O‘zbekiston respublikasi
Yüklə 2,02 Mb.
|
| ta’minlandi. Kambag‘al oilalardagi 18—25 yoshli ishsiz fuqarolar uchun
maxsus lagerlar barpo etilgan. Ularda tekin ta’lim berilib, bu ishsizlar sanoatning yangi tarmoqlari uchun zarur ixtisosliklarga o‘rgatildi. Har bir shtatga ishsizlarga yordam ko‘rsatish uchun dotatsiyalar ajratildi. Natijada bu tadbirlar AQSHni ijtimoiy larzalardan saqlab qoldi. «Yangi yo‘l» AQSH qishloq xo‘jaligini ham qamrab oldi. Chunki inqiroz AQSH qishloq xo‘jaligiga juda katta ziyon yetkazgan edi. Buning oqibatida ko‘plab fermer xo‘jaliklari halokatga uchradi. AQSH Kongressi 1933-yilning 12-mayida «Fermerlarga yordam haqida» qonun qabul qildi. Qonunga ko‘ra, qishloq xo‘jalik mahsulotlarining xarid narxlari oshirildi. O‘z navbatida, fermerlar ekin maydoni va chorva mollari sonini qisqartirish haqida davlat bilan shartnoma tuzishlari lozim edi. Shunday qilgan fermerlarga mukofot belgilandi. Fermerlarning qarzi davlat hisobiga o‘tkazildi yoki uni to‘lash noma’lum muddatga to‘xtatib qo‘yildi. Ayni paytda fermerlarga kredit berildi va nihoyatda nochor fermer xo‘jaliklari tugatildi. Bular jami fermer xo‘jaliklarining 10 foizini tashkil etgan. Bu tadbirlar Amerika qishloq xo‘jaligini halokatdan saqlab qoldi. «Yangi yo‘l» siyosati ijtimoiy himoyani ham e’tibordan chetda qoldirmadi. Chunonchi, 1935- yilda Kongress «Vagner qonuni»ni qabul qildi. Unga ko‘ra, ishchilar jamoaviy shartnoma tuzish huquqiga ega bo‘ldilar. Ayni paytda ishchilarga ish tashlash huquqi ham berildi. Ish tashlashda qatnashganlik uchun ta’qib etish taqiqlandi. Shu yili AQSH tarixida birinchi marta ijtimoiy sug‘urtalash haqida qonun qabul qilindi. Unda keksalarni ta’minlash; ishsizlik bo‘yicha yordam puli to‘lash; nogironlarga, yolg‘iz oilalarga va yetim bolalarga nafaqa to‘lash ko‘zda tutildi. Bu hodisa adolatli jamiyat qurilishi yo‘lidagi katta qadam edi.
«Yangi yo‘l» keng ommaning ahvolini yaxshilash uchun eng boy oilalarning daromadlariga qo‘shimcha soliq solishni izchillik bilan amalga oshirdi. Shu tariqa, F. Ruzveltning «yangi yo‘li» dunyoda eng ko‘lamli inson huquqlari va konstitutsiyaviy kafolatlar tizimini vujudga keltirdi. Oqibatda AQSHda dunyoda eng yuqori turmush darajasi ta’minlandi. «Yangi yo‘l» AQSHga buyuk, gullab-yashnayotgan, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan mukammal davlat shuhratini keltirdi. AQSH tashqi siyosatida ikki oqim, ya’ni izolatsionizm va internatsionalizm tarafdorlari o‘rtasida kurash ketdi. Izolatsionizm tarafdorlari AQSHning faol tashqi siyosatiga qarshi edilar. Ular asosan ichki muammolar bilan shug‘ullanishni afzal bildilar. Internatsionalizm tarafdorlari esa, AQSH jahon siyosatining faol ishtirokchisi bo‘lishi kerak, deb hisoblardilar. Oxir-oqibatda bu oqim g‘alaba qozondi.
Ijtimoiy himoya borasidagi tadbirlar Tashqi siyosat 83 AQSH dunyodagi eng buyuk davlatga aylangan bir davrda, tabiiyki, u dunyo siyosatidan chetda tura olmas ham edi. AQSHning Birinchi jahon urushida qatnashishi izolatsionizmga uzil-kesil chek qo‘ydi. Birinchi jahon urushi tugagach, AQSH jahon siyosiy xaritasini qayta qurishning faol ishtirokchisi bo‘lishga urinib ko‘rdi. Chunonchi, u Versal — Vashington tizimini yaratishda faol qatnashdi. Uning qat’iy talabi bilan Millatlar Ligasi ustaviga Versal shartnomasi matni qo‘shildi. Ayni paytda Buyuk Britaniya va Fransiya AQSHning dunyoda, xususan, Yevropada gegemonligi o‘rnatilmasligi uchun barcha choralarni ko‘rdilar. Xususan, Versal shartnomasi, Buyuk Britaniya va Fransiya manfaatlarini ko‘proq aks ettirganligi shu bilan ham izohlanadi. Bundan tashqari, Parij sulh konferensiyasi Uzoq Sharqda Yaponiya mavqeyini ham mustahkamladi. Bular AQSH tashqi siyosatining amaldagi muvaffaqiyatsizligi edi. Shuning uchun ham AQSH Kongressi Versal shartnomasini tasdiqlamadi. AQSH Yevropadagi ta’sirini saqlab qolish uchun 1921-yilda Germaniya bilan alohida tinchlik shartnomasini imzolashga muvaffaq bo‘ldi. AQSH Tinch okean havzalarida o‘z mavqeyini mustahkamlash niyatida prezident U. Garding (1921—1923) talabi bilan 1921-yilda Vashington konferensiyasini chaqirishga erishdi. Bu konferensiya qarorlari haqidagi 1—2- paragrafda aytib o‘tildi. AQSH kuchaya borgan sari, boshqa buyuk davlatlarni jahon bozorlarida ta’qib eta boshladi. Xususan, Buyuk Britaniyaning Markaziy va Janubiy Amerika bozoridagi o‘rniga zarba berdi. Masalan, 1913—1927-yillar oralig‘ida Buyuk Britaniyaning bu mintaqa davlatlari importida ulushi 25% dan 16% ga tushib qoldi. AQSHning ulushi 24% dan 38% ga ortdi. AQSHning Janubiy Amerika davlatlariga joylashtirgan sarmoyasi esa 13 baravar ko‘paydi. To‘g‘ri, Lotin Amerikasi davlatlarining Vatanparvar kuchlari AQSHning bu mamlakatlarni asoratga solishiga befarq qarab turmadilar. Ular imkoniyatlari darajasida qarshilik ko‘rsatdilar. Prezident K. Kulij (1923—1929) davrida Lotin Amerikasi xalqlarining milliy-ozodlik kurashlari ayovsiz bostirildi. 1928-yilga kelganda Lotin Amerikasining 20 davlatidan 14 tasi AQSHga moliyaviy qaram bo‘lib qoldilar. Shu tariqa g‘arbiy yarim sharda AQSH sarmoyasi tanho hukmronlik qila boshladi. AQSH hukmron doiralari faqat Lotin Amerikasi davlatlarini asoratga solish yoki ularning ichki ishlariga aralashish bilan cheklanib qolmadi. AQSH G‘arbiy Yevropani ham o‘z moliyaviy ta’sirida saqlab turishga zo‘r berib urindi. Bunda «Daues rejasi» ga (1924-y.) katta umid bog‘ladi. Bu reja Germaniya harbiy qudratini amalda qayta tikladi. Germaniya qudratini qayta tiklashdan maqsad Buyuk Britaniya va Fransiyaning Yevropada haddan tashqari qudratli davlatga aylanishlariga yo‘l qo‘ymaslik edi. 84 1927-yilning mart oyida AQSH harbiy-dengiz kuchlari Xitoyga qarshi harbiy intervensiyada ishtirok etdi va shu yilning aprelida Chan Kayshi amalga oshirgan davlat to‘ntarishini qo‘llab-quvvatladi. Prezident G. Guver davrida (1929—1932) AQSHning harbiy xarajatlari yildan yilga o‘sib bordi. Xususan, 1929-yilda AQSHning harbiy xarajatlari Fransiya va Yaponiyaning birgalikdagi harbiy xarajatlaridan ko‘p bo‘ldi. Sovet davlatini tan olmaslik siyosati davom ettirildi. AQSH Germaniya iqtisodiy qudratini yanada tiklash siyosatini davom ettirdi. Chunonchi, 1929- yilda Daues rejasini «Yung rejasi» bilan almashtirishga erishdi. Bu reja Germaniyaning reparatsiya to‘lash shartlarini yanada yengillashtirdi. Uzoq Sharq va Tinch okean havzasida AQSH — Yaponiya munosabatlari keskinlashib bordi. AQSH Buyuk Britaniya harbiy-dengiz flotining yetakchi mavqeyini yo‘qqa chiqarish uchun hamma choralarni ko‘rdi. 1930- yilga kelib amalda bunga erishdi ham. Shu yil Londonda o‘tkazilgan va dengiz masalasini muhokama qilgan konferensiya ikki davlat harbiy-dengiz floti bir xil qudratga ega bo‘lishi to‘g‘risida qaror qabul qildi. 1930-yilda AQSH tashqi savdoda import tovarlar uchun katta boj to‘lovi joriy etdi. Bu esa uning boshqa buyuk davlatlar bilan o‘zaro munosabatlarini yanada sovuqlashtirdi. 1932-yilda bo‘lib o‘tgan Lozanna konferensiyasi AQSHning qat’iy qo‘llab-quvvatlashi tufayli Germaniyani reparatsiya to‘lashdan amalda ozod etdi. Bu esa Germaniya harbiy qudratining tiklanishiga xizmat qildi. F. Ruzvelt davrida (1932—1945) AQSHning xalqaro mavqeyi yanada mustahkamlandi. 1933-yil 16-noyabrda AQSH Sovet davlatini tan oldi va u bilan diplomatik munosabat o‘rnatdi. Lotin Amerikasi xalqlari ko‘z o‘ngida AQSH o‘zining bu mintaqadagi tashqi siyosatining tub mohiyatini niqoblash maqsadida «yaxshi qo‘shnichilik» shiorini e’lon qildi. AQSH Germaniya va Yaponiyaning agressiv rejalariga qarshi xalqaro to‘siq qo‘yish borasida amalda jiddiy harakat qilmadi. Aksincha, 1935- yilda AQSH Kongressi «Betaraflik to‘g‘risida» qonun qabul qildi. Qonun prezidentga urushda qatnashayotgan tomonlarga qurol sotishni taqiqlash huquqini berdi. Biroq Germaniya va Italiya urushuvchi davlatlar ro‘yxatiga kiritilmagan edi. Shuning uchun ham ular AQSHdan qurol sotib olishlari mumkin edi. Aksincha, agressiya qurbonlari bo‘lgan Efiopiya va Ispaniya AQSHdan qurol sotib olish va qarz olish huquqlaridan mahrum etilgan edi. AQSHning betaraflik siyosati amalda Germaniyaning kuchayishini va yangi urush o‘chog‘iga aylanishini ta’minladi. Shunday qilib, ikki jahon urushi oralig‘ida AQSH dunyodagi eng boy davlatga aylandi. «Ford», «Jeneral Motors», «Dyupon», «Po‘lat tresti» kabi gigant kompaniyalar yanada kuchaydi. Dunyoning ko‘p joylarida o‘z ta’sirini o‘tkazdi. «Bo‘lib tashla, hukmronlik qil» prinsipiga amal qildi. Boylik orttirish maqsadida urushlarni qo‘llab-quvvatladi. Ma’naviy tubanlikka ketdi. 85 SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 1. Birinchi jahon urushining AQSH uchun oqibatlari jadvalini tuzing. 2. 20-yillarda Amerika jamiyati oldida qanday muammolar mavjud edi? 3. AQSHning 20-yillardagi iqtisodiy ahvolini baholang va uni 30-yil iqtisodiy ahvoli bilan taqqoslang. 4. F. Ruzvelt «yangi yo‘l» siyosatining mohiyati nimadan iborat edi? 5. «Yangi yo‘l» siyosati AQSH uchun nimalar berdi? 6. AQSHning 1918—1939-yillardagi tashqi siyosati bilan Buyuk Britaniya hamda Fransiya tashqi siyosatini taqqoslang va undan mustaqil xulosa chiqaring. JADVALNI TO‘LDIRING. AQSH PREZIDENTLARI FAOLIYATINI YORITING T.r.
Prezidentlar nomi
Hukmronlik yillari
Ichki va tashqi siyosati
9-§. Lotin Amerikasi davlatlari Birinchi jahon urushi Lotin Amerikasi davlatlari hayotiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Chunonchi, bu mamlakatlar iqtisodiyoti tez sur’atlar bilan o‘sa boshladi. Bunga Birinchi jahon urushida qatnashayotgan davlatlarda Lotin Amerikasi mamlakatlari xomashyosi va qishloq xo‘jalik mahsulotlariga nisbatan talabning ortib ketganligi sabab bo‘ldi. Ikkinchidan, urush tufayli Yevropadan keltiriladigan tayyor mahsulotlar keskin kamaygan. Bu hol Lotin Amerikasi davlatlarida qayta ishlash sanoatini kuchaytirdi. Uchinchidan, jahon bozorida xomashyo va qishloq xo‘jalik mahsulotlarining narxi ham ko‘tarilgan edi. Masalan, Kuba eksport qiladigan qandning narxi 11 baravar ko‘tarildi. Bu omillar, o‘z navbatida, kapital jamg‘arilishiga va milliy ishlab chiqarishning o‘sishiga olib keldi. Xususan, Braziliyada 6 mingga yaqin yangi sanoat korxonasi qurildi. Bu Braziliya tarixida undan avvalgi 25 yil ichida qurilgan sanoat korxonalari sonidan ko‘p edi. Ayni paytda buyuk davlatlar Lotin Amerikasida o‘zlarining iqtisodiymoliyaviy ta’sirlarini saqlab qolishga urindilar. Bu AQSH — Buyuk Britaniya munosabatlarini keskinlashtirdi. Birinchi jahon urushigacha yer yuzining bu nuqtasida Buyuk Britaniya kapitali yetakchi mavqega ega bo‘lgan bo‘lsa, AQSH uni endi tobora iskanjaga oldi va AQSH kapitali yildan-yilga o‘z mavqeyini mustahkamlay bordi.
? Birinchi jahon urushining Lotin Amerikasi davlatlariga ta’siri 86 20-yillarda jahon bozorida Lotin Amerikasi tovarlariga qulay narx-navo saqlanib turdi. Bu, o‘z navbatida, iqtisodiyotning taraqqiyotiga xizmat qildi. Biroq bu iqtisodiy taraqqiyot asosan ekstensiv omillar hisobiga ta’minlana bordi.
Shuningdek, bu qit’a davlatlari iqtisodiyotiga qishloqda latifundiyachilar zo‘ravonligi, ishlab chiqarishning asosan tashqi bozor ehtiyojlariga moslashib qolganligi hamda chet el kapitaliga qaramlik xususiyatlari ham xos edi. Bular iqtisodiyotni tobora qiyin ahvolga tushirib qo‘ymoqda edi. Bundan foydalangan buyuk davlatlar bu qit’a davlatlari iqtisodiyotiga o‘z ekspansiyalarini yanada kuchaytirdilar. Agar 20-yillarga qadar Lotin Amerikasiga sarmoya joylashtirishda Buyuk Britaniya birinchi o‘rinda turgan bo‘lsa, 20-yillarning oxiriga kelib vaziyat tubdan o‘zgardi. Endi AQSH bu borada Buyuk Britaniyani ortda qoldirdi. 30-yillarning oxiriga kelib esa AQSHning yirik kompaniyalari bu yerda o‘z hukmronlik mavqeyini o‘rnatdilar. Xususan, elektr stansiyalar, temir yo‘llar, pochta-telegraf, port va tog‘ sanoati AQSH sarmoyasiga qaram bo‘lib qoldi. Xorijiy sarmoyaning bunday tazyiqi Lotin Amerikasining jahon ijtimoiy taraqqiyotidan orqada qolishiga olib keldi. Shu tariqa, Lotin Amerikasi davlatlari rivojlangan davlatlar iqtisodiyotining xomashyo bazasiga aylanib qoldi. Lotin Amerikasi davlatlarida siyosiy hayot turlicha edi. Iqtisodiy jihatdan qoloq davlatlarda rasman respublika tuzumi e’lon qilingan bo‘lsa-da, amalda ularda avtoritar va diktatorlik tartiblari o‘rnatilgan edi. Ayrim davlatlar konstitutsiyasida hokimiyatning oliy vakillik organi huquqlari kafolatlanishi qayd etilgan bo‘lsa-da, hokimiyat u yoki bu soha oligarxiyasi qo‘lida to‘plangan edi. Masalan, Braziliyada butun hokimiyatni amalda qahva oligarxiyasi qo‘lga olgan edi. Iqtisodiy jihatdan nisbatan taraqqiy etgan davlatlarda (Argentina, Chili va Urugvay) urushdan keyin konservativ-oligarxiya tartibi o‘z o‘rnini liberal-demokratik kuchlarga bo‘shatib berishga majbur bo‘ldi. Ular mamlakatda liberal islohotlarni amalga oshirdilar. Bu islohotlar Lotin Amerikasi tarixida yangi hodisa edi. O‘z mazmuniga ko‘ra Yevropa islohotiga yaqin bo‘lgan bu islohotlar natijasida qator ijtimoiy muammolar bartaraf etildi. Bu o‘rinda Argentinada prezident I. Irigoyen davrida 1928—1930-yillarda amalga oshirilgan islohotlar, ayniqsa, diqqatga sazovor. U davlat vositachiligi yo‘li bilan sarmoya va mehnat o‘rtasida hamkorlikni ta’minlay oldi. Bu mamlakatda 8 soatlik ish kuni, yakshanbada dam olish, ijtimoiy sug‘urta kabi ijtimoiy muammolar ijobiy hal etildi. Iqtisodiy va ijtimoiysiyosiy ahvoli
87 Jahon iqtisodiy inqirozi (1929—1933) Lotin Amerikasi davlatlari iqtisodiyotiga katta salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Bunga bu davlatlar iqtisodiy taraqqiyoti chet el bozoriga bog‘liq bo‘lib qolganligi, shuningdek, xorijiy kapitalga qaramligi sabab bo‘ldi. Inqiroz tufayli Lotin Amerikasi davlatlari eksporti keskin darajada pasaydi. Natijada minglab zavod va fabrikalar, plantatsiyalar to‘la ishlamay qo‘ydi. O‘z xaridorini topa olmagan millionlab tonna kofe, don va boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlari yo‘q qilindi. Ishsizlar soni ko‘paydi. Bular, o‘z navbatida, davlatlarning ichki siyosiy barqarorligini izdan chiqardi va keskin siyosiy o‘zgarishlar yuz berishga olib keldi. Bu o‘zgarishlar, bir tomondan, ba’zi davlatlarda hokimiyat tepasida turgan liberal islohotchilarni, ikkinchi tomondan esa, ba’zi davlatlarda hokimiyat tepasida turgan avtoritar va diktatorlik tartiblarini qulatganligi bilan ajralib turadi. Masalan, 1930-yilda Argentinada harbiy to‘ntarish o‘tkazilib, islohotchi prezident I. Irigoyen hukumati ag‘darilgan bo‘lsa, Braziliyada qahva oligarxiyasi tartibi hokimiyati quladi. Chili va Kubada ham diktatorlik boshqaruvi barham topdi. Kolumbiyada 1930-yilda konservator oligarxiya tartibi o‘rniga hokimiyatga liberal islohotchilar keldi. Bu faktlar iqtisodiy inqirozning ham konservator, ham diktator, ham liberal islohotchilar obro‘sining xalq ommasi ko‘z o‘ngida birday to‘kilishiga sabab bo‘lganligining isbotidir. Iqtisodiy inqiroz davlatning iqtisodiyotga aralashuviga sabab bo‘ldi. Davlat inqirozdan chiqish uchun iqtisodiyotni tartibga sola boshladi. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi va uni tartibga solishi, birinchi navbatda, import mahsulotlarga yuqori boj to‘lovlarini joriy etishda yaqqol ko‘zga tashlandi. Ikkinchidan, davlat milliy ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun mahalliy tadbirkorlarga imtiyozli kredit berish va imtiyozli soliq tartibini qo‘llashni joriy etdi. Uchinchidan, iqtisodiyotda davlat sektorini rivojlantirish va mustahkamlash yo‘lini tutdi. Ayni paytda mamlakatda ichki siyosiy barqarorlikni ta’minlash maqsadida qator ijtimoiy islohotlar ham o‘tkazildi. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi milliy ishlab chiqarishning o‘sishiga va milliy sarmoyaning mustahkamlanishiga xizmat qildi. Yuqorida ta’kidlanganidek, urushgacha Buyuk Britaniya Lotin Amerikasida yetakchi mavqeni egallar edi. Birinchi jahon urushi vaziyatni tubdan o‘zgartirib, Yevropa davlatlarining Lotin Amerikasidagi faolligini pasaytirib yubordi. Bundan foydalangan AQSH bu mintaqada o‘z ekspansiyasini kuchaytirdi. Natijada AQSHning Lotin Amerikasi davlatlariga joylashtirgan sarmoyasi 1929-yilga kelib 1913-yildagi ko‘rsatkichga nisbatan 4,5 baravar ortdi. Buyuk davlatlarning Lotin Amerikasi uchun kurashi Jahon iqtisodiy inqirozining Lotin Amerikasiga ta’siri 88 Lotin Amerikasi xalqlari orasida Amerikaga qarshi kayfiyat kuchayishining oldini olish hamda AQSHning bu mintaqadagi mavqeyini mustahkamlash maqsadida prezident F. Ruzvelt 1933-yilda AQSH intervensiyadan voz kechganligi hamda boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmasligi haqida bayonot berdi. Ayni paytda Lotin Amerikasi davlatlari bilan «yaxshi qo‘shnichilik» siyosatini e’lon qildi. Bu siyosat AQSH ekspansiyachilik siyosatining yangi davrdagi o‘ziga xos shakldagi davomi edi. 30-yillardan boshlab Lotin Amerikasida fashist blokiga kiruvchi davlatlar — Germaniya, Italiya va Yaponiya ham o‘z ta’sirini qaror toptirishga urindilar. Ular strategik xomashyoga muhtoj bo‘lganliklari tufayli bu qit’a davlatlari bilan savdo aloqalarini rivojlantirdilar va o‘z sarmoyalarini joylashtirishga urindilar. Xususan, Germaniya sarmoyasi Argentina, Braziliya, Chili va Paragvay iqtisodiyotiga joylashtirildi. Biroq Germaniya fashistlari savdo-iqtisodiy aloqalar bilan cheklanib qolmadilar. Ular bu mintaqada ham fashistik tashkilotlar tuzishga urindilar. Bu niyatni amalga oshirishda Lotin Amerikasida yashayotgan nemis muhojirlariga tayandilar. Eng yirik davlatlar — Argentina va Braziliya fashizm ekspansiyasining Lotin Amerikasidagi tayanchlari bo‘lishi kerak edi. Tashkil etilgan fashistik tashkilotlar hokimiyatni egallash uchun ham harakat qildilar. Bundan tashqari, Germaniya va Italiya Lotin Amerikasi davlatlarida fashistlarning hokimiyatni Ispaniya usulida egallashlariga umid bog‘ladilar va ularni qo‘llab-quvvatladilar. Biroq fashistlar o‘z maqsadlariga erisha olmadilar. Buning sababi Germaniya va uning ittifoqchilarining bu mintaqada AQSH va G‘arbiy yevropalik boshqa raqiblarini siqib chiqarishga iqtisodiy qudratlari yetmaganligida edi. Ikkinchidan, Lotin Amerikasining u yoki bu davlatida ichki fashistik kuchlarning hokimiyatni egallash yo‘lidagi urinishlari liberal-demokratik kuchlar boshchiligidagi antifashistlarning qudratli qarshiligiga uchragan edi. Shu tariqa, Lotin Amerikasi xalqlari qit’ada fashizm qaror topishiga yo‘l qo‘ymadilar. Braziliya — Birinchi jahon urushida ishtirok etgan davlatlardan biri. Xususan, u 1917-yilning 26- oktabrida AQSHdan so‘ng Germaniyaga urush e’lon qildi. Biroq Braziliyaning bu urushdagi ishtiroki keng ko‘lamli bo‘lmadi. Chunonchi, Braziliya Buyuk Britaniyaning bir qator harbiy-dengiz tadbirlarida qatnashdi. Shuningdek, uning harbiy kemalari Janubiy Atlantikada patrul xizmatini bajargan, xolos. Shu ma’noda olganda, Braziliyaning jahon urushidagi ishtiroki ko‘proq ramziy ma’no kasb etdi. Shunday bo‘lsa-da, Braziliya Versal shartnomasini g‘olib davlatlar qatorida imzoladi. Urush ayni paytda Braziliya iqtisodiyoti rivojiga ijobiy ta’sir Braziliya 89 ko‘rsatgan. Bunga urush tufayli Yevropa eksporti kamayganligi sabab bo‘lgan. Biroq, baribir, Braziliya agrar davlat bo‘lib qola berdi. Ishga yaroqli aholining 72% qishloq xo‘jaligida band bo‘lgandi. Qishloq xo‘jaligining asosini kofe va qand yetishtirish tashkil etgan va mamlakat moliyaviy ahvoli ayni shu kofe eksporti darajasi bilan bog‘liq bo‘lgan. Braziliya iqtisodiyotining gurkirab rivojlanishi uzoqqa cho‘zilmadi. 1920— 1921-yillarda uning iqtisodiyotida inqiroz yuz berdi. Eksport mahsulotlarining narxi keskin pasaydi. Masalan, 1919-yilda 1 qop (60 kg) kofe 27 sentga sotilgan bo‘lsa, 1921-yilda bu ko‘rsatkich 9,5 sentni tashkil etdi. Inqiroz Braziliya iqtisodiyotining chet el sarmoyasiga qaramligini yanada kuchaytirdi. 1923—1928-yillarda Braziliya iqtisodiyotining qisman barqarorlashuvi asosan chet el sarmoyasi hisobiga amalga oshirildi. Chunonchi, 1929-yilga kelib AQSHning bu davlat iqtisodiyotiga joylash-tirgan sarmoyasi 476 mln dollarni, Buyuk Britaniya joylashtirgan sarmoya esa 1 mlrd dollarni tashkil etdi.
Ayni paytda mamlakatda ichki siyosiy vaziyat ham keskinlashib bordi. Prezident S. Bernardis (1922—1926) davrida mamlakatda diktatorlik tartibi qaror topa boshladi. Mamlakatda siyosiy josuslik va ayg‘oqchilik tizimi keng quloch yoydi va bu hodisa mamlakatda keskin norozilikni keltirib chiqardi. Norozilik hatto armiyaga ham ta’sir ko‘rsatdi. 1924-yilning 5-iyulida San-Paulo shahrida joylashgan harbiy qismda qo‘zg‘alon ko‘tarildi. Hukumatga sodiq qo‘shinlar qo‘zg‘alonchilarga qarshi 3 hafta davomida kurash olib borishga majbur bo‘ldi. 1924-yilning 28- oktabrida esa Santo-Anjelu shahrida kapitan K. Prestes boshchiligida harbiylar qo‘zg‘aloni boshlandi. Hukumat qo‘shinlari qo‘zg‘alonchilarga qarshi og‘ir janglar olib borishga majbur bo‘ldi va, nihoyat, 1927-yilning 13-fevralida qo‘zg‘alonchilarning so‘nggi otryadlarini Boliviya hududiga surib chiqara oldi. 1929-yilda yuz bergan jahon iqtisodiy inqirozi Braziliya iqtisodiyotini yanada og‘ir ahvolga solib qo‘ydi. Inqirozdan mamlakat qishloq xo‘jaligi, ayniqsa, katta talafot ko‘rdi. Xususan, mamlakat omborxonalarida 37 mln qop kofe yig‘ilib qoldi. 3 yil ichida 40 ming qop kofe dengizga oqizildi yoki yoqib tashlandi. Eksport keskin kamaydi. Mamlakat aholisining turmush darajasi nihoyatda yomonlashdi. Bu omillar, o‘z navbatida, demokratik va ijtimoiy harakatni kuchaytirdi. Shunday bir sharoitda hukmron doiralar mavjud tartibni saqlab qolish maqsadida davlat to‘ntarishi o‘tkazishga qaror qildilar. Uni 1930-yilning oktabrida hukmron doiralar bilan mustahkam aloqada bo‘lgan harbiylar amalga oshirdilar. Mamlakatda J. Vargas diktaturasi o‘rnatildi va diktatura 1891-yilgi mamlakat Konstitutsiyasini bekor qildi. Hatto qonun chiqaruvchi barcha vakolatni ham hukumatning o‘zi amalga oshira boshladi. Lekin diktatura mamlakatdagi ichki siyosiy vaziyatni barqarorlashtira olmadi. Hukmron doiralar turli tabaqalari o‘rtasida hoki90 miyat uchun kurash davom etdi. Natijada 1934-yilning 16-iyulida mamlakatning yangi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Ichki iqtisodiy va siyosiy barqarorlik Yüklə 2,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|