urush yillarida AQSHning chetga sarmoya joylashtirishi 6 baravar ko‘paydi. Birinchi jahon urushining AQSH uchun oqibatlari ? 78
bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 1920-yilda 8 mlrd dollarga yetdi. Eksport importdan 4 mlrd. dollar ortiq bo‘ldi. AQSH xazinasida dunyo oltin zaxirasining deyarli 50 foizi to‘plandi. 1914—1920-yillar mobaynida AQSH milliy boyligi 2,5 baravar ortdi. 1920-yilga kelib butun dunyoda ishlab chiqarilgan mahsulotning 47 foizi AQSH hissasiga to‘g‘ri keldi. Ayni paytda AQSH sanoatining turli tarmoqlari ham gurkirab rivojlandi. Masalan, dunyo bo‘yicha avtomobilning 80 foizi, neftning 67 foizi AQSHda ishlab chiqarildi. Shu tariqa AQSH jahonning yetakchi davlatiga, moliyaviy markaziga va jahon bozorining qudratli tayanchiga aylandi. Yuqorida qayd etilganidek, urush AQSHni nihoyatda boyitdi. Biroq bu narsa Amerika jamiyatidagi ijtimoiy muammolarni butunlay hal etgani yo‘q. Aksincha, bu ijtimoiy muammolar keskinlashib bordi. Chunonchi, 1918-yilning oxirida ishsizlar soni 3 mln dan ortiq kishini tashkil etdi. Urush yillarida kundalik xalq iste’mol tovarlari ishlab chiqarish kamaydi. AQSH monopoliyalari to‘plagan boylik yildan yilga o‘sdi. Biroq mehnat ahli turmush darajasi boylik bilan teng o‘smadi. Natijada ishchilar o‘z haqhuquqlari uchun kurasha boshladilar. Bu kurashda qatnashganlarning soni 1919-yilda 4 mln dan ortiq kishini tashkil etdi va ular 44—48 soatlik ish haftasini talab qildilar. AQSH hukmron doiralari ishchilar harakatiga va ularning so‘l tashkilotlari faoliyatiga mavjud konstitutsiyaviy tuzumga qarshi suiqasd deb qaradilar. Shu tufayli mamlakatda o‘zgacha fikrlovchilarga qarshi eng shafqatsiz va mislsiz qatag‘on avj oldirildi. Xususan, AQSH hukumati 1918- yilda «Da’vatkorlik to‘g‘risidagi hujjat»ni qabul qildi. Hujjat mamlakatdagi mavjud tuzum to‘g‘risida bildiriladigan har qanday salbiy fikrlarni jinoyat, deb e’lon qildi. Bunday ayblovga uchraganlar yo 10 ming dollar jarima to‘lardi, yoki 20 yil muddatga ozodlikdan mahrum etilardi. 2 mingdan ortiq kishi shunday jazolarga mahkum etildi. 1919-yilda sanoatda xususiy mulkdorlikni qoralovchi har qanday da’vat man etildi. 1920-yilda o‘zgacha fikrlashda shubha qilinganlikda ayblanib, 10 mingga yaqin taraqqiyparvar arboblar hibsga olindi. Kasaba uyushmalari ichida Amerika Mehnat Federatsiyasi (AMF) faollari va rasmiy rahbariyatning siyosatiga qarshi chiquvchilar ham quvg‘in ostiga olindi. Jumladan, 1920- yilda kasaba uyushmalari harakatining faollari, italiyalik muhojirlar Sakko va Vansetti bankini talash va politsiyachini o‘ldirishda ayblanib qamoqqa olindilar. Sud ularni o‘lim jazosiga hukm qildi va 1927-yilda ular elektr stulga o‘tqazilib qatl etildi. Bu mudhish voqeaning atayin uyushtirilganligi faqat Ikkinchi jahon urushidan keyin dunyoga ma’lum bo‘ldi. Shu tariqa AQSHda 20-yillarning 2-yarmida o‘zgacha fikrlovchi va so‘l tashkilotlar tugatildi. AMF 1923-yilda ishchi tashkilotlar «Baltimor-Ogayo» Amerika jamiyatidagi muammolar 79 deb nomlangan rejani qabul qilishlariga erishdi. Unga ko‘ra, mulkdorlar ishchilar maoshini oshirish majburiyatini oldilar. Amerika ishchilar harakatida ish tashlash 1926-yilda barham topdi. Kasaba uyushmalari esa, o‘z navbatida, korxona egalari bilan kelishib, ish tashlashlarga yo‘l qo‘ymaslik, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va ish kunini uzaytirishga rozilik berish majburiyatini oldilar. 1922-yilning oxirida AQSH iqtisodiyotida yangi yuksalish boshlandi. 1928—1929-yillarga kelib AQSH sanoati Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Italiya va Yaponiya sanoati birgalikda ishlab chiqargandan ko‘p mahsulot ishlab chiqardi. Chetga sarmoya chiqarish 1929-yilda 4 baravar ortdi. 1919—1929-yillar davomida AQSHning chet davlatlarga bergan qarzi boshqa barcha rivojlangan davlatlar bergan qarzdan ko‘p bo‘ldi. Bu qarzlar evaziga AQSH 1922—1932-yillar davomida 9,2 mlrd dollar foyda oldi. AQSH sudxo‘r davlatga aylandi. AQSHda iqtisodiy yuksalish yangi texnikaviy asosda eng yangi texnika uskunalarini qo‘llash, konveyer tizimi, standartlashtirish va modernizatsiyalash kabi usullarni keng tatbiq etish yo‘li bilan amalga oshirildi. Buning natijasi o‘laroq, birgina avtomobilsozlik sanoatida 1927-yilda 7 mln dona avtomobil ishlab chiqarildi. Shu tariqa ishlab chiqarish Amerika jamiyati taraqqiyotini harakatlantiruvchi kuchga aylandi. Ishlab chiqarishning tinimsiz o‘sishi orqali katta boylik yaratilishi rejalashtirildi va bu boylikning bir qismi qashshoqlikka barham berishga sarflanishi lozim edi. Shu tariqa, jamiyatdagi ijtimoiy muammolarni hal etishning Yevropa yo‘lidan farq qiluvchi Amerika yo‘li vujudga keldi. Yevropa yo‘li — ijtimoiy muammolarni ijtimoiy islohotlar yo‘li bilan hal etish yo‘li. Amerika yo‘li esa tadbirkorlik faoliyatini yanada o‘stirish orqali mulkdorlarni yanada boyitish va bu boylikning bir qismini ijtimoiy muammolarni hal etishga sarflash yo‘li edi. Bu hodisa tarixda «yangi ijtimoiy falsafa», deb nom olgan. AQSHda yangi ijtimoiy falsafa hayotda ma’lum darajada o‘z ifodasini topdi. 20-yillar oxirida avtomobillar soni 28 mln ni tashkil etdi. Bu — Amerika deyarli har bir oila avtomobilga egalik qilishi imkoniyatini qo‘lga kiritdi, degani edi. Boshqa iste’mol tovarlari ham ko‘plab ishlab chiqarildi. Tovarlarni kreditga sotish keng yo‘lga qo‘yildi. Bu esa ishlab chiqarishning yanada o‘sishiga olib keldi. Mamlakat to‘la telefonlashtirildi. Biroq bu aytilganlar Amerika jamiyatida muammolar tugatildi, degani emas edi. Xususan, 1928-yilda jamiyatda ishsizlar soni 3 mln kishini tashkil etdi. Qishloq xo‘jaligi og‘ir ahvolda qoldi. 1920—1930-yillarda fermer xo‘jaliklari soni kamaydi. Ularning qarzi 15 mlrd dollarga yetdi. Buning asosiy sababi mamlakatda qishloq xo‘jalik mahsulotlari asosan chet davlatlardan keltirilishi edi. 20-yillarda AQSHning iqtisodiy ahvoli 80 AQSHdek qudratli rivojlangan davlat ham iqtisodiy inqirozni chetlab o‘ta olmadi. 1929-yilning kuzida AQSHda iqtisodiy inqiroz boshlandi. Bu inqiroz boshqa davlatlarga ham keng yoyildi va u jahon iqtisodiy inqiroziga aylandi. Inqirozga ortiqcha ishlab chiqarish sabab bo‘ldi. Iqtisodiy inqiroz AQSH uchun eng ko‘p talafot keltirdi. Shuning uchun ham u «Buyuk depressiya » deb nom oldi. Chunonchi, inqiroz tufayli AQSHda sanoat ishlab chiqarishi deyarli 50 foizga qisqardi. 10 ming bank sindi. 130 mingga yaqin savdo va sanoat firmalari bankrot bo‘ldi. Ishlab chiqarilgan tovarlar sotilmay qoldi. Natijada ular yo‘q qilina boshlandi. Ishchilarga to‘lab kelinayotgan yillik ish haqining umumiy summasi 15 mlrd dollardan 6 mlrd dollarga tushib qoldi. 1933-yilning boshida mamlakatda ishsizlar soni 17 mln kishini tashkil etdi. Bu AQSH tarixida eng yuqori ko‘rsatkich edi. Mamlakatda ishsizlikni sug‘urtalash haqida qonun yo‘q edi. Natijada ochdan o‘lish hollari ham yuz berdi. Inqiroz AQSH qishloq xo‘jaligi uchun ham ayanchli bo‘ldi. Xarid narxining pasayishi fermer xo‘jaliklarini halokat yoqasiga olib keldi. Prezident Guver (1928—1932) hukumat korxonalari sinishining oldini olish maqsadida 3,5 mlrd dollarlik kapitalga ega bo‘lgan moliyaviy qayta qurish korporatsiyasini tashkil etdi. Hukumat Federal fermer kengashiga 500 mln dollar mablag‘ ajratdi. Uning maqsadi tovarlarning bozordagi narxini tushirmasdan saqlashni ta’minlash edi. Biroq bu tadbirlar yetarli samara bermadi.
«Buyuk depressiya» ommaviy stachka harakatining boshlanishiga sabab bo‘ldi. Ishsizlar Vashington shahriga yurish boshladilar. Bu yurishlar «ochlar yurishlari» deb nom oldi. Hukumat ommaviy harakatlarni shafqatsizlik bilan bostirdi. 1932-yilda AQSHda bo‘lib o‘tgan prezidentlik saylovida Demokratlar partiyasi nomzodi Franklin Delano Ruzvelt g‘alaba qozondi. U AQSH tarixida eng mashhur prezident sifatida nom qoldirdi. AQSH Konstitutsiyasiga ko‘ra, bir kishi ketma-ket ikki marta prezident etib saylanishi mumkin bo‘lgan holda F. Ruzveltga kelganda, davr nuqtayi nazaridan kelib chiqib, Konstitutsiyaning bu talabini buzishga to‘g‘ri keldi. U to‘rt marta ketma-ket prezidentlikka saylandi. Xo‘sh, F. Ruzvelt (1882—1945) qanday xizmatlari evaziga bunday buyuklikka erishgan? U AQSHni iqtisodiy inqirozdan qutqarish va uning buyukligini saqlab qolishning har tomonlama puxta ishlangan rejasini yarata oldi va uni hayotga to‘la tatbiq qildi. Bu AQSH tarixiga F. Ruzveltning «yangi yo‘li» nomi bilan kirdi. Yangi yo‘l — Amerika iqtisodiyotida keng miqyosli islohotlar o‘tkazish yo‘li edi. Uning mohiyati ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikni to‘liq saqlab qolgan holda, davlat boshqaruvini iqtisodiyotga va ijtimoiy muno- F. Ruzveltning «yangi yo‘li» 30-yillarda iqtisodiy ahvol 81 sabatlarga keng joriy etishni tashkil etadi. F. Ruzveltning «yangi yo‘li» bo‘yicha davlat mamlakat iqtisodiyotini boshqarishga faol aralashdi. Mehnat huquqi jiddiy ravishda qayta ko‘rib chiqildi. Ishsizlikka qarshi kurash uchun katta miqdorda mablag‘ ajratildi. Ayni paytda ijtimoiy sug‘urta asoslari — pensiya, nafaqa, sog‘liqni saqlash va xalq ta’limini takomillashtirish ko‘zda tutildi. F. Ruzvelt ishni birinchi navbatda banklarni saqlab qolishdan boshladi. Shu maqsadda Favqulodda bank qonuni qabul qilindi. Unga ko‘ra, faqat eng yirik banklarga davlat qarzi olishga ruxsat etildi. Oqibatda 25 mingta bankdan 15 mingtasi qoldi. Ular davlatdan qarz olib, omonatchilar ko‘z o‘ngida o‘z obro‘larini saqlab qola oldi. 1933-yilda «Sanoatni qayta tiklash haqida» qonun qabul qilingan. Bu qonun sanoatning davlat tomonidan boshqarilishi tizimini joriy etdi. Bu tizim sanoatning har bir sohasi uchun ishlab chiqilgan «Halol raqobat kodeksi» deb nomlangan hujjatda o‘z ifodasini topgan. Bu kodekslarda har bir korxonaning mahsulot ishlab chiqarish hajmi, mahsulot narxi, savdo bozori belgilab qo‘yildi. Ayni paytda qonun ish haqi eng kam miqdori hamda ish haftasining maksimal vaqti kodekslarda qat’iy belgilanishini talab etadi. Bundan tashqari, qonunda korxona ma’muriyati bilan jamoaviy shartnoma tuzilishi, ishsizlarga yordam berilishi ko‘zda tutildi. Davlat ishsizlikka qarshi kurash maqsadida ijtimoiy ishlar maxsus qo‘mitasini tuzdi. Bu qo‘mitaga yo‘l qurish, maktablarni ta’mirlash, sport Franklin Delano Ruzvelt. 6 — Jahon tarixi 82 majmualari barpo etish kabilar yuklatildi. Shu orqali 8 mln ishsiz ish bilan Yüklə 2,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|