O‘zbekiston respublikasi

Sharqiy Osiyo kengligida katta manfaatlarga ega bo‘lgan boshqa davlatlar

(AQSH, Buyuk Britaniya va Fransiya) bilan munosabatlari keskinlashib

bordi. Yaponiyaning ularga qarshi urush boshlashi muqarrar edi. Bu omil,

shuningdek, Xalxin-Goldagi mag‘lubiyat, Sovet-Germaniya shartnomasi

(1939-yil 23-avgustdagi) Yaponiyaning Sovet davlati bilan munosabatini

o‘zgartirishga majbur etdi.

Yevropada urush harakatlari boshlanishi bilan

1939-yil 4—13-sentabrda Yaponiya hukumati

deklaratsiya e’lon qilib, G‘arbdagi urushga aralashmasligini bildirdi. 1940-

yil 1-avgustda Kanae Bosh vazirlikni egalladi va Sharqiy Osiyoda «yangi

tartib o‘rnatish» rejasini davom ettirdi.

1940-yil 23-sentabrda Yaponiya Hindixitoyning shimoliga bostirib kirdi.

27-sentabrda Tokioda Germaniya va Italiya bilan uchlik siyosiy ittifoqini 10

yil muddatga tuzdi. Bu narsa uning fashistik davlatlarga o‘z maqsadi yo‘lida

butunlay sherik bo‘lganini anglatar edi. 1941-yil 13-aprelda Sovet davlati

bilan betaraflik shartnomasini tuzdi. Lekin «Kantokuen» rejasini tuzib, qulay

fursatni poylab turdi. Armiya 700 ming kishiga yetkazildi. AQSH bilan

munosabatlar keskinlashdi.

Yaponiya 1941-yil 7-dekabrda AQSHning Pirl-Xarbor bazasiga to‘satdan

hujum qildi va ko‘p talafot yetkazdi. Malayya, Birma, Tailand, Indoneziya,

Filippin hududlarini egalladi.

1942-yildan boshlab ingliz-amerika qo‘shinlari qarshi hujumga o‘tdi va

Yaponiyaning asosiy kuchlarini tor-mor keltirdi. 1945-yil 6—9-avgustda

AQSH Yaponiyaga atom bombasini tashladi. 9-avgustda SSSR hujumga

o‘tdi. 2-sentabrda Yaponiya so‘zsiz taslim bo‘ldi. Urushda o‘lgan, yarador

bo‘lganlar, izsiz yo‘qolganlar bo‘lib 5 mln kishini yo‘qotdi. 340 harbiy

kema, 50 ming samolyot, 8,4 mln tonnajlik savdo kemalaridan ajraldi.

Zarar 64,3 mlrd iyenni tashkil qildi. 1937—1945-yillar orasida 270 mlrd

iyen harbiy xarajat qildi.

Urushda ishtiroki

115

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Birinchi jahon urushining Yaponiya uchun oqibatlari haqida nimalarni bilib

oldingiz?

2. 1929—1933-yillardagi jahon iqtisodiy inqirozining Yaponiya uchun oqibatlari

haqida so‘zlab bering.

3. «Panosiyo» g‘oyasining mohiyati nimadan iborat edi?

4. Yaponiya tashqi siyosatiga xos xususiyatlar haqida so‘zlab bering.

5. «Tanaka memorandumi» nima?

6. Yaponiya nima uchun fashistik Germaniya bilan yaqinlashdi?

7. Yaponiya bosib olgan joylarni xaritadan belgilang.

JADVALNI TO‘LDIRING.

IKKI JAHON URUSHI ORALIG‘IDA YAPONIYA

Sana Asosiy voqealar Mamlakat uchun ahamiyati

13-§. Arab davlatlari

Arab davlatlari dunyoning ikki qit’asida (Osiyo va

Afrikada) joylashgan. XX asr boshlarida barcha

arab davlatlari mustamlaka yoki yarim mustamlaka

bo‘lganlar. Xususan, Osiyoda joylashgan arab davlatlari Turkiya imperiyasi

tarkibiga kirgan. Afrika qit’asidagi Misr va Sudan — Buyuk Britaniyaning;

Tunis, Jazoir va Marokash — Fransiyaning; Marokashning bir qismi —

Ispaniyaning; Liviya esa Italiyaning mustamlakasi edi. Birinchi jahon urushi

natijasida Turkiya imperiyasi quladi. Biroq bu hodisa barcha arablarga ham

mustaqillik keltirgani yo‘q. Saudiya Arabistoni va Yaman mustaqil davlatlarga

aylandi. Osiyodagi arab hududlari (Millatlar Ligasining mandat tizimiga

asosan) Buyuk Britaniya va Fransiya nazorati ostiga berildi. Shimoliy Afrikada

yashovchi arab xalqi mustamlaka zulmi ostida qolaverdi. Bunga qarshi

xalq milliy-ozodlik kurashini tobora kuchaytirdi.

Suriya to‘rt asr davomida Turkiya mustamlakasi

bo‘lib kelgan. Birinchi jahon urushi oxirida esa u

Fransiya qo‘shinlari tomonidan ishg‘ol etildi. XX asr boshlarida ham Suriyada

o‘rta asrlarga xos ishlab chiqarish munosabatlari hukmron edi. Aholining

asosiy qismi qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanar, yerning ko‘pchiligi katta

yer egalari (feodallar) qo‘lida edi. Dehqonlar (fallohlar)ning katta qismi bir

parcha yerga ham ega emasdi. Ular ijaraga yer olib ishlashga majbur edilar.

Sanoat juda sekin rivojlanmoqda, o‘z vatanida ish topa olmagan ziyolilar

chet elga ketishga majbur bo‘lardi. Suriya xalqi Turkiyaning Antanta davlat-

Urushning arab

davlatlariga ta’siri

Suriya

?

116

lariga to‘lashi zarur bo‘lgan tovonning bir qismini to‘lashga majbur etildi. Bu

esa, o‘z navbatida, aholi turmush darajasini yanada yomonlashtirib yubordi.

1918-yilning noyabr oyidayoq Suriya xalqining

milliy-ozodlik kurashi boshlandi. Fallohlar

partizan guruhlarini tuza boshladilar. 1919-yil Latakiyada

ko‘tarilgan qo‘zg‘alon 3 yil davom etdi. Parij tinchlik konferensiyasida

Suriyani mustaqil davlat deb tan olishgach, Suriya Bosh kongressi qonuniy

mudofaa holati e’lon qildi. 1919-yilning noyabrida joylarda Xalq milliy

kengashi tuzildi. Kengash partizan harakati uchun mablag‘ va qurol to‘plash

bilan shug‘ullandi. Partizan guruhlariga ko‘ngillilarni jalb etdi. Milliy kengash

dekabr oyida Suriya hukumatini tuzdi. Biroq mamlakat amiri Faysalning

Fransiya bilan kelishuvchilik siyosati milliy-ozodlik kurashi kuchayishiga

to‘g‘anoq bo‘la boshladi.

Faysal 1920-yil boshlarida davlat to‘ntarishi o‘tkazdi va parlament tarqatib

yuborildi. Mart oyida o‘zini Suriya qiroli deb e’lon qildi. 1920-yilning

aprel oyida, San-Remo shartnomasiga ko‘ra, Suriya Fransiyaning mandati

nazoratiga berildi. Iyul oyida Fransiya armiyasi Damashq shahriga kiritildi.

Harbiy vazir Yusuf Azma boshchiligidagi vatanparvar kuchlar Fransiya

qo‘shinlariga qarshi tengsiz jang qildilar va katta talafot ko‘rdilar. Qirol

Faysal esa taslimchilik yo‘lini afzal ko‘rdi. U armiyani qurolsizlantirdi,

Damashqni esa Fransiya qo‘shinlariga jangsiz topshirdi. Fransiya harbiy

ma’muriyati Faysalga ishonmas edi. Uni Buyuk Britaniya manfaatlariga

xizmat qiluvchi shaxs, deb hisoblardi. Shuning uchun ham Faysalni

Suriyadan chiqarib yubordi.

1925—1927-yillar Suriya tarixiga milliy-ozodlik kurashining eng yuksalgan

davri bo‘lib kirdi. Chunki 1925-yilning iyul oyida Jabel-Druz viloyatida

dehqonlar ko‘targan qo‘zg‘alon boshlandi. Uning ta’sirida butun mamlakat

miqyosida partizanlar harakati kuchaydi. Qo‘zg‘alonga Xalq partiyasi

(1925-yil fevralida tuzilgan) rahbarlik qildi. 18-oktabrda partizanlar Damashq

shahrini egalladilar. Fransiya armiyasi Damashqdan chiqib ketishga majbur

bo‘ldi.

Biroq fransuzlar 2 kun davomida shaharni artilleriya va havodan

bombardimon qildilar. Oqibatda vatanparvar kuchlar Damashqni tashlab

chiqishga majbur bo‘ldilar. Vaqtdan yutish maqsadida ayyor fransuz harbiy

ma’muriyati vatanparvar kuchlar vakillari bilan muzokara olib boraboshladi.

O‘z ahvolini yaxshilab olgach esa, 1926-yilning may oyida hujumga o‘tdi.

1927-yilning bahoriga kelib qo‘zg‘alonni to‘la bostirishga erishdi. Fransuz

ma’muriyati ayni paytda mahalliy kuchlarga qisman yon bosish siyosatini

ham qo‘llay boshladi.

1928-yilda suriyaliklarga Ta’sis Majlisini chaqirishga ruxsat berdi. Biroq

Ta’sis Majlisi fransuz ma’muriyati o‘ylaganchalik mo‘min-qobil bo‘lib

chiqmadi. Aksincha, Ta’sis Majlisi mamlakat konstitutsiyasiga Suriyaning

Mustaqillik davridagi

og‘ir kurashlar

117

Fransiya mandati nazoratiga bo‘ysunishi haqidagi moddani kiritmadi. Bunga

javoban Fransiyaning Suriyadagi Oliy komissari Ta’sis Majlisini tarqatib

yubordi. Suriya parlamentini Konstitutsiyaga bu moddani qo‘shishga majbur

etdi. Suriya parlament respublikasi deb e’lon qilindi. 1933-yilning noyabrida

parlament ham tarqatib yuborildi. Konstitutsiya bekor qilindi.

Fransiyada xalq fronti hukumati hokimiyat tepasiga kelgach, tashqi siyosat

masalasida ham ba’zi o‘zgarishlar yuz berdi. Chunonchi, yangi hukumat

harbiy yo‘l bilan Suriya masalasini hal etish mumkin emasligini to‘g‘ri

baholay oldi. Suriya Konstitutsiyasi tiklandi. Vatanparvar kuchlar ittifoqiga

kirgan partiya vakillari hukumati tuzildi.

Bu hukumat 1936-yilning sentabrida Fransiya hukumati bilan shartnoma

tuzishga erishdi. Shartnomada Suriyaga 3 yil ichida mustaqillik berilishi

ko‘zda tutilgan edi. Biroq Fransiya parlamenti bu shartnomani tasdiqlamadi.

Aksincha, ikkinchi jahon urushi arafasida Suriya parlamenti yana tarqatib

yuborildi. Konstitutsiya yana bekor qilindi. Biroq bu zarbalar milliy-ozodlik

kurashini to‘xtatmadi.

Fransiya 1940-yilda taslim bo‘lgach, Suriyada ham Germaniya ta’siri

kuchaya boshladi. Biroq bu uzoq davom etmadi. 1941-yilning iyul oyida

ingliz-fransuz armiyasi Suriyaga kirdi. Mamlakatdan fashist agentlari quvildi.

Ikkinchi jahon urushi tufayli qiyin ahvolga tushib qolgan Fransiyaning de

Gol hukumati Suriyaga mustaqillik berishga majbur bo‘ldi. 1941-yilning

27-sentabrida Suriya mustaqil davlat, deb e’lon qilindi.

Birinchi jahon urushi yillarida Iroq hududi Buyuk

Britaniya tomonidan ishg‘ol qilindi. Bu hol

urushdan keyin ham davom etdi. Mamlakatning barcha qismlarida ingliz

mustamlaka ma’muriyati tashkil etildi. Mustamlakachilik siyosati mamlakat

xo‘jaligini halokat yoqasiga keltirib qo‘ydi. Ishchi kuchi yetishmasligi oqibatida

ekin maydonlarining deyarli yarmi tashlandiq holga kelib qoldi. Bu ishga

yaroqli erkak aholining katta qismi dastlab Turkiya armiyasiga, keyinchalik

esa ingliz mehnat korpuslariga safarbar etilganligining oqibati edi.

Mamlakatda ocharchilik yuz berdi. Turli yuqumli kasalliklar keng

tarqaldi. Ingliz mustamlakachi ma’murlari katta yer egalarini o‘z tomonlariga

og‘dirishga urindilar. Shu maqsadda dehqon jamoalariga qarashli

yerlarni ham qabila shayxlari, diniy va dunyoviy rahnamolarga biriktirib

qo‘yishdi. Biroq bu tadbir Iroqda ham milliy-ozodlik kurashining oldini

ololmadi.

Vatanparvar kuchlar, ya’ni milliy burjuaziya, kichik va o‘rta qabilalar

shayxlari, inglizlarning o‘z faoliyatlariga aralashuvidan norozi bo‘lgan qabila

yo‘lboshchilari, dehqonlar, savdogarlar, ziyolilar, inglizlarga qarshi bo‘lgan

yirik yer egalari, ruhoniylar «Mustaqillik posbonlari» deb ataluvchi jamiyat

tuzgandi. Uning rahbari savdogar Ja’far Abu Timman edi. Jamiyat Iroqqa

to‘la mustaqillik berishni talab etdi.

Iroq

118

Inglizlar bilan kelishuvchilar tarafdorlari esa «Iroq vasiyati» deb ataluvchi

jamiyatni tuzdilar. 1920-yilda milliy-ozodlik qo‘zg‘aloni boshlandi. 30-iyulda

Rumeys shahrida yuz bergan qo‘zg‘alon umumiroq ozodlik urushiga aylanib

ketdi. Qo‘zg‘alonchilar mamlakatning katta qismini ozod qilishga erishdilar.

Buyuk Britaniya bu ozodlik urushini bostirish uchun 150 ming kishilik

armiya tashladi. Bu armiya 1920-yilning noyabr oyida ozodlik urushini

bostirishga musharraf bo‘ldi. Ozodlik urushi to‘lqinidan cho‘chib ketgan

Buyuk Britaniya ichki kuchlar madadiga har qachongidan ham kengroq

tayana boshladi. Shularning yordamidagina o‘z mavqeyini saqlab qolishga

intildi. Shu maqsadda oktabr oyida Iroqning muvaqqat hukumatini tuzdi,

1921-yilning 23-avgustida esa Angliyaning sodiq malayi Faysal al-Xoshimni

(Suriyaning sobiq qiroli) Iroq qiroli deb e’lon qilinishiga erishdi. Amalda

esa hokimiyat, mandat tizimi qoidasiga ko‘ra, ingliz Oliy komissari qo‘lida

edi.

1922-yilda inglizlar Iroqqa yana bir og‘ir shartnomani qabul qildirdilar.

Unga ko‘ra, Iroq hukumati xalqaro va moliyaviy masalalarni ingliz Oliy

komissari maslahati bilan hal etishi zarur edi. Bundan tashqari, Iroqda

ingliz qo‘shinlari saqlanib turadigan bo‘ldi. Mamlakat iqtisodiy hayoti ingliz

komissiyasi nazorati ostiga olindi.

1924-yilga kelib Buyuk Britaniya mandat tizimi

yo‘li bilan Iroqda to‘la hukmronlikka erishdi.

«Terkish petrolium» kompaniyasini tuzib, Iroq

neftini qo‘lga oldi. 1927-yilda bu «Iroq petrolium kompaniyasi»ga

aylantirildi. Biroq bu ozodlik kurashini to‘xtata olgani yo‘q. Iroq milliy

partiyasi (rahbari Abu Timman),Iroq uyg‘onish partiyasi (rahbari as-Sadr)

boshchiligida Iroq xalqi ozodlik kurashini davom ettirdi. Buning natijasida

Buyuk Britaniya mustamlakachi hukumati Iroq vatanparvar kuchlariga

yon bosishga majbur bo‘ldi va endi mandat nazoratini bekor qilish zarur,

degan xulosaga keldi.

1930-yilning 30-iyunida Buyuk Britaniya va Iroq o‘rtasida 25 yillik

yangi shartnoma imzolandi. Iroq nomidan shartnomani Bosh vazir Nuri

Said imzoladi. Shartnomaga ko‘ra, Buyuk Britaniya Iroq Millatlar Ligasiga

kirgandan so‘ng, uni mustaqil davlat, deb tan oladigan bo‘ldi. Ayni paytda

shartnoma Iroqni «do‘stlik» va «ittifoqchilik» rishtalari bilan Buyuk

Britaniyaga bog‘lab qo‘ydi. Chunonchi, tashqi siyosatda Iroq Buyuk

Britaniya bilan maslahatlashib olishga majbur edi. Iroqda ingliz harbiy

bazalari saqlab qolindi. Bundan tashqari, Iroq mudofaasi masalasida Buyuk

Britaniya manfaatlarini hisobga olishi zarur edi. Ayni paytda Buyuk Britaniya

Iroqqa o‘z maslahatchilari va ekspertlarini yuborishda monopol

huquqqa ega edi.

1932-yil 3-oktabrda Iroq Millatlar Ligasiga qabul qilindi va shu tariqa u

to‘la bo‘lmasa-da, davlat mustaqilligiga erishdi. 1933-yilda hokimiyatga

Al-G‘ayloniy keldi. Hukumat bir necha marta o‘zgardi.

Ozodlik kurashining

yangi bosqichi

119

Hech bir davlat o‘z mustaqilligini oson yo‘l bilan

mustahkamlay olmagan. Iroq ham bundan

mustasno emas. 1936-yilning 29-oktabrida Iroqda

o‘tkazilgan harbiy to‘ntarish buning dalilidir. Bu to‘ntarishga general Bakr

Sidqiy rahbarlik qildi va Iroq qiroli G‘ozi 1 ni hukumatni tarqatib yuborishga

majbur etdi. Iroqning eng boy shaxslaridan biri, to‘ntarishning faol

tashkilotchisi Hikmat Sulaymon bosh vazir etib tayinlandi. Bakr Sidqiy esa

Iroq armiyasi bosh shtabining boshlig‘i lavozimini egalladi. Hikmat Sulaymon

hukumati «Milliy islohotlar hukumati» deb ataldi. Bu hukumat, hatto, davlat

yerlarini yersiz dehqonlarga bo‘lib berishni va’da qildi. Biroq asosan katta

yer egalari, qabila shayxlari va savdogarlardan iborat parlament agrar islohot

o‘tkazishga yo‘l bermadi.

Hikmat Sulaymon va Bakr Sidqiylar esa o‘z siyosiy muxoliflarini

qatag‘on qilishni davom ettirdilar. Ayni paytda ular fashistlar Germaniyasi

va Italiya bilan yaqinlashish yo‘lini tuta boshladilar. Bunga qarshi bir

qator vazirlar hukumat tarkibidan chiqdi. Shu tariqa «Milliy islohotlar»

hukumati barham topdi. Bu hol oxir-oqibatda inglizlar tarafdori bo‘lgan

kuchlar tomonidan Bakr Sidqiyga qarshi fitnalar uyushtirilishiga olib keldi.

1937-yilning avgustida Sidqiy o‘ldirildi. 1939-yilning 25-dekabrida Nuri

Said boshchiligida yangi hukumat tuzildi. 1939-yilning 3-aprelida qirol

G‘ozi 1 halok bo‘ldi (avtomobil halokatida) va uning 4 yashar o‘g‘li qirol

deb e’lon qilindi. Shu tariqa amalda butun hokimiyat Nuri Said qo‘lida

to‘plandi.

Ikkinchi jahon urushi boshlangach, Iroq Germaniya bilan diplomatik

aloqasini uzdi va o‘zining betarafligini e’lon qildi. Shunday bo‘lsa-da, uning

iqtisodiyoti amalda Buyuk Britaniyaga xizmat qildi. 1941-yilning 1-aprelida

«Oltin kvadrat» deb atalgan harbiy tashkilot (Al-G‘ayloniy) davlat to‘ntarishi

o‘tkazdi. Biroq bu hol uzoq davom etmadi. 2-may kuni Buyuk Britaniya

armiyasi harbiy harakat boshladi va Iroqni to‘la ishg‘ol etdi, yana Buyuk

Britaniyaga xayrixoh kuchlar hukumati tiklandi. 1943-yilning 17-yanvarida

Iroq Germaniya va Italiyaga qarshi urush e’lon qildi.

Misr XIX asrning 80-yillarida Buyuk Britaniya

mustamlakasiga aylandi. Buyuk Britaniya hukmron

doiralari Misrni metropoliya, xomashyo

bazasiga aylantirdi. Mamlakatda saqlab qolingan qirollik hokimiyati amalda

Buyuk Britaniya tayanchiga aylantirildi. Birinchi jahon urushi tugaganidan

so‘ng ozodlik kurashining yangi to‘lqini boshlandi. Vatanparvar kuchlar

«Misr vakillari» («Vadf Misri») deb atalgan tashkilot tuzdilar. U Misr

mustaqilligi uchun kurashni boshqaruvchi tashkilot edi. Tashkilotni Saad

Zag‘lul boshqardi. Tashkilot Misrga mustaqillik berishni talab etdi. Bunga

javoban inglizlar «Misr vakillari»ning faoliyatini taqiqladi. S. Zag‘lul Malta

oroliga surgun qilindi. Bular Misrda ozodlik qo‘zg‘alonining boshlanishiga

turtki bo‘ldi.

Misr. Mustaqillik

uchun kurash

Milliy tiklanish

qiyinchiliklari

120

1919-yilning 9-may kuni Qohira aholisi namoyishga chiqdi. Namoyish

uch kun davom etdi. «Misr — misrliklar uchun» shiori ostida o‘tkazilgan

ushbu tinch namoyish mustamlakachilar tomonidan o‘qqa tutildi. Bu

namoyishning qo‘zg‘alonga aylanib ketishiga olib keldi. Qo‘zg‘alon katta

qiyinchilik bilan bo‘lsa-da, bostirildi. Aholi noroziligini pasaytirish uchun

Saad Zag‘lul mamlakatga qaytarildi. Ayni paytda u Parij tinchlik

konferensiyasiga ham yuborildi. Biroq Zag‘lul Misr mustaqilligining tan

olinishiga erisholmadi. Aksincha, Misr ustidan Buyuk Britaniya protektorati

tan olindi. Ammo Buyuk Britaniya hukmron doiralari Misrni

bundan buyon eski usullar yordamida itoatda saqlab turish mumkin emasligini

yaxshi tushunar edilar. Endi Buyuk Britaniya «yangi» — sinalgan

yo‘lni tanladi. Bu yo‘l Misrga davlat mustaqilligi berish, biroq turli kuchli

vositalar yordamida uning amalda Buyuk Britaniyaga qaramligini saqlab

qolish yo‘li edi. Shu tariqa Buyuk Britaniya 1922-yilning 28-fevralida

Misrning mustaqilligini tan oldi. Misr mustaqil suveren davlat deb e’lon

qilindi.

Buyuk Britaniya o‘zida Misr hududidagi imperiya yo‘llarini qo‘riqlash,

Misrni chet el agressiyasidan himoya qilish, chet el manfaatlarini va kam

sonli millat vakillarini himoya qilish huquqlarini saqlab qoldi. 1923-yilda

qabul qilingan Konstitutsiya Buyuk Britaniyaning yuqorida sinab o‘tilgan

huquqlarini qonunlashtirib qo‘ydi. Chet elliklarning barcha huquq va imtiyozlari

saqlab qolindi. 1924-yilning yanvarida Saad Zag‘lul boshchiligida

hukumat tuzildi.

Saad Zag‘lul hukumati Sudan xalqining mustaqillik

kurashini qo‘llab-quvvatlay boshladi. Shuning

uchun Buyuk Britaniya hukumati Zag‘lulni hokimiyatdan

chetlatishga qaror qildi. 1924-yilda misrlik terrorchi tomonidan

Sudandagi ingliz general-gubernatori o‘ldirildi. Bundan Buyuk Britaniya

Misrga qarshi harbiy harakat boshlashga bahona sifatida foydalandi. Natijada

Zag‘lul hukumati iste’fo berishga majbur bo‘ldi. Buyuk Britaniya bilan

hamkorlik qilish tarafdorlaridan iborat yangi hukumat tuzildi.

1929—1933-yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi Misr xalqi turmush

darajasiga katta salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Chet el monopoliyalari mamlakatni

talay boshladi. Paxtachilik qisqardi. Soliq eski holicha qoldi. Shunday bir

sharoitda 1930-yilda Buyuk Britaniya Misrga yanada haqoratli yangi shartnomani

qabul qildirishga urindi. Lekin Bosh vazir Naxxas poshsho buni

qabul qilmadi. Shundan so‘ng qirol Fuad Ismoil Sidqiyni Bosh vazir qilib

tayinladi. Bu hol milliy-ozodlik kurashining yangi to‘lqini boshlanishiga

sabab bo‘ldi.

Ozodlik kurashi rahbarlariga qarshi repressiyani kuchaytirish maqsadida

Misr hukumati 1930-yilning oktabrida 1923-yilgi Konstitutsiyani bekor qildi

va parlamentning huquqlarini cheklovchi yangi Konstitutsiyani amalga

kiritdi. 1934-yilda mamlakatda g‘alla yetishtiruvchilar manfaatini himoya

Mustaqillikning qiyin

so‘qmoqlari

121

qilish maqsadida import g‘allaga boj to‘lovini oshirdi. Bu esa nonning narxini

oshirib yubordi, mamlakatda kuchli namoyishlar va ish tashlashlar yuz

berishiga olib keldi. Shunday sharoitda Buyuk Britaniya yangi siyosiy

vaziyatga mos yo‘l tanlashga majbur bo‘ldi. Uning ko‘rsatmasi bilan 1935-

yilning dekabrida 1923-yil Konstitutsiyasi qayta tiklandi.

1936-yilning avgustida Buyuk Britaniya Misrni o‘zi uchun qulay

shartnoma imzolashga majbur etdi. Shartnomaga ko‘ra, Misrdagi ingliz

Oliy komissari endilikda elchi deb ataladigan bo‘ldi. Nomiga bo‘lsa-da,

ingliz okkupatsiya rejimi bekor qilindi. Biroq shartnoma Buyuk Britaniyaga

Suvaysh kanali zonasi, Qohira va Aleksandriya shaharlarida o‘z armiyasini

saqlash huquqini berdi.

Bundan tashqari, ingliz samolyotlari Misr hududi ustida uchish, Misr

aerodromlariga qo‘nish huquqiga ega bo‘ldi. Armiya ingliz harbiy missiyasi

nazoratiga olindi. Shuningdek, urush harakatlari boshlansa, Buyuk Britaniya

Misr hududidan tayanch sifatida foydalana olar edi. Shu tariqa 1936-yilgi

ingliz-misr shartnomasi amalda ingliz hukmronligini saqlab qoldi.

1939-yilda Ikkinchi jahon urushi boshlangach, Misr Buyuk Britaniya

tomonida turishini ma’lum qildi. 2-sentabr kuni Misr hukumati mamlakatda

harbiy holat e’lon qildi. Mamlakat iqtisodiyoti Buyuk Britaniya manfaati

uchun xizmat qilaboshladi. Qirol Faruh boshchiligidagi siyosiy kuchlar guruhi

Germaniya va Italiya bilan yaqinlashish yo‘lini tutdi.

Ikkinchi jahon urushi boshlarida Italiya armiyasi Misr hududlariga ham

bostirib kirdi. Biroq bu holat uzoq davom etmadi. Ingliz armiyasi 1941-

yilning boshlarida Italiya qo‘shinlarini Misrdan surib chiqardi. 1942-yilda

fashistlar Germaniyasi agenturasi Misrda davlat to‘ntarishini tayyorlashga

kirishdi. Bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun qirol saroyini ingliz armiyasi egalladi

va Buyuk Britaniya tarafdori bo‘lgan hukumat tuzildi. 1943-yilning may

oyiga kelib butun shimoliy rayon nemis-italyan qo‘shinidan tozalandi.

1945-yilning fevral oyida Misr Germaniya va Yaponiyaga qarshi urush

e’lon qildi. Bu Misrga Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ta’sis konferensiyasida

qatnashish huquqini berdi.

Yuqorida ta’kidlanganidek, XX asr boshlarida ham

Jazoir Fransiya mustamlakasi zulmi ostida

edi. (Fransiya Jazoirni 1830-yildayoq bosib olgan edi.) Birinchi jahon urushi

yillarida Jazoir iqtisodiyoti Fransiya manfaatiga xizmat qildirildi. Fransiya

armiyasi saflariga chaqirilgan jazoirliklardan front orti ishlarida

foydalanilgan. Urush Fransiyani qiyin ahvolga solib qo‘ydi. Bunday sharoitda

mustamlakalarda milliy-ozodlik kurashi to‘lqinini pasaytirish nihoyatda

muhim edi. Shu maqsadda metropoliya hukumati 1919-yilda Jazoir uchun

alohida dekret chiqardi. Unga ko‘ra, soliq masalasida fransuzlar va jazoirliklar

o‘rtasida mavjud notenglik tugatildi. Dehqonlar, savdogarlar, ziyolilar, sobiq

harbiy xizmatchilar va davlat organlari, amaldorlarga mahalliy o‘zini o‘zi

boshqarish organlariga o‘tkaziladigan saylovda qatnashish huquqi berildi.

Jazoir

122

Biroq dekret jazoirliklarning boshqa masalalardagi huquqsizligiga daxl

qilmadi. Jazoir xalqi milliy-ozodlik kurashini hech qachon to‘xtatgan emas.

1920-yilda Jazoir vatanparvarlari «Yosh jazoirlik» partiyasini tuzdilar.

Partiyaga Jazoir xalqining qahramoni Abdul-Qodirning nabirasi Amir Holid

rahbarlik qildi.

Partiya jazoirliklar huquqini fransuzlar huquqiga tenglashtirishni, irqiy

kamsitishni tugatishni, mahalliy aholidan Fransiya parlamentiga deputatlar