O‘zbekiston respublikasi

yilda Myunxen shartnomasi imzolangach, Sovet davlati kollektiv xavfsizlik

tizimini yaratib bo‘lmasligiga qat’iy ishondi. Myunxen shartnomasi 1935-

yilda Sovet davlatining Fransiya va Chexoslovakiya bilan imzolagan shartnomalarini

amalda quruq qog‘ozga aylantirib qo‘ydi. Buning ustiga, Fransiya

tez orada Germaniya bilan shartnoma imzoladi. Moskvada «imperialistik

davlatlar» o‘zaro nizolarini Sovetlar hisobidan hal etmoqchi, degan qat’iy

fikr paydo bo‘ldi.

1938-yilda Yaponiya bilan yuz bergan harbiy to‘qnashuv Sovet davlatining

bu fikrini yanada mustahkamladi. Moskva endi ikki frontda — G‘arbda

Germaniya bilan, Sharqda esa Yaponiya bilan urushga tortilishdan xavfsirab

qoldi. Bu xavfsizlik Sovet davlati rahbariyatini o‘z tashqi siyosati yo‘nalishini

qayta ko‘rib chiqishga undadi.

1939-yilda Yaponiyaning Mo‘g‘ulistonga hujum qilishi Moskvaning

Germaniya bilan yaqinlashishga bo‘lgan moyilligini yanada kuchaytirdi.

Chunki Yaponiya bilan to‘qnashish muqarrar edi. Holbuki, Moskva ikki

frontda urushga tortilishni aslo istamas edi. Sovetlarning Germaniya bilan

yaqinlashuvi shu tariqa ro‘y berdi.

1939-yilning 23-avgustida Sovet davlati bilan Germaniya o‘rtasida 10

yil muddatga o‘zaro hujum qilmaslik to‘g‘risida shartnoma imzolandi (qarang

1—2-§).

Bu shartnoma Buyuk Britaniya va Fransiyaning Sovetlar hisobiga

Germaniya bilan kelishishdek mash’um niyatlarini puchga chiqardi. Ayni

Kollektiv xavfsizlik

tizimini vujudga

keltirish muammosi

35

paytda bu shartnoma Germaniyaga urush harakatlarini boshlashga yo‘l ochib

berdi.

Shunday qilib, ikki jahon urushi oralig‘ida Sovet davlati tashkil topdi,

mustahkamlandi. Bolsheviklar yangi jamiyat qurdilar. Lekin bu jamiyat

qilich va qon bilan qurildi. Dunyoda inqilob qilmoqchi bo‘ldi. Qatag‘onlarni

amalga oshirdi. Ma’naviy tubanlikka ketib, fashizm bilan til biriktirdi.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Bolsheviklar qurmoqchi bo‘lgan jamiyatni ta’riflab bering. O‘ylab

ko‘ringchi, ularning qaysi g‘oyalari umuminsoniy va milliy qadriyatlarga

zid edi?

2. Bolsheviklar «eng adolatli jamiyat» qurish ishini nimadan boshlaganlar?

3. Sovet hokimiyati masalasi qanday hal etildi?

4. Rossiyada fuqarolar urushi va chet el intervensiyasining boshlanishiga

nimalar sabab bo‘ldi?

5. «Harbiy kommunizm» siyosatining mazmunini ta’riflab bering.

6. Qanday sabablarga ko‘ra bolsheviklar fuqarolar urushida g‘alabaga

erishdilar?

7. Sovet hukumati sobiq Rossiya imperiyasi milliy chekka o‘lkalarini

sovetlashtirish siyosatini qanday usullarda amalga oshirdi?

8. Turkiston xalqlari milliy-ozodlik harakati haqida nimalarni bilib oldingiz?

9. Sovet hukumati nega «harbiy kommunizm» siyosatini bekor qilishga

majbur bo‘lgan?

10.Yangi iqtisodiy siyosatning mazmunini tushuntirib bering.

11.Sovet davlati nima uchun imperiya hisoblanadi?

12.SSSR tashkil topishining Turkiston xalqlari taqdirida o‘ynagan mash’um

oqibatlari haqidagi Sizning fikringiz?

13.Sotsializm qurishning lenincha rejasi haqida nimalarni bilasiz?

14.Industrlashtirish nima?

15.Qishloq xo‘jaligini kollektivlashtirishning fojiaviy oqibatlari haqida

so‘zlab bering.

16.Madaniy inqilobdan ko‘zlangan asosiy maqsad nima edi?

17.Lokarno shartnomasida qanday masalalar ko‘rilgan edi?

18.Nima uchun Yevropada kollektiv xavfsizlik tizimini vujudga keltirib

bo‘lmadi?

19.Nega Sovet davlati, Buyuk Britaniya va Fransiya Germaniya agressiyasi

boshlanishining oldini ololmadilar?

20.1939-yil 23-avgustda imzolangan sovet — german shartnomasi haqida

nimalarni bilib oldingiz?

JADVALNI TO‘LDIRING. SOVET DAVLATINING BOSHQA

DAVLATLAR BILAN TUZGAN SHARTNOMASINI IZOHLANG

T.r. Shartnoma tuzgan davlatlar Shartnomalar izohi

?

36

4-§. Germaniya

Germaniya va uning ittifoqchilari Birinchi jahon

urushida mag‘lubiyatga uchradi (bu haqda avvalgi

mavzularda batafsil ma’lumot olgansiz). Germaniya

urushda 2 mln dan ortiq qurbon berdi. Yarador

bo‘lganlar, asirlar va bedarak yo‘qolganlarni

qo‘shganda, jami yo‘qotish 7,5 mln kishini tashkil etdi. Ayni paytda

hukmron doiralar, monopoliya egalari urushdan juda katta foyda ko‘rdilar.

(Masalan, birgina Krupp konsernining daromadi 15 baravar ortdi.) Natijada

yirik mulkdorlar mamlakat hayotida qudratli ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy kuchga

aylandilar va hukumat siyosatiga katta ta’sir ko‘rsata boshladilar.

Urush mehnatkash tabaqalarga katta salbiy oqibatlar keltirdi. Umumiy

mehnat majburiyati ishchilar uchun amalda katorgaga teng edi. Urush qishloq

xo‘jaligiga ham katta talafotlar keltirdi. 1918-yilning kuziga kelganda ekin

maydonlari amalda 2 baravar kamaygan edi. Ochlik, epidemiyalar va

cho‘zilib ketgan urush azoblari aholining boshiga juda katta kulfatlar keltirdi.

Aholining bunday qismati mamlakatda inqilobiy vaziyatni vujudga keltirdi.

Ayni paytda Rossiya inqilobi ham o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi.

Germaniya inqilobi 1918-yil 3-noyabr kuni boshlandi. Shu kuni Kil

shahrida joylashgan harbiy dengizchilar urush davom etishiga qarshi qo‘zg‘alon

ko‘tardilar. Kil ishchilari esa qo‘zg‘alonni qo‘llab-quvvatladilar va umumiy

ish tashlash e’lon qildilar. Shaharda ishchilar va soldatlar Sovetlari tashkil

etildi. Inqilob to‘lqini 9-noyabrda Berlingacha yetib keldi va u butun

Germaniyaga yoyildi. Qo‘rqib ketgan imperator Vilgelm II mamlakatdan

qochib ketdi. Shu tariqa Germaniyada monarxiya quladi. Mamlakatda

hokimiyat xalq vakillari Soveti qo‘liga o‘tdi.

10-noyabrda tuzilgan yangi hukumatga Germaniya sotsial-demokratik

partiyasining yirik arboblaridan biri — F. Ebert rahbarlik qilgan. Bu hukumat

Germaniyani Respublika deb e’lon qildi va u 11-noyabr kuni Antanta bilan

dastlabki yarash bitimi imzoladi. Bu bitimning imzolanishi yangi

hukumatning xalqaro maydonda tan olinishi degani edi. Unga ko‘ra,

mamlakatda qamal holati bekor qilindi, so‘z, yig‘ilish o‘tkazish,

uyushmalarga birlashish erkinligi e’lon qilindi. Shuningdek, siyosiy

mahbuslarga amnistiya e’lon qilindi. Birinchi marta umumiy, teng,

to‘g‘ridan to‘g‘ri, yashirin ovoz berish yo‘li bilan saylov o‘tkazish joriy

etildi.

Ayni paytda hukumat demobilizatsiya qilingan soldatlarni, ishsizlarni

ish bilan ta’minlash va ijtimoiy himoya qilish tadbirlarni ko‘ra boshladi.

15-noyabrda Kasaba uyushmalari bilan ish beruvchilar o‘rtasida kelishuvga

erishildi. Unga ko‘ra, Kasaba uyushmalari, ularning jamoaviy shartnoma

tuzish va korxonalarda ishchi nazoratini olib boruvchi qo‘mitalar tuza olish

huquqlari tan olindi. Bundan tashqari, hukumat eng yirik korxonalarni

Birinchi jahon

urushining

Germaniya uchun

oqibatlari

37

davlat ixtiyoriga o‘tkaza olish huquqiga ega bo‘ldi. Shuningdek, hukumat

Konstitutsiyani ishlab chiqish uchun Ta’sis yig‘ilishi chaqirishga va’da

berdi. Bularning bari Germaniya mehnatkashlarining katta ijtimoiy yutuqlari

edi.

Germaniyada eng ommaviy va nufuzli partiya

Germaniya sotsial-demokratik partiyasi (GSDP)

edi. Biroq bu partiyada hech qachon yagona birlik

bo‘lmagan. Partiya amalda o‘nglar, markazchilar va so‘llar deb atalgan 3

oqimga bo‘lingan edi.

O‘ng oqim (yirik namoyandalari F. Ebert, Sheydeman, Bernshteyn,

Noskelar)ning maqsadi burjua tartiblarini saqlab qolish, islohotlar o‘tkazib,

aholini ijtimoiy himoya qilish va mamlakatda parlament respublikasini to‘la

qaror toptirish edi.

So‘llar esa (yirik namoyandalari K. Libknext va R. Lyuksemburg)

monarxiyaga inqilobiy yo‘l bilan to‘la barham berish, Rossiyadagidek

sotsialistik jamiyat qurish uchun kurashdilar. So‘llar «spartakchilar» degan

guruhga birlashganlar. Keyinchalik shu guruh asosida Germaniya

kommunistik partiyasi tuzildi.

Markazchilar (yirik namoyandalari K. Kautskiy va Gaaze) 1917-yilning

bahorida Germaniya mustaqil sotsial-demokratik partiyasini tuzdilar va

partiya vakillari Ebert hukumati tarkibiga kirdilar.

«Spartakchilar» guruhi sotsialistik inqilobni amalga oshirish, sovet

hokimiyatini o‘rnatish va barcha ishlab chiqarish vositalarini umumlashtirish

uchun kurash boshladilar. Biroq 1918-yilning dekabr oyida o‘tkazilgan

Sovetlarning I Umumgerman syezdi «Butun hokimiyat sovetlarga!» shiorini

rad etdi. Ayni paytda u 1919-yilning 19-yanvarida Ta’sis majlisiga saylov

o‘tkazishga qaror qildi.

«Spartakchilar» 1918-yilning 30-dekabrida Germaniya kommunistik

partiyasini tuzdilar. 5-yanvarda Berlinda ishchilarning stixiyali qurolli chiqishi

ro‘y berdi. Ularning maqsadi Ebert hukumatini ag‘darish edi. Bu chiqish

12-yanvar kuni hukumat tomonidan bostirildi. 15-yanvarda esa K. Libknext

va R. Lyuksemburglar o‘ldirildilar. Shu tariqa o‘ng sotsial-demokratlar o‘z

hokimiyatini ochiq shaklda terrorchilik yo‘li bilan yanada mustahkam qaror

toptirdilar. Kommunistlar kurashni parlamentdan tashqarida davom

ettirdilar. 13-aprelda ular Germaniyaning Bavariya o‘lkasida sovet

hokimiyatini o‘rnatdilar va Bavariya Sovet Respublikasi tuzilganligini e’lon

qildilar. Biroq bu respublika atigi 3 hafta yashadi. Lekin Sovet Rossiyasi

hukumati andozasi asosida qator tadbirlarni (ishchi nazoratini tashkil etish,

Qizil Armiya va BFQ tuzish, ishlab chiqarish vositalarini davlat mulki deb

e’lon qilish va boshqalarni) amalga oshirdi.

19-yanvar kuni Ta’sis majlisiga bo‘lib o‘tgan saylovlarda o‘nglar va

markazchilar g‘alaba qozondilar. Kommunistlar esa saylovda ishtirok

etmadilar.

Germaniya ijtimoiy

harakatidagi bo‘linish

38

Ta’sis majlisi osoyishta Veymar shahrida o‘z ishini

boshladi. Shuning uchun ham Ta’sis Majlisida

qabul qilingan Konstitutsiya va uning asosida tuzilgan Respublika Germaniya

tarixiga Veymar Konstitutsiyasi va Veymar Respublikasi nomi bilan kirdi.

Konstitutsiya Germaniyani kuchli prezidentlik hokimiyatiga ega bo‘lgan

federativ respublika deb e’lon qildi. Ayni paytda hukumatning prezident

oldida emas, parlament (reyxstag) oldida javobgar ekanligi belgilab qo‘yildi.

Fridrix Ebert Germaniyaning birinchi prezidenti etib saylandi. Konstitutsiyada

xususiy mulkning muqaddas va daxlsiz ekanligi qayd etildi hamda 20

yoshdan boshlab erkak va ayollar uchun yalpi saylov huquqi berildi. So‘z,

yig‘ilish, matbuot erkinligi e’lon qilindi va referendum o‘tkazish mumkinligi

belgilab qo‘yildi.

Hukumat reyxstagda ko‘p o‘rin olgan partiya yoki partiyalar ittifoqi

tomonidan tuziladigan bo‘ldi. Bosh vazir (kansler) Prezident tomonidan

tayinlansa-da, u reyxstagga hisob berardi. Ikki palatadan iborat qonun

chiqaruvchi hokimiyat ta’sis etildi. Quyi palata (reyxstag) butun Germaniya

bo‘yicha yalpi ovoz berish yo‘li bilan saylanar edi. Yuqori palata (reyxsrat)

esa belgilangan normalarda o‘lka va viloyatlar vakillaridan iborat bo‘lardi.

Reyxsrat veto huquqiga ega edi.

Davlat boshlig‘i — Prezidentga juda katta vakolatlar berilgan edi. U bir

vaqtning o‘zida Respublika qurolli kuchlarining oliy bosh qo‘mondoni

hisoblanar edi. Prezident reyxstagni tarqatib yuborish va unga yalpi saylov

belgilash huquqiga ham ega bo‘ldi. Shuningdek, Prezidentga lozim bo‘lganda

favqulodda dekretlar chiqarish yo‘li bilan mamlakatni boshqarish, majburlash

choralarini qo‘llash huquqi ham berildi.

Bundan tashqari, Prezident Konstitutsiyaning u yoki bu moddalarining

amal qilishini to‘xtatib ham qo‘ya olardi. Prezidentning yalpi ovoz berish

yo‘li bilan 7 yil muddatga saylanishi belgilab qo‘yildi. Veymar Konstitutsiyasi

demokratik kuchlarning muhim yutug‘i edi.

Germaniyada demokratik respublika tuzumining

qaror topishi va yangi siyosiy tizimning barqarorlashuvi

juda qiyin kechdi. 1919-yildan 1923-yil

oxirigacha mamlakatda keskin siyosiy vaziyat saqlanib

turdi. Buning sababi, bir tomondan, Versal shartnomasi va Veymar

Konstitutsiyasiga qarshi kuchlarning bosh ko‘targanligi edi. Bu kuchlar Versal

shartnomasi va Veymar Konstitutsiyasini tan olmadilar.

Ayni paytda bu kuchlar mamlakatda monarxiyani qayta tiklash orzusida

edilar. Bu kuchlar 1920-yilning 13-mart kuni monarxist V. Kapp va

general E. Lyudendorf boshchiligida davlat to‘ntarishi o‘tkazish uchun isyon

ko‘tardilar. V. Kapp o‘zini kansler (bosh vazir) deb e’lon qildi va parlamentni

tarqatib yubordi. Qo‘rqib ketgan hukumat Berlindan qochib ketdi.

Ana shunday sharoitda Germaniyada 12 mln ishchi va xizmatchi isyonga

qarshi norozilik belgisi sifatida ish tashladi. Bu hodisa isyonchilarni

Veymar Respublikasi

Veymar Respublikasi

inqirozining

boshlanishi

39

chekinishga majbur etdi. 1922-yilda V. Kuno boshchiligidagi hukumat

mamlakatda millatchilik g‘oyalarini avj oldirdi. Shuningdek, Antanta

davlatlariga tovon to‘lamaslikni zo‘r berib targ‘ib eta boshladi. Bunga javoban

Fransiya va Belgiya armiyasi Rur viloyatini ishg‘ol etdi. Bu voqea

mamlakatda uningsiz ham og‘ir ahvolni yanada og‘irlashtirib yubordi.

Natijada V. Kuno hukumati iste’fo berishga majbur bo‘ldi.

1923-yilda Germaniya kommunistik partiyasi E. Telman boshchiligida

Gamburgda qo‘zg‘alon ko‘tardi. Bu qo‘zg‘alonni Komintern moddiy jihatdan

qo‘llab-quvvatlagan edi. So‘llarning bu avantyurasi tezda bostirildi.

Shu yilning 8-dekabr kuni Myunxen shahrida bir guruh fashistlar fashistik

diktatura o‘rnatish talabi bilan mitingga to‘plandilar. A. Gitler boshchiligidagi

bu isyon ham bostirildi.

1924-yilga kelgandagina Germaniyada vaziyat barqarorlasha boshladi. Bu

barqarorlikning iqtisodiy asosi «Daues rejasi» deb nom olgan reja edi.

AQSH Germaniyaning butunlay zaiflashtirib

qo‘yilishini aslo istamas edi. Chunki Germaniyaning

butunlay zaiflashuvi AQSHning doimiy raqiblari Buyuk Britaniya va

Fransiyani yanada kuchaytirgan bo‘lardi. Bundan tashqari, AQSHga yangi

raqibi — Sovet davlatini jilovlashda qudratli Germaniya zarur edi.

Shuning uchun AQSH Germaniyaga iqtisodiy va moliyaviy yordam

ko‘rsatishga qaror qildi. Bu yordam rejasi tarixga «Daues rejasi» nomi bilan

kirgan. Oxir-oqibatda esa, bu reja Germaniya iqtisodiyotining gurkirab

rivojlanishiga, uning harbiy qudrati qayta tiklanishiga asos bo‘lib xizmat

qildi. Rejani AQSHlik bankir, general Daues boshchiligidagi maxsus

komissiya ishlab chiqqan edi. Mazkur reja 1924-yil 16-iyulda Londonda

bo‘lib o‘tgan xalqaro konferensiyada qabul qilindi.

Rejada Germaniya sanoatini, birinchidan, chet el sarmoyasi yordamida,

ikkinchidan, Germaniya va Rossiya o‘rtasidagi savdoni yanada

rivojlantirish yo‘li bilan tiklash ko‘zda tutildi. Rejada Germaniyaning 1925-

yilda Antanta davlatlariga oltin hisobida 1 mlrd marka tovon to‘lashi ko‘zda

tutilgan. 1929-yilda esa bu ko‘rsatkich yiliga 2,5 mlrd markani tashkil etishi

kerak edi. Keyinchalik bu to‘lovlar miqdori kamayar va Germaniya iqtisodi

imkoniyati darajasiga qarab to‘lanar edi.

«Daues rejasi»ning qabul qilinishiga Fransiya rozi bo‘lsa, AQSH

Fransiyaning qarzlarini kechib yuborish majburiyatini olgan edi. Shuning

uchun ham u «Daues rejasi»ni qabul qildi va 1925-yilda Rur viloyatidan

o‘z qo‘shinlarini olib chiqib ketdi.

Buyuk Britaniya esa Fransiyaning Yevropa qit’asida yetakchi davlat

bo‘lib qolishini xohlamas edi. Kuchli Germaniyaning mavjud bo‘lishi

Fransiyani Buyuk Britaniya bilan hisoblashishga majbur etar edi. Qolaversa,

kuchli Germaniya Buyuk Britaniya uchun Sovet davlatiga qarshi turishi

ham zarur edi.

«Daues rejasi»

40

1924—1929-yillar oralig‘ida chet davlatlarning Germaniyaga bergan

qarzlari, kiritgan sarmoyalari 21 mlrd markani tashkil etdi. AQSHning

o‘zi 10 mlrd dollarlik sarmoya kiritdi. Bu qarz o‘z samarasini ko‘rsatdi.

Germaniya iqtisodiy taraqqiyotida katta muvaffaqiyatlarga erishdi va 1927—

1928-yillarga kelib bu davlat sanoat ishlab chiqarish va tashqi savdo hajmi

bo‘yicha urushdan oldingi darajaga chiqib oldi. 1929-yil esa undan oshib

ham ketdi. Sanoat taraqqiyotida u Buyuk Britaniya va Fransiyani orqada

qoldirdi. 1929-yilda «Daues rejasi» «Yung rejasi» bilan almashtirildi (qarang

1—2-§).

Iqtisodiyotning yuksalish yillarida (1924—1929)

sanoatning deyarli barcha sohalarida monopoliyalar

yanada kuchaydi. Yangi sarmoyadorlar

ko‘paydi.

1930-yilda ularning soni 2100 taga yetdi

hamda iqtisodiyot va siyosatga tobora katta ta’sir ko‘rsata boshladilar,

shuningdek, jamoatchilik fikrini belgilashda hal qiluvchi mavqega erisha

bordilar. Bu esa, o‘z navbatida, mamlakatda millatchi revanshchi kuchlarning

ta’siri kuchayishiga olib keldi. Bu kuchlarning yirik namoyandalaridan

biri sobiq kayzer, Germaniya qurolli kuchlarining bosh qo‘mondoni

feldmarshal P. Gindenburg edi (1874—1934). U 1925-yilda mamlakat

prezidenti lavozimiga saylandi. Uning prezidentligi davrida Germaniya armiyasi

qayta qurollantirila boshlandi. Harbiy-dengiz floti ham tiklana

boshlandi. Sanoatning harbiy maqsadlarga mo‘ljallangan tarmoqlari rivojiga

katta mablag‘ sarflandi.

Germaniya endi Versal shartnomasini ochiqdan-ochiq inkor etish yo‘liga

o‘tdi. Xususan, armiya soni 350 ming kishiga yetkazildi. Mamlakat aholisi,

asosan yoshlar ongi g‘oyaviy jihatdan yangi urushga tayyorlana boshlandi.

Veymar Respublikasi hukumati xalqaro maydonda G‘arb davlatlari bilan

yaqinlashish siyosatini yurita boshladi.

1925-yilda Germaniya Lokarno shahrida Reyn paktini imzolashga erishdi.

Unga ko‘ra, Germaniyaning Fransiya va Belgiya bilan mavjud chegarasi tan

olindi. Ayni paytda Fransiya va Germaniya bir-biriga hech qachon hujum

qilmaslik majburiyatini oldilar. Buyuk Britaniya va Italiya esa bu paktning

xalqaro kafillari deb belgilanadi.

Biroq Germaniyaning sharqiy qo‘shnilari bilan mavjud chegaralar

buzilmasligi masalasi ochiq qoldi. Buning nima oqibatlarga olib kelganligi

avvalgi mavzulardan ma’lum.

1926-yilda Germaniya Millatlar Ligasiga qabul qilindi va unga Liga

Kengashining doimiy a’zosi maqomi berildi. Bu amalda Germaniyaning

buyuk davlat sifatida tan olinishi edi.

Mamlakat siyosiy

hayotida revanshchi

kuchlarning

kuchayishi

41

1929-yilda yuz bergan jahon iqtisodiy inqirozi

Germaniyani ayanchli ahvolga solib qo‘ydi. Uch

yil davomida ishlab chiqarish tinimsiz pasayib

bordi. Xususan, ishlab chiqarish 40 foizga, real

ish haqi esa 50 foizga kamaydi. Mamlakatda ishsizlar soni 9 mln dan oshdi.

Ularning faqat 20 foizigina ishsizlik nafaqasini olardi. Xizmatchilarning

ahvoli nihoyatda yomonlashdi. Mayda va o‘rta tadbirkorlar, sotuvchilar

bankrotga uchradilar. Qator banklarning bankrotga uchrashi moliya-kredit

tizimini larzaga soldi.

Iqtisodiyotning chet el moliyaviy yordamiga qaramligi, ayni paytda inqiroz

davrida chet el sarmoyasining qaytarib olina boshlanishi, ichki bozorning

torligi, sobiq Antanta davlatlariga tovon to‘lash, moddiy resurslar manbayi

bo‘lish, mustamlakalarning yo‘qligi kabi omillar buning sababi edi.

Iqtisodiyotning keskin beqarorlashuvi siyosiy inqirozni ham muqarrar

qilib qo‘ydi. 1928-yilda reyxstagga o‘tkazilgan saylovda hech bir siyosiy

partiya mutlaq ko‘pchilik ovoz ola olmagan edi. Shuning uchun GSDP (153

o‘ringa ega edi), Katolik Markaz partiyasi (78 o‘ringa ega edi) hamda Nemis

milliy partiyasi (73 o‘ringa ega edi) vakillaridan iborat koalitsion hukumat

tuzilgan va katta koalitsiya nomi bilan faoliyat yurita boshlagan edi. Biroq

koalitsiya 1930-yilning martida tarqalib ketdi. G. Myuller hukumati iste’fo

berishga majbur bo‘ldi.

Prezident Gindenburg Katolik markazi partiyasi arbobi G. Bryuningni

kansler etib tayinladi. Biroq GSDP oppozitsiyaga o‘tgach, G. Bryuning

hukumati faol harakat qila olmay qoldi. Natijada mamlakat Prezidentning

favqulodda dekretlari kuchi bilan boshqarila boshlandi. Bu hol, o‘z navbatida,

reyxstagni obro‘sizlantirdi. 1932-yilda u faqat 5 tagina qonun qabul qildi,

xolos.

Yangi hukumat yirik sarmoyadorlar manfaatiga xizmat qildi. Inqiroz

yillarida aksiyalarni sotib olish yo‘li bilan ularni amalda bankrot bo‘lishdan

saqlab qoldi. Ayni paytda hukumat ishsizlik uchun to‘lanadigan nafaqani,

ijtimoiy sug‘urta to‘lovlarini, davlat xizmatchilarining ish haqini kamaytirdi.

Soliqlar miqdorini esa oshirdi. Inqiroz tobora chuqurlashib bordi. Yuz minglab

ishchi o‘rinlari qisqara bordi. Non va xayriya yordamlariga muhtojlar soni

to‘xtovsiz o‘sa boshladi. Mamlakatda davom etayotgan ham iqtisodiy, ham

siyosiy inqiroz, o‘z navbatida, fashizmning kuchayishiga va uning hokimiyat

tepasiga kelishiga zamin tayyorladi. Mamlakatda siyosiy kuchlar joylashuvida

tub o‘zgarishlar ro‘y berdi.

Garchand so‘l kuchlar (GKP va GSDP) siyosiy hayotda o‘z ta’sirlarini

saqlab qolayotgan bo‘lsa-da, o‘zini «Nemis milliy-sotsialistik ishchi partiyasi»

degan nom bilan atagan fashistlar partiyasining ta’siri tobora kuchaya

boshladi. Chunki inqiroz aholi ko‘z o‘ngida boshqaruvning respublika tartibini

butunlay obro‘sizlantirib qo‘ydi. Endi, aholining aksariyat qismi

Fashizmning

hokimiyat tepasiga

kelishi

42

boshqaruvning respublika tartibiga barcha kulfatlarning manbayi, deb qaray

boshladi. Ayni paytda ular ongida kuchli tartib o‘rnatishga qodir totalitar

rejim tomon xayrixohlik kuchaya bordi. Ularning ko‘z o‘ngida A. Gitler

boshchiligidagi fashistik partiya shunday tartib o‘rnatishga qodir kuch sifatida

gavdalana boshladi. Fashistlar o‘z targ‘ibotlarida ijtimoiy adolat, mehnatsiz

daromadni tugatish, jamiyat hayotining barcha sohalarida qattiq davlat tartibini

o‘rnatish haqida zo‘r ehtiroslar bilan so‘zlay boshladilar. Ular ishchilarga

ishsizlikni tugatishni, o‘rtahol qatlamni sog‘lom o‘rta tabaqaga aylantirishni,

sudxo‘rlik foizlaridan ozod etishni, yersiz yoki kam yerli dehqonlarga esa

Sharqdagi unumdor yerlarni berishni va’da qildilar.

Fashistlar dasturiga hatto ayrim ziyolilar ham xayrixohlik bildira

boshladilar. Fashistlarning «Yo‘qolsin Versal shartnomasi», «Yo‘qolsin

chayqovchilar!», «Yo‘qolsin chirik hukumat» kabi talablari ham omma

ongida fashistlarga xayrixohlik tuyg‘usini uyg‘otdi. Fashistlarning bunday

ehtirosli targ‘ibotlari chorasizlikdan sillasi qurigan ishsizlarni va Versal

shartnomasini nemis millati uchun haqorat deb hisoblovchi fuqarolarni

ular tomon og‘dirdi.

Ayni paytda fashistlar hukmron millat, irqiy ustunlik, antisemitizm, kuch

oldida sajda qilish g‘oyalarini omma ongiga zo‘r berib singdira boshladilar.

Ularning fikricha, dunyoga hukmronlikka faqat nemis millati loyiq edi.

Bu omillarning bari fashistlar partiyasi va uning rahbari A. Gitlerning