O‘zbekiston respublikasi
Yüklə 2,02 Mb.
|
|
urushga kirishi nihoyatda zarur edi. 26-iyul kuni AQSH, Sovet davlati va Xitoy Yaponiyadan so‘zsiz taslim bo‘lishni talab etdilar. Biroq Yaponiya bu talabni rad etdi. 8-avgust kuni Sovet hukumati Yaponiyaga urush e’lon qildi. 9-avgustda esa Shimoliy-Sharqiy Xitoy, Shimoliy Koreya, Janubiy Saxalin va Kurill orollarida joylashgan Yaponiya armiyasiga qarshi hujumga o‘tdi. Shu orada Xirosima va Nagasaki shaharlariga AQSH aviatsiyasi atom bombasini tashladi. Bu ikki atom bombasidan 100 mingdan ortiq kishi halok bo‘ldi. 400 mingdan ortiq kishi esa radiaktiv nurlandi. Atom bombasining ishlatilishi va Sovet davlatining urushga kirishi Yaponiyani mag‘lubiyatga uchraganligini tan olishga majbur etdi va 2-sentabr kuni Yaponiya taslim bo‘lganligi haqidagi hujjat imzolandi. Shunday qilib, Yaponiya mustamlakachilik imperiyasi quladi va Yaponiyaning taslim bo‘lishi bilan Ikkinchi jahon urushi ham tugadi. Dunyoning asosiy davlatlarini o‘z domiga tortgan Ikkinchi jahon urushida 40 davlatning hududida harbiy harakatlar olib borildi. Urushda behisob qurbonlar berildi va juda katta vayrongarchilik yuz berdi. Urushda fashistik Germaniya, Italiya va militaristik Yaponiya tor-mor etildi. Ular vaqtinchalik buyuk davlatlar qatoridan tushib qoldi. Ayni paytda fashizm halokatga uchradi, fashistlar partiyasi va tashkilotlari faoliyati taqiqlandi. Uzoq va og‘ir kurashda demokratik va antifashistik kuchlar g‘alaba qozondi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti tuzildi va uning Ustavi 1945-yilning 24- oktabridan kuchga kirdi. Mustamlakachi imperiyalarning yemirilishi boshlandi. O‘nlab yangi mustaqil davlatlar vujudga keldi. Buyuk Britaniya va Fransiya sezilarli darajada zaiflashdi. AQSH esa dunyoning ikki o‘ta Ikkinchi jahon urushining tugashi Ikkinchi jahon urushining yakunlari 140
O‘zbekistonning fashizm ustidan qozonilgan g‘alabaga qo‘shgan hissasi qudratli davlatidan biri bo‘lib qoldi. Sovet davlati ham urush natijasida mislsiz talafotlar ko‘rgan bo‘lsa-da, AQSH kabi dunyoning o‘ta qudratli davlatiga aylandi. Hozirgi bosqichda Sovet davlati merosxo‘ri Rossiya bilan AQSH dunyoni muvozanatda saqlab turibdi. Bugungi kunda Yer yuzida mustahkam tinchlikning o‘rnatilishi, yangi qirg‘inbarot urushlarning ro‘y bermasligi uchun barcha davlatlar (birinchi navbatda, buyuk davlatlar) hamda jahon jamoatchiligi mas’uldir. O‘zbekiston 1991-yilda mustaqillik e’lon qilinguncha Sovet davlati tarkibida edi. Binobarin, Ikkinchi jahon urushi yillarida ham O‘zbekiston ulkan mustamlakachi imperiya — Sovet davlati tarkibida urushda qatnashdi. Sovet davlati tarkibiga majburan birlashtirilgan xalqlar yagona nom bilan sovet xalqi deb atalardi. O‘zbek xalqi fashizmdan Sovet davlatinigina emas, ayni paytda O‘zbekistonni ham himoya qildi. O‘z yurtiga bo‘lgan chinakam yuksak muhabbat va fashizmga nafrat tuyg‘usi sotsialistik tuzum deb atalgan mustabid tuzum o‘zbek xalqiga yetkazgan g‘am-alamni orqaga surib qo‘ydi. O‘zbekiston xalqlari ham fashizmga qarshi kurashning adolatli ekanligini anglab yetgan edilar. Ikkinchi jahon urushida o‘zbekistonliklarning ishtiroki xususida I. A. Karimov bunday deb yozgan edi: «Ikkinchi jahon urushiga qanday BMT Deklaratsiyasiga qo‘l qo‘yish. Vashington. 1-yanvar 1945-y. 141 qaralmasin, bu urush qaysi g‘oya ostida va kimning izmi bilan olib borilgan bo‘lmasin, o‘z Vatani, el-yurtining yorug‘ kelajagi, beg‘ubor osmoni uchun jang maydonlarida halok bo‘lganlarni, o‘z umrlarini bevaqt xazon qilgan insonlarni doimo yodda saqlaymiz. Bu achchiq, lekin oddiy haqiqatni unutishga hech kimning haqqi yo‘q va bunga yo‘l ham bermaymiz» («Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir». T., 1996, 81-bet). O‘zbek xalqi fashizmga qarshi koalitsiyadagi boshqa xalqlar bilan yelkama-yelka bir safda turib kurashdi va uning ustidan qozonilgan buyuk g‘alabaga baholi qudrat hissa qo‘shdi. Urushning dastlabki kunlaridayoq 14 ming kishidan o‘z ixtiyori bilan armiya safiga jo‘natishni iltimos qilib ariza tushdi. Frontga umumxalq yordamini ko‘rsatish O‘zbekiston aholisi vatanparvarligining yorqin namunasi bo‘ldi. Chunonchi, o‘zbekistonliklar urush yillarida mamlakat mudofaa jamg‘armasi uchun jami 649,9 mln so‘m pul, 22 kg oltin va kumush to‘pladilar. O‘zbekistonliklar tank kolonnasi qurilishiga pul yig‘ishyapti. 1942-y. 142 O‘zbekistonlik jangchilarning urush maydonidagi jasoratlari O‘zbekiston kolxozchilari 1942-yilda tank kolonnasi qurishga o‘z shaxsiy jamg‘armalaridan 260 mln so‘m topshirdilar. Urushning dastlabki yarim yili ichida 420 mingdan ortiq turli issiq buyumlar yuborildi. 1941-yilning dekabriga keliboq, O‘zbekistonda jami 293 korxona mudofaa uchun mahsulot ishlab chiqara boshladi. Urush yillarida O‘zbekistonga sovetlarning dushman bosib olgan yoki bosib olishi mumkin bo‘lgan hududlaridan 104 fabrika va zavod ko‘chirib keltirildi. Bu fabrika va zavodlarni ishga tushirishda O‘zbekiston aholisi mislsiz fidokorona mehnat qilgan. Korxonalar uzog‘i bilan bir oyda ishga tushirilganligi buning yorqin isbotidir. Bu bunyodkorlik ishida aholining barcha tabaqasi, shu jumladan, ayollar va bolalar ham faol ishtirok etdi. Chunonchi, 1942-yilga kelib sanoat sohasida mehnat qilayotganlarning 63,5 foizi ayollardan iborat edi (bu ko‘rsatkich 1940-yilda 34 foizni tashkil etgan). O‘zbekiston xalqi urush yillarida frontga jami 2100 ta samolyot, 17342 ta aviamotor, 2 mln 318 ming dona aviabomba, 17100 bronopoyezd va boshqa harbiy texnika hamda anjomlar yetkazib berdi. O‘zbekistonning o‘zida urush yillarida 280 ta yangi korxona qurildi. Dushmanni tor-mor etish uchun olib borilgan umumxalq kurashida dehqonlar ham fidokorona mehnat qildilar. Urush yillarida davlatga jami 4 mln 148 ming tonna paxta, 82 mln pud g‘alla, 54067 tonna pilla, 159 ming tonna go‘sht va boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetkazib berildi.
Urush yillarida o‘zbek xalqi yuksak insonparvarlik xislatini namoyon etdi. O‘zbekistonga jami 1 mln dan ortiq kishi, shu jumladan 200 ming bola keltirildi. Xalqimiz ularni mehmondo‘stlik, bolajonlik bilan qabul qildi, ularga o‘z uyidan turarjoy berdi, topgan nonini ular bilan baham ko‘rdi, ularga kiyim-kechak berdi. O‘zbekiston oilalari ota-onasiz qolgan bolalarni o‘z bag‘riga oldi. Bu o‘rinda toshkentlik temirchi Sh. Shomahmudov va uning turmush o‘rtog‘i B. Akramovalarning nomlari tariximizga zarhal harflar bilan bitilgan. Ular turli millatga mansub 14 nafar bolani o‘z tarbiyasiga oldilar. Ikkinchi jahon urushi frontlariga O‘zbekistondan 1 mln 433200 kishi safarbar etildi. 1941-yilda respublika aholisi 6,5 mln kishini tashkil etgani hisobga olinsa, bu katta raqamni tashkil etadi. Binobarin, O‘zbekiston aholisining 22 foizi jang maydonlarida qatnashdi. Bu jami mehnatga yaroqli aholining 40—42 foizi degani edi. Urushda ishtirok etganlardan 268005 kishi halok bo‘ldi, 132670 kishi bedarak yo‘qoldi, 60452 kishi esa mayib-majruh bo‘lib qoldi. Frontda ko‘rsatgan jasoratlari uchun o‘zbekistonliklardan jami 120 ming jangchi hukumat ordeni va medallari bilan mukofotlandi. Ulardan 280 kishi Qahramon unvoniga sazovor bo‘ldi. 32 kishi «Shuhrat» ordenining har 143 uchala darajasi bilan taqdirlandi. S. Rahimov general darajasiga erishdi. Ularning jasorati bugungi avlod uchun namuna yulduzidir. Hamyurtlarimizdan bir necha minggi Italiya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Yugoslaviya, Polsha, Chexoslovakiya, Vengriya kabi davlatlarning orden va medallari bilan mukofotlandilar. Ba’zilarining xoki begona va olis yurtlarda qolib ketdi. Ozodlik va erk uchun, Vatan uchun jon fido qilganlarni doimo yodda saqlash uchun 9-may «Xotira va qadrlash kuni» deb e’lon qilindi. Zero xalq uchun qilingan ish, ko‘rsatilgan jasorat mangulikka daxldordir. U hech qachon unutilmaydi. SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 1. Ikkinchi jahon urushining insoniyat boshiga solgan dahshatlari haqida nimalarni bilib oldingiz? 2. Ikkinchi jahon urushi qay tariqa boshlandi? 3. Nega G‘arbiy frontdagi urush tarixga «G‘alati urush» nomi bilan kirdi? 4. Fransiya qay tariqa taslim bo‘ldi? 5. Sovet davlati hududi qay tariqa kengayganligi haqida so‘zlab bering. 6. Germaniya nima uchun Buyuk Britaniyani mag‘lubiyatga uchrata olmadi? 7. Fashistlar o‘rnatgan «yangi tartib»ning insoniyatga qarshi vahshiyona jinoyat ekanligini asoslab bering. 8. Qarshilik ko‘rsatish harakati qanday harakat edi? 9. Germaniyaning Sovet davlatiga qarshi urush boshlashi tarixi haqida nimalarni bilib oldingiz? 10.Fashistlarga qarshi davlatlar koalitsiyasi qay tariqa vujudga keldi? 11.Ikkinchi jahon urushining buyuk janglari haqida so‘zlab bering. 12.Yevropada ikkinchi front qachon va qay maqsadda ochildi? 13.Tehron va Qrim konferensiyalari haqida nimalarni bilib oldingiz? Potsdam konferensiyasi qarorlarini ayting. 14.Germaniya va Yaponiyaning taslim bo‘lishi tafsilotini taqqoslang. 15.O‘zbekistonning fashizm ustidan qozonilgan g‘alabaga qo‘shgan hissasi haqida nimalarni bilib oldingiz? 16.Ikkinchi jahon urushining asosiy yakunlari nimalardan iborat bo‘ldi? JADVALNI TO‘LDIRING. ENG YIRIK JANGLARNI TASVIRLANG Yirik janglar Tavsifi — Eng yirik, mashhur lashkarboshilardan biri haqida erkin insho yozing. General Sobir Rahimov. ? 144
BU HAQDA BAHS YURITING Men ko‘p urushlarda qatnashdim, shuning uchun bu masalada g‘arazim qattiq, hatto juda ham qattiq. Bu kitobning («Alvido, qurol») muallifi ongli suratda shu fikrga keldiki: urushlarda jang qilayotgan odamlar dunyodagi eng ajoyib odamlardir, frontning qizg‘in qismlariga kirib borganing sari bunday ajoyib kishilarga ko‘proq duch kelaboshlaysan. Lekin urushni boshlaganlar, uning oloviga yana olov tashlab turganlar iqtisodiy raqobatdan, foyda undirishdan boshqa narsani o‘ylamaydigan to‘ng‘izlardir. Men urushda boylik orttirganlar, urush olovini yoqqanlar urushning birinchi kunlaridayoq mamlakat grajdanlarining muxtor vakillari tomonidan otib tashlanmog‘i zarur, deb hisoblayman. Ernest Xeminguey («Alvido, qurol» kitobiga yozgan so‘zboshidan) Oliy Bosh qo‘mondon Qarorgohining 1941-yil 16-avgustdagi buyrug‘idan ...Buyuraman 1. Jang paytida unvon belgilarini yulib tashlovchi va front ichkarisiga qochuvchi yoki dushmanga asir tushuvchi komandirlar va siyosiy xodimlar dezertir deb hisoblansin, ularning oilalari qasamni buzgan va Vatanga xiyonat qilganlarning oilalari sifatida qamoqqa olinsin. Barcha yuqori komandirlar va komissarlarga boshliqlar tarkibidan bo‘lgan bunday dezertirlarni joyida otib tashlash majburiyati yuklansin. Davlat Mudofaa qo‘mitasi raisi I. Stalin.
145
IKKINCHI BO‘LIM. JAHON MAMLAKATLARI XX ASRNING IKKINCHI YARMI VA XXI ASRNING BOSHLARIDA 1-bob. XALQARO MUNOSABATLAR. G‘ARB DAVLATLARI TARAQQIYOTINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 16-§. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng dunyo siyosati va hayotidagi o‘zgarishlar Ikkinchi jahon urushidan so‘ng dunyo siyosatida jiddiy o‘zgarishlar bo‘ldi. BMTning roli ancha kuchaydi. Ilgari kelishilgan ba’zi qarorlar amalga oshdi, ba’zilari esa amalga oshmasdan qoldi. Fashist jinoyatchilar boshliqlari jazolandi. 1945-yil 20-noyabrdan 1946-yil 1-sentabrgacha Xalqaro tribunal fashist jinoyatchilarni sud qildi. 12 kishi o‘lim jazosiga hukm qilindi. 7 kishi uzoq muddatli va umrbod qamoq jazosiga hukm qilindi. Bu urush aybdorlarining tarixda birinchi marta xalqaro miqyosda jazolanishi edi. Urushdan so‘ng qurollanish poygasi avj oldirildi. 1945-yilda AQSH atom bombasini Yaponiyada sinab ko‘rdi va bu mudhish qurol vositasida dunyoga hukmronlik qilishni o‘ylay boshladi. Qo‘shma Shtatlarda atom bombasi yaratilgandan keyin, SSSR ham AQSH dan orqada qolmaslik uchun barcha choralarni ko‘rdi. Nihoyat, 1949-yilda atom bombasini yaratdi va uni sinovdan o‘tkazdi. AQSH 1952-yilda yanada dahshatliroq ommaviy qurg‘in quroli — vodorod bombani yaratdi. Uning qudrati 10 mln tonna trotilga teng edi. SSSR esa bir yildan keyinroq bunday qurolga ega bo‘ldi. Bu orada AQSH yadro qurollarini nishonga yetkaza oladigan samolyotlar yaratdi. SSSR esa qit’alararo raketa yaratishga muvaffaq bo‘ldi. Atom suv osti kemalari yaratildi. Shu tariqa kishilik jamiyatini bir necha marta yo‘q qilib yuborishga qodir ommaviy qirg‘in qurollari zaxirasi vujudga keltirildi. Lekin oradan ko‘p o‘tmay «sovuq urush» boshlandi. Uning tashabbuskori U. Cherchill edi. U «sharqiy kommunizm» bilan kurash vazifasini qo‘ydi. 1947-yil 14-martda qabul qilingan Gretsiya va Turkiyaga yordam berishni mo‘ljallagan «Trumen doktrinasi» buning amaldagi isboti bo‘ldi. 1947-yil 5-iyunda qabul qilingan va Yevropaning 16 davlatiga iqtisodiy yordam berishni mo‘ljallagan «Marshall rejasi» uni yanada mustahkamladi. Qurollanish poygasi va «sovuq urush» 10 — Jahon tarixi 146 Ikki eng buyuk davlat o‘rtasida munosabatlarning tobora keskinlashib borishi oqibatida ikki harbiysiyosiy ittifoq vujudga keldi. Ularning birinchisi AQSH va uning ittifoqchilarini birlashtirgan Shimoliy Atlantika shartnomasi — NATO deb ataldi. Bu ittifoq 1949-yilning 4-aprelida Vashington shahrida 12 davlat ishtirokida tuzildi (AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, Kanada, Belgiya, Daniya, Islandiya, Italiya, Lyuksemburg, Gollandiya, Norvegiya, Portugaliya). AQSH generali D. Eyzenxauer uning qo‘mondoni etib tayinlangan. 1949-yilning 1-oktabrida kommunistik Xitoy Xalq Respublikasining tashkil topishi, 1950-yilda esa SSSR bilan Xitoy o‘rtasida «Do‘stlik, ittifoqlik va o‘zaro yordam to‘g‘risida» shartnoma imzolanishi AQSHni qattiq tashvishga solib qo‘ydi. XXRning tashkil topishi bilan «jahon sotsializm tizimi» shakllanishi nihoyasiga yetdi. 1955-yilda GFR NATOga a’zo etib qabul qilindi. Hozirgi davrda NATO ga Bolgariya, Vengriya, Gretsiya, Ispaniya, Latviya, Litva, Polsha, Ruminiya, Slovakiya, Sloveniya, Turkiya, Chexiya, Estoniya kabi davlatlar a’zodirlar. Sharqiy Yevropa davlatlari (SSSR, Polsha, Vengriya, Ruminiya, Bolgariya, Chexoslovakiya, GDR) 1955-yilning 14-mayida o‘zlarining harbiy-siyosiy ittifoqi — Varshava shartnomasi tashkilotini tuzdilar. Shunday qilib, dunyo, shu jumladan, Yevropa ikkiga bo‘lindi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng Koreyaning shimolini SSSR, janubini esa AQSH armiyasi ishg‘ol etdi. Germaniya bo‘linganidak, bu yerda ham bir davlat ikkiga bo‘lindi va ikki hukumat tuzildi. 1949-yilda SSSR va AQSH Koreyadan o‘z armiyalarini olib chiqib ketdilar. 1950-yilning 25-iyunida Shimoliy Koreya armiyasi chegarani buzib o‘tdi va Janubiy Koreyaga hujum qildi. AQSH ushbu masalaning BMT da muhokama etilishiga erishdi. BMT Shimoliy Koreyani agressor deb tan oldi va unga qarshi urush harakatlari boshlashga ruxsat etdi. Xalqaro kuchlar 15-sentabrda Koreya yarimoroliga tashlandi va ular Shimoliy Koreya armiyasi harakatini to‘xtatdi hamda Janubiy Koreya hududidan surib chiqardi. Oktabr oyi oxiriga kelib esa AQSH harbiy kuchlari Shimoliy Koreya poytaxti Pxenyan shahrini egalladi. Shundan so‘ng Xitoy Xalq Respublikasi o‘z harbiy kuchlarini Shimoliy Koreyaga yordamga yubordi. SSSR ning ham Koreya urushiga aralashishi mumkinligi aniq-ravshan bo‘lib qoldi. Shundan so‘nggina AQSH Shimoliy Koreyaga qarshi urush harakatlarini to‘xtatishga majbur bo‘ldi. 1953-yilda yarash bitimi imzolandi. Unga ko‘ra, har ikki koreys davlati chegarasi urushgacha bo‘lgan holatida (38-parallel kenglikda) tiklandi. Shu tariqa Koreya yarimorolida urush to‘xtadi. Biroq mamlakat ikkiga bo‘linganicha qoldi. Shimoliy Koreya SSSR bilan, Janubiy Koreya esa AQSH bilan yaqin munosabat o‘rnatdi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng buyuk davlatlar Falastinda yahudiylarning o‘z davlatiga ega bo‘lishga intilishlarini qo‘llab-quvvatlay boshladi. Koreya urushi Yaqin Sharq mojarosi Dunyoning va Yevropaning ikkiga bo‘linishi 147
Ayni paytda BMT ham 1947-yil 29-noyabrda Falastinda ikkita davlat tashkil etilishi (Isroil va Falastin) haqida qaror qabul qildi. Dunyoning turli burchaklaridan ming-minglab yahudiylarning Falastinga ko‘chib kelishi arab va yahudiylar o‘rtasida nizoni kuchaytirdi. 1948-yil 14-mayda Isroil davlati (yahudiylar davlati) tashkil etildi-yu, lekin Falastin davlati tashkil etilmay qoldi. Bu esa birinchi arab — isroil urushini keltirib chiqardi. Falastin hududi Isroil tomonidan bosib olindi. 1949-yilda BMT urush harakatlarining to‘xtatilishiga erishdi. Biroq Falastin — Isroil janjali davom etdi. 1947-yilda Buyuk Britaniya Hindistonga mustaqillik berishga qaror qildi. Biroq inglizlar Hindistondan chiqib ketish oldidan uni diniy belgiga ko‘ra ikkiga — Hindiston va Pokistonga — bo‘lib yubordilar. Shu tariqa keyinchalik qator qurolli to‘qnashuvlarga olib kelgan Hindiston — Pokiston mojarosiga zamin yaratildi. Bu mojaroda SSSR Hindiston tarafini ola boshladi. Tez orada Hindixitoyda ham qarama-qarshilik o‘chog‘i vujudga keldi. Bunga SSSR va XXR ning yer yuzi mintaqa xalqlari milliy-ozodlik urushini qo‘llab-quvvatlashi hamda ularni o‘z ta’sir doiralarida saqlab turishga intilishlari sabab bo‘ldi. Chunonchi, 1945-yil 2-sentabr kuni Vetnam Demokratik Respublikasi tuzilganligi e’lon qilindi. Hokimiyat tepasiga kommunistlar kelishdi. Bu hol Fransiyani tashvishga solib qo‘ydi. U o‘z mustamlakachilik tartiblarini tiklash maqsadida Vetnamga qarshi urush harakatlarini boshladi. Laos va Kambojada mustamlaka tartibini tikladi. Hindixitoy xalqlari fransuz mustamlakachilariga qarshi ozodlik urushi boshladilar. Bu urush 1954-yilda g‘alaba bilan yakunlandi. 1954-yilning aprel-iyul oylarida Jenevada Hindixitoyda tinchlik o‘rnatishga bag‘ishlangan konferensiya bo‘lib o‘tdi. Fransiya Hindixitoy davlatlarining mustaqilligini tan oldi va o‘z qo‘shinlarini bu hududdan olib chiqib ketish majburiyatini oldi. Ayni paytda Vetnam 2 davlatga (Shimolda Vetnam Demokratik Respublikasi, janubda — Vetnam Respublikasi) bo‘lindi. Bu davrda AQSH yer sharining turli nuqtalarida o‘z ta’sir doirasini kuchaytirish uchun jon-jahdi bilan harakat qilardi. Shu maqsadda u 1951-yilda ANZYUS (Avstraliya, Yangi Zelandiya va AQSH ishtirokida), 1954-yilda SEATO (AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Pokiston, Tailand, Filippin ishtirokida), 1955- yilda SENTO (Eron, Turkiya, Pokiston va Iroq ishtirokida) harbiy-siyosiy bloklarini tuzdi. AQSH kommunistlar hukmronligidagi yagona Vetnam davlati vujudga kelishiga aslo toqat qila olmas edi. 1964-yilning avgust oyida VDRning harbiy-dengiz kuchlari Tonkin qo‘ltig‘iga kirgan AQSH harbiy kemalariga hujum qildi. AQSH bu voqeani o‘ziga qilingan agressiya, deb baholadi. AQSH samolyotlari VDR hududini bombardimon qilishni boshladi. 1965-yildan boshlab esa AQSH qurolli kuchlari Hindiston va Hindixitoydagi ahvol 148 VDRga qarshi urush harakatlarini boshlab yubordi. Biroq AQSH armiyasi Vetnam xalqining qattiq qarshiligiga duch keldi. Urush harakatlari 8 yil davom etdi. AQSH Vetnam xalqining irodasini buka olmadi. Nihoyat, 1973-yilning yanvar oyida Parijda Vetnamda urushni to‘xtatish va tinchlikni tiklash to‘g‘risidagi bitimlar imzolandi. AQSH Vetnamdan o‘z qo‘shinlarini olib chiqib ketishga majbur bo‘ldi. U qo‘llab-quvvatlayotgan Janubiy Vetnam hukumati 1975-yilda quladi. 1976-yilning 2-iyulida Vetnam yagona davlatga birlashdi. Bu hodisa AQSHning Hindixitoydagi jiddiy mag‘lubiyati edi. 50-yillarda Yaqin Sharq G‘arbning buyuk davlatlari va SSSR o‘rtasidagi keskin qarama-qarshilik maydoniga aylandi. SSSR arab davlatlarini, AQSH esa Isroilni qo‘llabquvvatlashni yangi kuch bilan davom ettirdi. 1952-yilda amalga oshirilgan inqilob natijasida Misrda Buyuk Britaniya tayanchi bo‘lgan monarxiya ag‘darildi. 1956-yilda esa Misr Suvaysh kanalini milliylashtirdi. Bunga chiday olmagan Buyuk Britaniya Misrga qarshi agressiya uyushtirdi. Unda Fransiya va Isroil ham qatnashdi. BMT va SSSRning qat’iy pozitsiyasi tufayli agressiya to‘xtatib qolindi. Shu tariqa 3 davlat agressiyasi muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Natijada Buyuk Britaniya va Fransiyaning pozitsiyalariga katta putur yetdi. Ayni paytda Yaqin Sharqda SSSR ning obro‘si ko‘tarildi. 1958-yilda Iroqda monarxiya ag‘darildi. Shunday sharoitda Eyzenxauer doktrinasi ilgari surildi. Unga ko‘ra, Yaqin Sharqda endi AQSH, Buyuk Britaniya va Fransiya o‘rnini to‘ldirish kerak edi. Bu hodisa SSSR ning G‘arb davlatlari bilan munosabatlarini yanada keskinlashtirib yubordi. «Sovuq urush» vasvasasi kuchaydi. 50-yillarning ikkinchi yarmida SSSR turli tuzumdagi davlatlarning tinch-totuv yashashi mumkinligi g‘oyasini ilgari surdi. Bu g‘oyaning puch emasligini isbotlash maqsadida o‘z armiyasining sonini 2 mln kishiga qisqartirdi va SSSR — AQSH rahbarlarining oliy darajadagi uchrashuvini o‘tkazish tashabbusi bilan chiqdi. Va, nihoyat, 1960-yilning may oyida SSSR rahbari N. S. Xrushyov va AQSH prezidenti D. Eyzenxauerning uchrashuvi o‘tkazilishiga kelishildi. Biroq bu uchrashuv amalga oshmay qoldi. Bunga AQSH 1-may kuni SSSR hududiga josus samolyoti uchirishi sabab bo‘ldi. Josus samolyot Sverdlovsk osmonida urib tushirildi. Uchuvchi G. Pauers tiriklayin asir olindi. AQSH ig‘vogarligi fosh bo‘ldi. 1961-yilda SSSR va AQSH munosabatlarini nihoyatda keskinlashtirib yuborgan voqea sodir bo‘ldi. Bu Berlin devorining qurilishi voqeasi edi. Devor Sharqiy Berlinni G‘arbiy Berlindan ajratib tashladi. Tez orada dunyoni yadro urushi halokati yoqasiga olib kelib qo‘ygan voqea ham sodir bo‘ldi. Bu voqea tarixga «Karib inqirozi» nomi bilan kirgan. Bu inqiroz qay tariqa yuz berdi? 1959-yilning yanvar oyida Kubada amerikaparast hukumat ag‘darildi. Hokimiyat tepasiga F. Kastro boshchiligida vatanparvar kuchlar Yaqin Sharq inqirozi SSSR — AQSH munosabatlarining yanada keskinlashuvi 149
kelishdi. F. Kastro Kubada sotsializm qurilishini e’lon qildi. Tabiiyki, AQSH shundaygina biqinida Kubaga o‘xshash sotsialistik davlatning vujudga kelishiga toqat qila olmas edi. SSSR rahbariyati esa Kuba inqilobini sotsializmning butun dunyo bo‘ylab tarqalishi, deb baholadi. Shuning uchun ham Kubani qo‘llab-quvvatladi. 1961-yilning aprel oyida AQSH Kubaga qarshi emigrantlar isyonini Yüklə 2,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|