Zavqiyning hayoti va ijodiy faoliyati lirikasi; Zavqiy hajviyoti

REJA:

1. 
   Zavqiyning hayoti va ijodiy faoliyati lirikasi;
   
2. 
   Zavqiy hajviyoti.
   
3. 
   Axli rasta hajvi.
   
4. 
   Zavqiy dostonlari.
   
5. 
   Xulosa.
   

Ubaydulla usta Solih o`g`li Zavqiy 1853 yili Qo`qonning Shayhon (Daxmai bolo) hozirgi Zavqiyobod mahallasida kosib oilasida tug`ilgan. Uning otasi maxsido`z usta edi. Ubaydullo avval mahalla masjidi qoshidagi eski usul maktabida xat-savodini chiqargan, taxminan 1870-71 yillarda ilm ihlosmandi, tog`asi Muhammad Sodiq maslahati bilan Qo`qondagi «Madrasai oliy» da, keyin «Madrasai chalpak» da tahsil oladi. 1874 yili otasining oyoqlari shol bo`lib qolgach, Ubaydullo o`qishni tugatib, «Madrasi oliy» dagi xujrasida ota kasbi maxsido`zlik qilib, ro`zg`or tebratishga majbur bo`ladi. Ubaydullo talabalik yillarida tog`asi taqdim qilgan A.Navoiyning «Chor devon»ini, «Xamsa» sini mutoala qilib, unga ergashib she`r mashq qilar ekan. O`ziga Zavqiy deb tahallus tanlaydi. Bu davrda Qo`qonlik Muqimiy, Muhyi, Muxsiniy, Muxayyir, Rojiy, Qoriy, Asriy singari shoirlari ijodi xalq tiligatushib qolgan edi. Zavqiy ham ular davrasidan munosib o`rin oladi. Ularni mushoiralarida, adabiy suhbatlarida qatnashib turadi. Ba`zan ular ham to`planishib Zavqiyning madrasa xujrasiga joylashgan ustaxonasiga kelishib, xazil mutoyibaga boy she`rxonliklar qilib turganlar. Shunday «Mehmondorchiliklar» ning birida ustaxona eshigining ustiga Muqimiy: (dastxat)
Bu Ubaydulloxonning koshonasi,
Usta Solix o`g`li do`kon xonasi.
Ey birodari axli tamiz,
Eski maxsiyu kovush tikamiz – deb yozib qo`ygan ekanlar. Zavqiy shu ijodkor to`da bilan birgalikda ijodiy kamolotga erishadi va xalq orasida shoir sifatida shuhrat qozonadi.

Shoir bir muddat Qo`qondagi poyafzal rastasida ish yurituvchi bo`lib ishlaydi. 1890 yilda yana o`z kasbi maxsido`zlikka qaytadi. Qizg`in ijod bilan shug`ullanadi. Mana shu paytda uning ijodida hajvchilik paydo bo`ladi va tez rivoj topadi. 1898 yilda shoir hayotida ketma-ket baxtsizliklar bo`lib, avval shol bo`lib qolgan otadan, keyin ikki ukadan ayriladi. Xotini Toshbibi ikki ko`zi ko`r bo`lib o`tirib qoladi. Bu musibatlarni biroz yumshatish maqsadida shu yili Muqimiy bilan birga Andijon, so`ngra O`shga sayohat qiladi. Ular Andijonda do`sti shoir Qoriy Yusuf Muntazir, Bimiylar bilan uchrashadilar. Xuddi shu vaqtda Yikchi Eshon vaqeasi boshlanib qoladi. Shoirlar Yikchi Eshon qarorgohini va bu voqea bilan bog`liq bo`lgan boshqa joylarni borib ko`radilar. Ko`rganlarini Zavqiy «Hajvi Yikchi Eshon», Muqimiy esa «Hajvi Xalifai Mingtepa», «Qurbaqalar» hajviyalarida bayon qiladilar. Zavqiy tog`asi Muhammad Sodiq bilan birgalikda 1900 yil xaj safariga chiqadilar. Ular Kavkaz, Turkiya, Misr orqali Makkatulloga yetib boradilar. Safar uch yil davom etadi. Xaj safari Zavqiy ijodida haqiqatpeshalik tomon jiddiy o`sishni ta`minlaydi. Endilikda u o`z asarlarida xalqparvarlik g`oyasini ilgari suradi. Mavjud ijtimoiy tuzumdan nafratlanishi, farovon turmushga intilishi, ijtimoiy adolatsizlik jaholat va qoloqlikni la`natlash asosiy maqsadga aylanib qoladi. Zavqiy tomonidan 1906 yili savdo rastasidagi 46 nafar qallob savdogar hajv qilinib, gavjum saylgohlardan biri Mo`ymarakdagi bir terakka osib qo`yiladi. Umuman Zavqiy hajvga duch kelib avra astarisi ochib tashlangan Qo`qonning kazo-kazolari savdogarlari shoirni ta`qib qila boshlaydilar. Shahar hokimiga arz qilib jarima soldiradi, bo`lmaydi. Uyezd hokimiga chaqirtirib, Sibir surgunibilan qo`rqitishmoqchi bo`lishadi, bo`lmaydi. Oxiri Ergash qo`rboshi vahshiyona usul bilan shoirni to`xtatadi. Biroq o`z xalqining g`azabiga yo`liqadi. Shoir 1906 yili yaratgan «Ahli rasta», «Qahatchilik», «Zamona», «Ajab ermas» singari asarlari davrning yorqin oynasi bo`lib tarixda qoldi. 1918-20 yillarda ochlikka qarshi kurash qo`mitasi bosmachilar sulhiga da`vat etuvchi guruh a`zosi sifatida faol xizmat qilgan keksa shoirni bosmachilar vahshiyona azoblaydilar, xalq zo`rg`a katta pul evaziga shoirni qutqarib qoladilar. Biroq keksa shoir o`ng`arilmaydi. 1921 yil may oyida qazo qiladi. Qo`qon shahar kengashining 1922 yil noyabrdagi qarori bilan shoir tug`ilib o`sgan Shayxon Zavqobod mahallasi deb, Yangiqo`rg`ondagi Karimbobo qishlog`i Zavqiyobod deb ataladi.

Zavqiy salaflari, A.Navoiy, Fuzuliylar an`anasini davom ettirib, ishq muhabbat kechinmalarini nazmga solish bilan shoirlikka kirib kelgan. Xususan Zavqiy A.Navoiyning «Netay» radifli g`azaliga shu vazn, qofiya va mazmunda nazira bog`lab, uni yanadda mukammalashtirgan bo`lsa, Furqatning «Uch xarobati» musaddasi ruxi va uslubida, «Bodom vasling» g`azalidir. Zavqiy ham Furqatdek samimiy muhabbatga ega bo`lgan, ammo taqdirning vafosizligidan alam va iztirob chekkan «Uch oshiq» haqida fikr yuritgan. Ikkalasi ham aruzning romal bahrida yozilgan:
Bodom vasling qachonkim no`sh etibon qonamiz,
Tongg`acha xijronda bo`lg`aymu biz mayxonamiz.

Zavqiy lirikasining realistik kuchi, ayniqsa, uning siyosiy mavzularida yozilgan she`rlarida yaqqol ko`rinib turadi, «Demish Xon», «Ajab ermas», «Farg`ona» asarlari ajoyib siyosiy she`r namunasidir. «Demish Xon» she`r muhammasi shaklida yozilgan (7*5-35) Qo`qon tarixida sodir bo`lgan muhim xodisa, 1876 yildagi Qo`qon xoni – Xudoyorxonning taxtdan xiyla bilan olinishi xon tilidan yozilgan. 1917 yili yozilgan «Ajab ermas» muhammasi (7 band 35 lirika).

Zavqiy o`z davri hajvchiligida Muqimiy muhitining ko`zga ko`ringan vakilidir, uning hajviyoti mavzu doirasi, hayotiy xodisalarni baholash va g`oyaviy-estetik nuqtai nazari jihatidan ilg`or dramatik hajviyot namunasidir. Chunki uning hajviyotida ijtimoiy xodisalar xalq nuqtai nazaridan baholanadi. Turli illatlar qattiq tanqid qilinadi, adolatsizlik, yolg`onchilik, xudbinlik, xaromxo`rlik, mehr-oqibatsizlik fosh qilinadi. Hukmron tabaqaga mansub hamma bo`g`inlardagi zaif amaldorlarning ayanchli imsollari chiziladi. Bu hajvlar shoirni turmush-ijtimoiy tuzum va undagi qonunlarning mohiyati haqidagi siyosiy qarashlarini, arzu-istaklarini aks ettiradi. «Zamon kimniki?», «Dar mazamati zamona», «Bo`l», «Muncha ko`p» asarlari ana shunday hajvlar jumlasidandir.

Sendin, ey davron ichib g`am zaxrini g`amnokman,

/uncha yang`lig` otashinlikda giribon chekman.
Demadim bir bor ichsam dafg`iga (qaytarish) taryok(afyun) man
Xalq nazdida haqiru xok yo xoshokman.
Davlatu, izzu shariflar mardi bodunyoniki – kabi salloniki, rasvoniki, zaboniki radiflari qofiyalanib kelgan.

So`rsalarkim, bu muhammasni kim aydi, deb agar,

Zavqiy degan bir yamoqchi, maxsido`z ustaniki, deb yakunlaydi.

Zavqiyning «Veksel» hajviyasi jamiyat hayotida borgan sari kuchayib borayotgan taqchillik, g`irromlik, zo`ravonlik munosabatlarini va ularning illatlarini ochib tashlashda muhim o`rin tutadi.

«Veksel» hajviy muhammas shaklida yozilgan bo`lib, u Zavqiy bilan Muqimiyning birgalikdagi ijodiy maxsulidir, to`g`rirog`i Zavqiy g`azaliga Muqimiy bog`lagan muhammasdir. Hajviyada Farg`ona vodiysda rasm bo`layotgan pul o`rniga veksel berish, shu yo`l bilan dehqon va kasb-xunarmandni uzoq muddatli iqtisodiy tanglikda tutib turish siyosati haqida fikr yuritiladi.
Mansur (niqoblangan) qolmagaykim so`zining yo`g`oni chiqdi,
Oltiariqliklarda ham vekselni qoni chiqdi,
Zovudni bitkaralmay eshonning joni chiqdi,
Afsus ey xaloyiq ishlarning yomoni chiqdi.
Oxir zamona ma`lum bo`ldi, nishoni chiqdi.

Xalqki kambag`allar go`yo g`altak o`ldi,

O`lganning ustiga ham birmuncha kaltak o`ldi,
Bu voqea, Muqimiy, har yerda doston o`ldi,
Bul-dabba, narx-qimmat ustiga po`stak o`ldi,
Ketiga po`stak bog`lab Zavqiy bayon chiqdi.

Bu hajviy nochor tuzum tug`dirgan illatlarni fosh etuvchi asardir. Ushbu turkumga mansub «Dar hajvi shox Inoyat qo`rboshi», «Hajvi Yikchi eshon» Zavqiyning «Axli rasta hajvi» asari ham Qo`qonning tim bozori rastalarida savdo qiluvchi, yulg`ich, tovlamachi, olibsotarlarning qilmishlarini tanqid qilinishi jihatdan ahamiyatlidir, unda 46 ta yulg`ich, xaromxo`r alohida – alohida tanqid qilinib, har biri 2, 4 misra she`r bilan tasvirlanadiki natijada bu «qahramon» larning boshqalardan ajralib turadigan eng harakterli hususiyatlari, xulqlari, odatlari o`quvchi ko`z oldida namoyon bo`ladi. Muttaham Yangiboy, ahloqsiz Shodmonxo`ja, mug`ombir Xodixo`ja, tantiq Mad`ixo`ja, yengiltak Qosim, ochko`z Xo`jamjon, iflos Mo`minsholarga nisbatan nafrat bilan aytilgan misralarda shoir nafrat bilan bir guruh razil savdogarlarning portretini chizib, xalq oldida ularni sharmanda qiladi. Biroq mazkur hajviyaning yarmidan ko`prog`i xali e`lon qilinmagan. Mana qolgan baytlar:

Qodir degan haromi boy bor,
Ko`p mug`li baland xangramakka,

Sodiq so`zli, yuzi kimgadoru?

Desam, dedi: zahm, maraz, so`zakka,
Mashhur o`sha ko`r Meli erursan,
Boshing agar yetsa ham falakka,
Gap ta`sir aylamaydi sengga,
Ablah to` –slepoy eshshakka.

Nomma-nom sanalayotgan rasta axlilarning kirdikorlari ayovsiz fosh etilmoqda. «Al rasta hajvi»ning davomi sifatida yozilgan. «Talading bering» hajviyasi fosh qilingach savdogarlarning Zavqiyga tuhmatlar uyushtirganlarga javoban yozilgan asardir.