O‘zbekiston respublikasi
Yüklə 2,02 Mb.
|
|
imkonini beruvchi Konstitutsiyaviy islohotlar o‘tkazildi. Dominionlarga Parij tinchlik konferensiyasida mustaqil subyekt sifatida qatnashish huquqi berildi. Afg‘onistonning mustaqilligini tan olishga majbur bo‘lindi. Misr esa nomiga bo‘lsa-da, mustaqil davlat deb tan olindi. Buyuk Britaniya hukumati Irlandiya masalasida juda katta qiyinchiliklarga uchradi. Buyuk Britaniya hukmron doiralari o‘zlarining –«bo‘lib tashla, hukmronlik qil», degan an’anaviy shiorlariga bu safar ham sodiq qoldilar. Irlandiya milliy-ozodlik harakatida bo‘linish yuz berdi. Uning o‘ng qanoti Buyuk Britaniya bilan muzokaralarga kirishdi. 1921-yilda Buyuk Britaniya — Irlandiya shartnomasi imzolandi. Unga ko‘ra Irlandiya ikkiga bo‘lindi. Poytaxti Dublin shahri bo‘lgan Janubiy Irlandiyaga dominion huquqi berildi. Shimoliy Irlandiya esa Buyuk Britaniya tarkibida qoldi. Shu vaqtdan boshlab mamlakat rasman «Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya qo‘shma qirolligi» deb ataladigan bo‘ldi. Buyuk Britaniya hukumatining Sovet Rossiyasiga qarshi kurashi muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Buning ustiga u 1921-yilning 16-martida Rossiya bilan savdo shartnomasini imzolashga majbur bo‘ldi. Bu shartnoma amalda Sovet Rossiyasining tan olinganligini ham anglatar edi. Bundan tashqari Buyuk Britaniyaning Gretsiya bilan birgalikda Turkiyaga qarshi uyushtirgan agressiyasi mag‘lubiyatga uchradi. Vatanparvar kuchlar Kamol Otaturk boshchiligida Turkiya mustaqilligini saqlab qoldilar. Tashqi siyosatdagi bunday muvaffaqiyatsizlik Konservatorlar partiyasini qattiq larzaga soldi. Endi bu partiya koalitsion hukumat tarkibidan chiqishga qaror qildi. 1922-yil 19-oktabrda Lloyd-Jorj ham bosh vazir lavozimidan iste’fo berishga majbur bo‘ldi. Bosh vazir lavozimini oldin konservatorlar partiyasi rahbari bo‘lgan B. Lou, birozdan so‘ng esa S. Bolduin egalladi. S. Bolduin hukumatining asosiy vazifasi mamlakat iqtisodiyotini inqirozdan olib chiqish edi. Shundagina jamiyatning asosiy ijtimoiy xastaligi — ishsizlikka barham berish va ayni paytda korxonalar to‘la quvvat bilan ishlashini ta’minlash mumkin edi. Shu maqsadda hukumat iqtisodda proteksionizm usulini qo‘llashga o‘tdi. Biroq bu ko‘zlangan natijani bermadi. Aksincha, 1923-yil oxiriga kelib Buyuk Britaniya iqtisodiyoti boshi berk ko‘chaga kirib qoldi. Natijada mamlakatda norozilik uyg‘otdi. Ana shu sharoitda, 1923-yili parlamentga saylov o‘tkazildi. Unda garchand Konservatorlar partiyasi g‘alaba qilgan bo‘lsa-da (258 o‘rin), Leyboristlar partiyasi (191 o‘rin) ham katta yutuqqa erishdi. Bu partiya saylovchilarga ko‘mir sanoatini milliylashtirishga va’da bergan edi. 59 Leyboristlar va Liberallar partiyasi (158 o‘rin) birgalikda S. Bolduin hukumatiga ishonchsizlik bildirdi. Natijada hukumat iste’fo berishga majbur bo‘ldi.
Endi Buyuk Britaniya tarixida birinchi marta Leyboristlar partiyasiga hukumat tuzish topshirildi. 1924-yil yanvarda bu partiya rahbari R. Makdonald (1866—1937) boshchiligida yangi hukumat tuzildi. R. Makdonald hukumati uzoq yashamadi. Bunga bu hukumatning yirik kapital tazyiqi ostida saylovchilarga bergan va’dasini (ko‘mir sanoatini milliylashtirish, ishsizlikni bartaraf etish, ishchilar uchun uy-joy qurish va h.k.) bajara olmaganligi sabab bo‘ldi. 1924-yil 8-oktabrda Konservatorlar partiyasi deputatlari parlamentda ko‘pchilikka ega bo‘lmagan leyboristlar hukumatiga ishonchsizlik bildirishga muvaffaq bo‘ldilar. R. Makdonald iste’fo berishga majbur bo‘ldi. 29-oktabrda bo‘lib o‘tgan yangi parlament saylovida Konservatorlar partiyasi g‘alaba qozondi (415 o‘rin). Noyabr oyida S. Bolduin yana bosh vazir lavozimini egalladi. S. Bolduin bosh vazirligi davrida ham (1924— 1929) Buyuk Britaniya iqtisodiyotida jiddiy o‘zgarishlar bo‘lmadi. Garchand avtomobil, elektrotexnika va kimyo sanoati jadal sur’atda rivojlangan bo‘lsa-da, sanoatning an’anaviy tarmoqlari bo‘lgan kemasozlik, ko‘mir sanoati hamon turg‘unlik holatida edi. Ingliz sarmoyadorlari o‘z kapitalini mamlakat sanoatini zamon ruhida rekonstruksiya qilishga sarflashdan ko‘ra xorijga chiqarishni afzal bildi. Buning oqibatida Buyuk Britaniya urushgacha bo‘lgan mavqeyini qayta tiklay ololmadi. Dominion va mustamlakalarda o‘z milliy sanoatlari taraqqiy etdi. Buyuk Britaniya imperiyasiga AQSH kapitalining kirib kelishi kuchaydi. Buyuk Britaniyada bir vaqtlar gullab rivojlangan ko‘mir sanoati ayniqsa og‘ir ahvolda edi. Urushgacha sanoatning bu tarmog‘ida 1 mln 200 ming ishchi mehnat qilgan va mamlakatda yiliga 290 mln tonna ko‘mir qazib olingan. Urushdan keyin esa ahvol keskin yomonlashib, bu sanoat eng qoloq tarmoqqa aylandi. Bunga kichik-kichik shaxtalarning ko‘pligi hamda ular jihozlarining eskirib qolganligi asosiy sabab bo‘lgan. Bundan tashqari, yerlaridan ko‘mir koni topilgan yer egalariga to‘lanadigan katta to‘lov ham bu soha rivojining asosiy to‘siqlaridan biri edi. Bu omillar, o‘z navbatida, Buyuk Britaniya ko‘miri tannarxini oshirib yubordi. Natijada ingliz ko‘miri arzon nemis va polyak ko‘miri bilan raqobat qila olmay qoldi. Kon egalari o‘z foydalari darajasini ishchilarga to‘lanadigan ish haqini kamaytirish va ish kunini uzaytirish hisobiga qoplashga urinar, ishchilar esa bunga qattiq qarshilik ko‘rsatar edilar. 1925-yilning yozida kon egalari ish haqini kamaytirishga urindilar. 1925-yil 31-iyulda konchilar ish haqi pasaytirilgan taqdirda ish tashlashni boshlashga qaror qildilar. Transportchilar va temiryo‘lchilar konchi- 1926-yil voqealari 60 larga o‘z birdamliklarini ma’lum qildilar. S. Bolduin hukumati bu umumiy ish tashlashga aylanib ketishining oldini olish maqsadida kon egalariga subsidiya to‘lashga qaror qildi. Ammo hukumatning bu subsidiyasi 9 oyga yetdi, xolos. 1926-yil aprelda kon egalari konchi ishchilar oldiga ultimatum qo‘ydilar. Unda ishchilardan ish haqining pasaytirilishiga, ish kuni bir soatga oshirilishiga hamda shaxta egalari bilan tred-yunionlar o‘rtasida mamlakat miqyosida jamoaviy shartnomalar imzolanishining bekor qilinishiga rozi bo‘lish talab etilgan edi. Ayni paytda, agar ishchilar bu talabni rad etsalar, lokaut e’lon qilinishi bilan dag‘dag‘a qildilar. Ultimatum mamlakatda keskin norozilikka sabab bo‘ldi. Shunga qaramay, kon egalari 1926-yilning 1-may kuni ish haqi kamaytirilishini e’lon qildilar. Bunga javoban 4-may kuni Buyuk Britaniyada ishchilarning umumiy ish tashlashi boshlandi. Unda jami 6 mln ishchi qatnashdi. Tred-yunionlar umumiy ish tashlash sof iqtisodiy talablar ostida o‘tishini istar edi. Biroq ish tashlashlar iqtisodiy doiradan chiqib, siyosiy nizoga aylanishi xavfi tug‘ildi. Chet davlatlar ishchilari Buyuk Britaniya ishchilari bilan birdam ekanliklarini bildirdilar. Ular Buyuk Britaniyaga jo‘natilishi mo‘ljallangan yuklarni ortishni to‘xtatib qo‘ydilar. Ish tashlaganlarga moddiy yordam ko‘rsatish maqsadida mablag‘ to‘plab, Buyuk Britaniya ishchilariga jo‘natdilar. Siyosiy nizo kelib chiqishidan cho‘chigan tred-yunionlar Bosh kengashi 12-may kuni umumiy ish tashlashni to‘xtatish haqida qaror qabul qildi. Ayni paytda hukumat bilan muzokaraga kirishildi. Ishchilar o‘zlari xohlamasalar-da, tred-yunionlar Bosh kengashi qaroriga bo‘ysunishga majbur bo‘ldilar. Konchilar esa kurashni dekabr oyigacha davom ettirdilar va oxiroqibatda ular ham ish tashlashni to‘xtatishga majbur bo‘ldilar. Shunday qilib, 1926-yilgi umumiy ish tashlash mag‘lubiyatga uchradi. Tred-yunionlar rahbariyati Buyuk Britaniyadagi mavjud ijtimoiy-siyosiy tizimni saqlab qolish tarafdori ekanligi tufayli shunday bo‘ldi. Hukmron doiralar o‘z mavqelarini yanada mustahkamlashga qaror qildilar. Chunonchi, ish tashlashni taqiqlovchi qonun qabul qilindi. Bunga ko‘ra, ish tashlash ayrim olingan bir korxona yoki sanoatning ayrim olingan bir tarmog‘idagina o‘tkazilishi mumkin edi. 1929-yilning may oyida Buyuk Britaniyada navbatdagi parlament saylovi bo‘lib o‘tdi. Unda Leyboristlar, kichik farq bilan bo‘lsa-da, g‘alaba qozondi (287 o‘ringa ega bo‘ldi. Konservatorlar partiyasi 260 o‘ringa ega bo‘ldi).
Leyboristlar bu g‘alabaga ko‘mir sanoatini, transport va banklarni milliylashtirish, ishsizlikni tugatish, 7 soatlik ish kunini tiklash, 1927-yilgi tred-yunionlar haqidagi bergan va’dasi tufayli erishdi. Iyun oyida R. Makdonald leyboristlarning ikkinchi hukumatini tuzdi. Leyboristlarning ikkinchi hukumati 61 1929-yilning kuzida boshlangan jahon iqtisodiy inqirozi hukumat va’dalarining bajarilishini qiyinlashtirib qo‘ydi. 1930-yil boshlarida Buyuk Britaniyada ham iqtisodiy inqiroz boshlandi va u 1932-yilda o‘z cho‘qqisiga chiqdi. Shu yili sanoat ishlab chiqarishi 1929-yilga nisbatan 20 foizga qisqardi. Ishsizlar soni 3—3,5 mln kishini tashkil etdi. Funt sterling qiymati uchdan birga qadrsizlandi. Real ish haqi kamaydi. Qishloq xo‘jaligida ham ishlab chiqarish qisqardi. Tashqi savdo hajmi keskin kamaydi. Buyuk Britaniyani an’anaviy bozorlardan siqib chiqarish jarayoni kuchaydi. Shunday sharoitda ham hukumat qator va’dalarni bajardi. Chunonchi, ko‘mir konlarida 7 soatlik ish kuni joriy etildi. Ishsizlik bo‘yicha, sug‘urta to‘g‘risida yangi qonun qabul qilindi. Ishsizlik bo‘yicha nafaqa olish muddati 3 oydan bir yilga uzaytirildi. Ishsizlikka qarshi kurash bo‘yicha yangi vazirlik va ishsizlar uchun ish qidirish bo‘yicha maxsus qo‘mita tashkil etildi. Bu tadbirlar ishsizlarning ahvolini ma’lum darajada yaxshilashga xizmat qildi. Biroq yirik kapital tazyiqi ostida kun tartibida ish haqini, ishsizlik nafaqalarini kamaytirish, bilvosita soliqlarni oshirish masalasi ko‘ndalang bo‘lib qoldi. Bu hol Leyboristlar partiyasining bo‘linib ketishiga olib keldi. Yuqorida qayd etilgan masala tarafdori bo‘lgan R. Makdonald 1931-yil 25-avgustda «Milliy hukumat» deb atalgan koalitsion hukumat tuzdi (uning tarkibiga milliy-leyboristlar, milliy-liberallar va konservatorlar partiyasi vakillari kirdi). Shunday sharoitda, 1931-yil oktabr oyida parlamentga navbatdan tashqari saylov o‘tkazildi. Unda konservatorlar partiyasi g‘alaba qozondi (740 o‘rin). Yana milliy hukumat (1931—1935) tuzildi. Uni yana R. Makdonald boshqardi. Hukumat ish haqini va ijtimoiy sohalarga ajratiladigan xarajatlarni kamaytirish hisobiga inqirozdan chiqish dasturini amalga oshira boshladi. Ingliz kapitalining chetga ko‘plab chiqib ketishidan qo‘rqqan hukumat funt sterlingning oltinga nisbatan qiymatini bekor qildi. Binobarin, endilikda funt sterling oltinga almashtirilmaydigan bo‘ldi. Ayni paytda AQSH va Fransiya banklari Buyuk Britaniyaga 80 mln funt sterling miqdorda qarz berdi.
Hukumat tashqi savdoda erkin savdodan voz kechish va proteksionizm (milliy iqtisodiyotni himoya qilish) yo‘lidan bordi. Unga ko‘ra, imperiya tarkibiga kiruvchi hududlarda ingliz tovarlaridan olinadigan boj chet davlatlar tovarlarinikidan 10 foiz kam miqdorda belgilandi. Bu tadbir Buyuk Britaniyaning imperiya bozorlaridagi mavqeyini mustahkamladi. Hukumat ko‘rgan chora-tadbirlar o‘z samarasini berdi. 1932-yil oxiridan boshlab iqtisodiyotda biroz bo‘lsa-da, sog‘lomlashish boshlandi. 1934-yilga kelib sanoat ishlab chiqarishi hajmi 1929-yil darajasiga yetdi. 1935-yil oxirida parlamentga bo‘lib o‘tgan saylovlarda Konservatorlar partiyasi g‘alaba qozondi (385 o‘rin). Bu partiya rahbari S. Bolduin ikkinchi 62 milliy hukumatni tuzdi. Hukumat iqtisodiyotni to‘la sog‘lomlashtirish siyosatini davom ettirdi. Chunonchi, proteksionizm davom ettirildi. Bu siyosat avtomobil, aviatsiya, elektrotexnika va kimyo sanoatiga katta ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Funt sterlingni oltinga almashtirish bekor qilinishining davom ettirilishi ham ijobiy samara bermay qolmadi. Bu yo‘l ingliz sarmoyasini chetga chiqarishning oldini oldi. Chunki funt sterlingning oltinga almashtirilmasligi sarmoyani chetga chiqarishni foydasiz yoki samarasiz qilib qo‘ydi. Endi sarmoyadorlar o‘z sarmoyalarini asosan mamlakat ichida joylashtira boshladi. Masalan, 1936-yilda Buyuk Britaniya chetga 61 mln funt sterling sarmoya chiqargan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich mamlakat ichkarisida 217 mln funt sterlingni tashkil etdi. Bu esa sanoatning yanada taraqqiy etishiga olib keldi. Xususiy sarmoyalarning ichki bozorga joylashtirilishiga hukumat olib borgan moliyaviy siyosat ham katta yordam berdi. Xususan, hukumat banklarning tadbirkorlarga eng arzon — 2 foiz miqdorida kredit berishi tartibini joriy etdi. (Avval 10—12 foiz edi.) Biroq Buyuk Britaniya iqtisodiy inqiroz iskanjasidan to‘la qutula olmadi. 1937-yilning kuzidan boshlab ishlab chiqarish yana pasaya boshladi. Chunonchi, 1938-yilda sanoat ishlab chiqarishi 1937-yilga nisbatan 12 foizga kamaydi. Ishsizlar soni yuqoriligicha qolaverdi. Shu tariqa 30-yillarning oxiriga kelib Buyuk Britaniyaning jahondagi iqtisodiy mavqeyi sezilarli darajada pasaydi. Endilikda nafaqat AQSH, balki Germaniya, Italiya va Yaponiya uning raqiblariga aylangan edi. R. Makdonald realist siyosatchi edi. U o‘z siyosiy faoliyatini Buyuk Britaniya qudratli davlat bo‘lgan paytdan boshlab, uning bu qudratidan faqat alamli xotira qolgan paytda yakunladi. R. Makdonald realist bo‘lganligi uchun ham Buyuk Britaniyaning sobiq buyukligini, qudratini qayta tiklab bo‘lmasligini yaxshi tushunar edi. Biroq u Buyuk Britaniyani bundan keyin ham jahon siyosatida o‘z so‘zi bor davlat holatida ko‘rishni xohlar va shunga astoydil intilar edi. Garchand u sovetlarga qarshi bo‘lsa-da, real voqelikdan kelib chiqib, 1924-yilda Sovet davlatini tan oldi va u bilan diplomatik aloqa o‘rnatdi. Buyuk Britaniya 1925-yilda o‘tkazilgan Lokarno konferensiyasi tashabbuskorlaridan biri edi. Bu konferensiya Germaniyani G‘arb davlatlari bilan yarashtirishga xizmat qildi. Ayni paytda G‘arb davlatlari Germaniyaning Yevropa Sharqidagi erkin harakatiga to‘siq bo‘luvchi kafolatlar tizimini yaratmadi. 1927-yil 24-martda Buyuk Britaniya Xitoyga qarshi harbiy intervensiya uyushtirdi. Uning maqsadi Xitoyda Chan Kayshi hokimiyatini to‘la qaror toptirish edi. 18-aprelda Nankinda Chan Kayshi hukumati qaror topdi. 30-yillarda Buyuk Britaniya tashqi siyosati ikki asosiy muammoga duch keldi. Bular, bir tomondan, fashistlar Germaniyasining Yevropadagi agressiv 1924—1939-yillarda tashqi siyosat 63 tashqi siyosati, ikkinchi tomondan esa, imperiya mustamlakalarida kuchaygan milliy-ozodlik harakati muammolari edi. Buyuk Britaniya Fransiyaning Yevropadagi ta’sirini zaiflashtirishda Germaniyadan foydalanishga intildi. Buning natijasi o‘laroq, 1935-yil 30- iyunda Buyuk Britaniya — Germaniya dengiz bitimi imzolandi. Bu bitimga muvofiq Germaniya Buyuk Britaniya harbiy-dengiz flotining uchdan bir qismiga teng miqdorda dengiz floti tuzish imkoniyatini qo‘lga kiritdi. Bu Versal shartnomasining ochiqdan-ochiq buzilishi edi. Fashistlar Germaniyasi Reyn viloyatiga qo‘shin kiritganda ham Buyuk Britaniya jim kuzatuvchiga aylandi. Bu jim kuzatuvchilik amalda Germaniyaga kelgusida ham shunday tajovuzlarni davom ettirishga ruxsat berish bilan barobar edi. 1936-yilda Ispaniyada Franko fashistik diktaturasi o‘rnatilishiga Germaniya yordam qo‘lini cho‘zgan paytda Buyuk Britaniya Ispaniya ishlariga aralashmaslik siyosatini yuritdi. Bu siyosat Ispaniyaning qonuniy hukumatiga qurol-yarog‘ eksport qilishni amalda to‘xtatib qo‘ydi va bu bilan Buyuk Britaniya Ispaniyada fashizmning hokimiyat tepasiga kelishiga ko‘maklashdi. 1937-yilda hokimiyat tepasiga kelgan Konservatorlar partiyasi rahbari N. Chemberlen (1869—1940) o‘zining 3 yillik bosh vazirlik faoliyati davomida Gitlerni «tinchlantirish» siyosatining tashabbuskori bo‘lib maydonga chiqdi.
Shuning uchun ham Buyuk Britaniya Germaniyaning Avstriya, Chexoslovakiyani bosib olishiga amalda yordamlashdi. U bunday «kichik» yon berishlar bilan butun bir avlod uchun tinchlikni saqlab qolmoqdaman, deb qayta-qayta uqtirardi. Biroq Germaniya birinchi navbatda Sovet davlatiga emas, G‘arb davlatlariga qarshi urush boshlashi to‘g‘risidagi rejasi haqidagi ma’lumotlar tez orada Buyuk Britaniyaga ma’lum bo‘lib qoldi. Endi Buyuk Britaniya zo‘r berib urushga tayyorlana boshladi. Harbiy xarajatlar ikki baravar oshirildi. Bundan tashqari, Buyuk Britaniya harbiy doktrinani faqat o‘zini emas, balki Fransiyani ham himoya qilishga mo‘ljallab qayta tuzdi. 1939-yil 15- aprelda Buyuk Britaniya tarixida birinchi marta tinch davrda umumiy harbiy majburiyat joriy etildi. Agar Germaniya Polshaga hujum qilsa, Buyuk Britaniya unga harbiy kuch bilan ham yordam beradigan bo‘ldi. Bunday kafolatlar Gretsiya, Ruminiyaga ham berildi. Biroq N. Chemberlen hanuz Germaniya bilan til topishish umididan voz kechmagan edi. Uning maqsadi Germaniya agressiyasi tig‘ini Sovet davlatiga burib yuborish edi. Germaniya armiyasi Pragani egallagach, N. Chemberlen umidlari puchga chiqdi. Endi urush bo‘lishi muqarrar edi. Bu hol Buyuk Britaniyani Moskva bilan muzokaralar boshlashga majbur etdi. Biroq har ikki tomonning aybi bilan bu muzokaralar natijasiz tugadi. Xususan, Buyuk Britaniya va Fransiyaning maqsadi Sovet davlatiga bir tomon64 lama majburiyat yuklash, uni Germaniyaga qarshi urushga tortish, o‘zlari esa chetda qolish edi. Moskva esa bu orada Buyuk Britaniyaning Germaniya bilan dunyoni o‘z ta’sir doiralariga bo‘lib olish to‘g‘risida yashirin muzokaralar olib borayotganligi haqidagi ma’lumotlarni qo‘lga kiritdi. Natijada Sovet hukumati bunga javoban Germaniya bilan yaqinlashish yo‘lini tutdi. Va 1939-yil 23- avgustda Germaniya bilan Sovet davlati o‘rtasida o‘zaro hujum qilmaslik to‘g‘risida shartnoma tuzildi. Sharqda o‘z mavqeyini mustahkamlab olgan Germaniya 1939-yil sentabrda Polshaga hujum qildi. 2—3-sentabr kunlari esa Buyuk Britaniya va Fransiya Germaniyaga qarshi urush e’lon qildilar. Shu tariqa Ikkinchi jahon urushi boshlanib ketdi. Endi Buyuk Britaniya doiralari N. Chemberlenning «tinchlantirish» siyosatining mevasini tatib ko‘rishga majbur bo‘ldilar. Buyuk Britaniyaning mustamlakalarida milliyozodlik kurashi hech vaqt to‘xtagan emas. Dominionlar esa o‘z huquqlarining yanada kengaytirilishi uchun kurashganlar. Shuning uchun ham Buyuk Britaniya mustamlaka va dominionlarda juda katta qo‘shin saqlashga majbur bo‘ldi. 1930-yil aprel oyida Hindiston Milliy Kongressi hind xalqini yana fuqaroviy bo‘ysunmaslikka chaqirdi. (Birinchi bosqich 1919—1922-yillar.) Bu narsa kuchli ommaviy namoyishni keltirib chiqardi. Ingliz ma’murlari bu namoyish rahbarlarini juda og‘ir jazolarga mubtalo etdi. 1931-yilda Buyuk Britaniya o‘z dominionlarining huquqlaridagi cheklashlarni bekor qilish haqidagi hujjatni joriy etishga majbur bo‘ldi. Bu hujjat Buyuk Britaniya tarixiga «Vestminster nizomi» nomi bilan kirgan. Hujjat dominionlarining ichki va tashqi siyosatda to‘la mustaqilligini e’lon qildi. Endi dominionlar (Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiya) qabul qilgan qarorlar Buyuk Britaniya parlamenti tomonidan tasdiqlanmaydigan bo‘ldi. Shu tariqa shu vaqtgacha davom etgan qoida, ya’ni Buyuk Britaniya parlamentining dominionlarda qabul qilingan istalgan qonunni bekor qilish huquqi barham topdi. Biroq Buyuk Britaniya hukmron doiralari Hindistonga dominion huquqi berishga shoshilmadi. Ayni paytda hukumat dominionlarni mumkin qadar o‘z ta’sir doirasida saqlashga harakat qildi. «Vestminster nizomi»ga ko‘ra, dominionlar Buyuk Britaniya bilan birgalikda «Britaniya Millatlar Hamdo‘stligi»ga birlashdilar. (Bu hamdo‘stlik hozirgi kunda ham mavjud. Kanada, Avstraliya va Yangi Zelandiya kabi sobiq dominionlarda hamon davlat boshlig‘i Buyuk Britaniya qirolichasi tomonidan tayinlanadi.) 30-yillarda Irlandiya masalasi yana keskinlashdi. 1937-yilda Janubiy Irlandiya Mustaqil davlat deb e’lon qilindi. Shimoliy Irlandiya esa imperiya tarkibida qolaverdi. Mustamlaka va dominionlardagi ahvol
65 SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 1. Birinchi jahon urushi Buyuk Britaniya uchun qanday oqibatlar keltirdi? 2. 1918—1929-yillardagi Buyuk Britaniya iqtisodiy taraqqiyoti haqida nimalarni bilib oldingiz? 3. Buyuk Britaniya ichki siyosiy hayoti qay yo‘nalishda davom etdi? 4. 1918—1923-yillardagi Buyuk Britaniya tashqi siyosati asosiy yo‘nalishlari haqida so‘zlab bering. 5. Jahon iqtisodiy inqirozining Buyuk Britaniya uchun oqibatlari nimalardan iborat bo‘ldi va hukumat inqirozdan chiqish uchun qanday favqulodda choralarni ko‘rdi? 6. 1924—1939-yillarda Buyuk Britaniya tashqi siyosatida ro‘y bergan asosiy voqealar haqida nimalarni bilib oldingiz? 7. N. Chemberlenning Germaniyani tinchlantirish siyosati qanday oqibatlarga olib kelgan edi? 8. Buyuk Britaniya o‘z mustamlakalari va dominionlariga nisbatan tutgan siyosatining mohiyatini nima belgilar edi? DARSLIK MATNI BILAN ISHLASH Fransiya va Buyuk Britaniyada yuz bergan iqtisodiy inqiroz, uning oqibatlari va inqirozni bartaraf etish bo‘yicha ko‘rilgan choralarni qiyoslash jadvalini to‘ldiring Fransiyada Buyuk Britaniyada 7-§. Italiya va Ispaniya Italiya ham urushda g‘olib davlatlardan biri edi. Biroq bu g‘oliblik unga juda qimmatga tushgan. Italiya urushda 650 ming fuqarosini yo‘qotdi. 800 mingdan ortiq kishi mayib-majruh bo‘lib qoldi. Mamlakat harbiy xarajatlari 46 mlrd lirni tashkil etdi. Urush mamlakatni moliyaviy jihatdan holdan toydirdi. Ayni paytda Italiya Buyuk Britaniyadan 2,5 mlrd, AQSHdan esa 1,5 mlrd dollar qarz bo‘lib qoldi. Shu tariqa Italiyaning chet el mahsulotlariga, kreditlarga qaramligi yanada kuchaydi. Urushgacha ham qishloq xo‘jaligi Italiya iqtisodiyotining nihoyatda qoloq sohasi edi. Urush esa bu sohani yanada xarob qildi. Yer egaligida o‘rta asrchilik qoldiqlari hamon davom etardi. Chunonchi, 40 ming yirik yer egalari 10 mln gektar yerga egalik qilgani holda, 2,5 mln dehqon atigi 6 mln gektar yerga egalik qilardi. Dehqon oilalarining deyarli yarmida hech qanday yer yo‘q edi. Ular og‘ir shartlar asosida ijaraga yer olib hayot kechirganlar. Italiyaning janubida (Sitsiliya va Sardiniyada) ahvol undan ham og‘ir edi. Birinchi jahon urushining Italiya uchun oqibatlari ? 5 — Jahon tarixi 66 Davlat qarzining ko‘pligi soliqlarni keskin oshirishga olib keldi. Pul qadrsizlandi, natijada narx-navo dahshatli tarzda o‘sib bordi. Mamlakatda Yüklə 2,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|