O‘zbekiston respublikasi
Yüklə 2,02 Mb.
|
|
mumkin bo‘lmadi? 19 xavfsizligini har qanday vositalar bilan bo‘lsa-da, saqlab qolishga intildi. Binobarin, yangi jahon urushining oldi olinmay qolishida ularning mas’uliyati bab-baravar edi. 1934-yilda Fransiya va Sovet davlati jamoaviy xavfsizlik to‘g‘risidagi shartnoma loyihasini ishlab chiqqanlarida Buyuk Britaniya uni qabul qilmaganligiga ajablanmasa ham bo‘ladi. Ikki tomonlama yoki uch tomonlama shartnomalar imzolash yo‘li bilan ham jamoaviy xavfsizlik tizimini vujudga keltirish mumkin edi. Shu maqsadda Fransiya va Sovet davlati 1935-yilda o‘zaro yordam to‘g‘risida shartnoma imzoladilar. Bunday shartnoma ikkala davlat tomonidan Chexoslovakiya bilan ham imzolandi. Bu orada Gitlerning ishtahasi kun sayin o‘sib bordi. 1938-yilda u Chexoslovakiyaning Sudet viloyatini talab qildi. Bu masala 1938-yilning 29-sentabrida Myunxenda Yevropa buyuk davlatlari rahbarlari o‘rtasida muhokama etilib, Sudetni Germaniyaga berishga qaror qilindi. Gitler 1939-yilning 15-martida Chexoslovakiyani to‘la bosib oldi. 1939- yilning 21-martida Polshadan Gdansk shahrini talab qildi. 22-martda Litvaga qarashli Klaypedani egalladi. Aprel oyida Italiya armiyasi Albaniyaga bostirib kirdi. Shu tariqa, tinchlantirish siyosati butunlay halokatga uchradi. Fashist davlatlarining bejazo g‘olibona harakatlari jamoatchilikda bundan buyon agressiyaga yon bosish mumkin emasligi fikrini keltirib chiqardi. Sovet rahbariyati Germaniya va Yaponiya solayotgan xavfdan cho‘chiy boshladi. 1939-yilning mart oyida Buyuk Britaniya Sovet davlatiga Fransiya va Polsha bilan o‘zaro hamkorlik haqida deklaratsiya imzolashni taklif etdi. I. Stalin esa o‘zaro aniq majburiyatlar qayd etilgan uch tomonlama shartnoma imzolashni va Germaniyaning bo‘lajak agressiyasini qaytarish uchun Polsha va Ruminiya hududiga Sovet armiyasini kiritish huquqi berilishi shartini qo‘ydi. Polsha va Ruminiya hukmron doiralari bu shartni sovetlarning Sharqiy Yevropada o‘z nazoratini o‘rnatishga intilishi, deb qabul qilmadilar. Buyuk Britaniya va Fransiya Polsha va Ruminiyani Sovetlar taklifiga ko‘ndirish choralarini izlamadilar. Natijada Moskva Buyuk Britaniya va Fransiya Sovet davlati bilan muzokaralarni Gitlerga tazyiq o‘tkazish uchungina olib bormoqda, aslida ularning maqsadi sovetlarga qarshi Gitler bilan kelishish, deb hisobladi. Shunday qilib, uch buyuk davlat — Sovet davlati, Buyuk Britaniya va Fransiya — bir-biriga ishonmas edi. Shuning uchun ham 1939-yilning 12- avgustida Moskvada boshlangan ingliz-sovet-fransuz muzokaralari natijasiz tugadi. Gitlerning asosiy maqsadi Sovet davlati, Buyuk Britaniya va Fransiya o‘rtasida shartnoma tuzilishini barbod etish, Polshaga hujum qilish oldidan sovetlarning betaraf qolishiga erishish edi. Natijada 1939-yil 23-avgustda 20 Sovet davlati bilan Germaniya o‘rtasida o‘zaro hujum qilmaslik to‘g‘risida shartnoma imzolandi. Shartnoma 10 yil muddatga tuzildi. Unda tomonlarning biri boshqa davlat bilan urushga tortilganda, ikkinchi tomon betaraf qolishi yozib qo‘yilgan va, ayni paytda, shartnomaga yashirin ahdnomalar ham ilova qilingan edi. Bu yashirin ahdnomalarda Sharqiy Yevropani Sovet davlati va Germaniyaning ta’sir doiralariga bo‘lib olish nazarda tutilgan edi. Gitler Finlyandiya, Latviya, Estoniya va Bessarabiyani Moskvaning ta’sir doirasida deb, o‘z navbatida, I. Stalin Litvani Germaniya ta’sir doirasida deb tan oldilar. Shuningdek, yashirin ahdnomada kelgusida Polshani ham bo‘lib olish ko‘zda tutilgan edi. Polshaga hujum qilish haqida uzil-kesil bir qarorga kelgan Germaniya esa 1939-yil 1-sentabr tongida polyak yerlariga bostirib keldi. 3-sentabr kuni Buyuk Britaniya va Fransiya Germaniyaga qarshi urush e’lon qildilar. Shu tariqa Ikkinchi jahon urushi boshlanib ketdi. Xulosa qilib aytish mumkinki, ikki jahon urushi oralig‘idagi xalqaro munosabatlarda kuchli davlatlar dunyoga o‘z hukmini o‘tkazdilar. Urushga qarshi kuchlarning zaifligi natijasida fashizmning oldini olish mumkin bo‘lmadi. Vaholanki, bir qator davlatlar o‘z manfaatlari yo‘lida ular bilan til biriktirdilar. Ma’naviyat qashshoqligi va nafs balosi navbatdagi urushni keltirib chiqardi. SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 1. Versal — Vashington tizimi iborasining mazmunini izohlab bering. 2. Parij konferensiyasining 18-yanvar kuni ochilishida qanday ramziy ma’no bor edi?
3. «Katta uchlik» davlatlari o‘rtasida vujudga kelgan ziddiyatlarning mohiyatini nima tashkil etadi? 4. Germaniya bilan imzolangan Versal tinchlik shartnomasining mazmunini so‘zlab bering. 5. Reparatsiya muammosi qay tariqa hal etildi? 6. Millatlar Ittifoqi nima va u qay maqsadda tashkil etilgan edi? 7. Sen Jermen, Neyi va Trianon shartnomalari mazmuni haqida so‘zlab bering. 8. Sevr shartnomasi Turkiya davlatini qay ahvolga solib qo‘ydi? 9. Nega Vashington konferensiyasi chaqirildi? 10. Vashingtonda imzolangan «To‘rtlar» shartnomasi, «Beshlar» va «To‘qqizlar» mazmuni haqida nimalarni bilib oldingiz? 11. 20-yillardagi xalqaro munosabatlar xususiyatlarini qayd eting. 12. Nima uchun Versal — Vashington tizimi g‘olib davlatlar o‘rtasidagi hamda g‘oliblar bilan mag‘lublar o‘rtasidagi ziddiyatlarni hal eta olmagan? 13. Nima uchun AQSH Germaniyaning iqtisodiy qudratini tiklashga urinib kelgan edi?
14. «Brian — Kellog pakti» haqida nimalarni bilib oldingiz? 15. Genuya xalqaro konferensiyasi qanday maqsadda chaqirilgan edi? 16. Lokarno konferensiyasidan ko‘zlangan maqsad qanday edi? 17. 30-yillarda xalqaro munosabatlarning o‘ziga xos xususiyati haqida nimalarni bilib oldingiz? ? 21 18.Qanday omillar Versal — Vashington tizimini barbod eta boshladi? 19. 30-yillarda Yevropada qanday o‘zgarishlar ro‘y berdi? 20. Yaponiyaning Uzoq Sharqdagi agressiv harakatlari haqida so‘zlab bering. 21. Gitlerni tinchlantirish siyosatining mohiyati nimadan iborat edi? 22. Nega Ikkinchi jahon urushining oldini olib bo‘lmadi? 23. Sovet-german shartnomasining mazmuni haqida nimalarni bilib oldingiz? JADVALNI TO‘LDIRING. DARSLIK MATNI BILAN ISHLASH 1 2 3
Versal — Vashington tizimi iborasining mazmuni Versal tinchlik shartnomasining Germaniya uchun oqibatlari Reparatsiya muammosi qay tarzda hal etildi? 4 5 6
Millatlar Ittifoqi qanday tashkilot va nima maqsadda tuzildi? Birinchi jahon urushining Avstriya uchun oqibatlari Birinchi jahon urushining Bolgariya va Vengriya uchun oqibatlari 7 8 9 Sevr shartnomasining Тurkiya uchun oqibatlari Nega Vashington konferensiyasi chaqirildi? «Тo‘rtlar shartnomasi»ning mazmuni 10 11 12
«Beshlar shartnomasi»ning mazmuni
«Тo‘qqizlar shartnomasi»ning mazmuni Daues va Yung rejalari mazmuni
13 14 15 Rim—Berlin — Тokio uchburchagi Germaniya — Sovet shartnomasi mazmuni Nega urush boshlandi? QO‘SHIMCHA MATERIAL Vudro Vilsonning tinchlik dasturi: — Tinchlik shartnomalarining yashirin bo‘lmasligi. — Ham tinchlik, ham urush davrida dengiz savdosining erkin bo‘lishi. — Xalqaro savdodagi barcha to‘siqlarni yo‘q qilish. — Davlatlarning qurolli kuchlarini davlat xavfsizligini ta’minlashga imkon beruvchi darajagacha qisqartirish. — Mustamlakalar bilan bog‘liq barcha muammolarni va nizolarni erkin, samimiylik va xolislik ruhida hal etish. — Germaniya bosib olgan barcha hududlarning ozod etilishi. — Belgiyaning ozod etilishi va mustaqilligining tiklanishi. — Elzas va Lotaringiyaning Fransiyaga qaytarilishi. Fransiyaning bosib olingan boshqa hududlarining ozod etilishi. — Italiya chegarasining aniq ajralib turuvchi milliy chegaralar asosida o‘zgartirilishi. — Avstriya-Vengriya tarkibiga kiruvchi xalqlarga muxtoriyat berilishi. — Germaniyaning o‘z qo‘shinlarini Ruminiya, Serbiya va Chernogoriyadan olib chiqib ketishi hamda Serbiyaning dengizga erkin chiqa olishini ta’minlash. — Turkiya hududidagi xalqlarga muxtoriyat berilishi. — Dardanell bo‘g‘ozining hamma davlatlar kemalari uchun ochiqligi. — Dengizga chiqa oladigan mustaqil Polsha davlatining tiklanishi. Polyaklar yashaydigan hududlarning Polshaga berilishi. Millatlar Ittifoqining tuzilishi. Uning ham katta, ham kichik davlatlarning siyosiy mustaqilligini va hududiy yaxlitligini kafolatlash maqomiga ega bo‘lishi. 22 3-§. Sovet davlati Bolsheviklar o‘zlari qurmoqchi bo‘lgan yangi jamiyatni kommunistik jamiyat deb ataganlar. Ularning fikricha: bu jamiyat o‘z taraqqiyotida ikki bosqichni bosib o‘tishi kerak edi. Birinchi bosqichni sotsializm, ikkinchi bosqichni esa kommunizm deb ataganlar. Sotsializm — kommunistik jamiyatning quyi bosqichi, kommunizm esa yuqori bosqichi edi. U sotsializmning yuksak tarixiy taraqqiyoti natijasida vujudga kelar edi. 1917-yilning 14-noyabrida Sovet hukumati xususiy zavod va fabrikalarda ishchi nazoratini o‘rnatish to‘g‘risida qaror chiqardi. Noyabr oxirida yirik sanoatni milliylashtirish (davlat ixtiyoriga olish) boshlandi. 14-dekabrda esa xususiy banklarni, temiryo‘l transportini milliylashtirish, tashqi savdoga davlat monopoliyasini o‘rnatish, ichki va tashqi qarzlarni bekor qilish haqida dekret qabul qilindi. Shu tariqa 1918- yil bahoriga kelib yirik xususiy sanoatning talaygina qismi: ko‘mir, metallurgiya, neft, kimyo, mashinasozlik, to‘qimachilik va qand sanoati, transport, savdo floti va tashqi savdo ham milliylashtirildi va Sovet davlati xalq xo‘jaligining yetakchi tarmoqlarini o‘z qo‘liga oldi. Bu tadbirlar shunday shiddatkorlik va murosasizlik, terror yo‘li bilan amalga oshirildiki, bolsheviklar rahbari V. I. Lenin bu hodisani «kapitalga qizil gvardiyachasiga hujum qilish», deb mag‘rurona baholagan edi. Mulkdorlar jon saqlash uchun chet ellarga qochib ketdilar. Xalq xo‘jaligi davlat sektorini boshqarish maqsadida 1917-yilning 1- dekabrida Xalq xo‘jaligi Oliy Kengashi tuzildi. Bu Kengashga juda katta vakolatlar berildi. Jumladan, u istagan korxonani musodara qila olar, egallab olar, shuningdek, yopib qo‘yar edi. 1918-yilning bahoridan boshlab «Yer to‘g‘risida»gi dekretni amalga oshirish boshlandi. Barcha yer davlat mulki deb e’lon qilindi. Pomeshchik yer egaligi tugatildi. Yerni dehqonlarga taqsimlab berish boshlandi. Yerga ishlov berishda yollanma mehnatdan foydalanish taqiqlandi. Yerni taqsimlab berish jarayonida Sovet hokimiyati faqat kambag‘al dehqonlar manfaatini ko‘zlab ish tutdi. Bu esa o‘rtahol (o‘ziga to‘q) va boy dehqonlar (quloqlar — yerga ishlov berishda yollanma mehnatdan foydalanuvchilar)ning keskin noroziligiga sabab bo‘ldi. Bolsheviklar quloqlarni qishloq burjuaziyasi, deb ham atashardi. Tovar g‘allaning asosiy qismi quloq xo‘jaliklarida yetishtirilardi. Sovet hukumati siyosatidan norozi bo‘lgan quloqlar o‘z g‘allalarini davlat belgilagan narxda davlatga sotishdan bosh tortdilar. Natijada, mamlakatda oziq-ovqat tanqisligi ro‘y berdi. Barcha markaziy sanoat gubernalarida ochlik boshlandi. Petrograd va Moskvada ishchilarga 50 grammdan non beriladigan bo‘ldi. Bolsheviklar qanday jamiyat qurmoqchi bo‘lgan edilar? 23 Shunday sharoitda Sovet hukumati g‘alla yetishtiruvchi asosiy tabaqa — quloqlar bilan sog‘lom aql nuqtayi nazaridan til topishish o‘rniga zo‘ravonlik siyosatini qo‘llashga o‘tdi. 1918-yilning mayidan boshlab mamlakatda oziqovqat diktaturasi o‘rnatildi. Oziq-ovqat komissarligiga (vazirligiga) favqulodda vakolatlar berildi. Mamlakatda don bilan erkin savdo qilish taqiqlandi. Donga qat’iy baho belgilandi. Dehqonlar o‘zlariga iste’mol va urug‘ uchun belgilangan normada g‘alla qoldira olar, qolganini esa davlatga topshirishga majbur edilar. G‘allani yashirganlar «xalq dushmani» deb e’lon qilinardi va ularni 10 yillik ozodlikdan mahrum etish hamda mol-mulkini musodara qilish jazosi kutardi. 1918-yilning o‘zidayoq quloqlardan 13 mln pud don va 50 mln gektar yer tortib olinadi. Davlat, ayni paytda, dehqonlarga bo‘lib berilganidan ortib qolgan yerda sovet xo‘jaligi (sovxoz), ya’ni sovet davlatining qishloq xo‘jalik korxonasini tuza boshladi. Sovxozlarda ishlovchilar qishloq xo‘jaligi ishchilari hisoblanardi. 1918-yilning oxiriga kelganda sovxozlar soni 3 mingdan ortiq bo‘lib, ularning yer maydoni 2 mln desyatinaga yaqin edi. Sovxozlardan tashqari, dastlabki jamoa xo‘jaligi — yerni birgalashib ishlovchi shirkatlar ham tuzila boshlandi. Bu shirkatlarga asosan hech narsasi yo‘q dehqonlar va batraklar birlashgan edilar. Sovet davlati o‘zining 74 yillik umrining eng gullab-yashnagan davrida ham aholisini chet eldan g‘alla sotib olib ta’minlashga majbur bo‘lgan edi. Buning ildizi 1918-yilga borib taqaladi. Chunki xuddi shu yildan boshlab g‘alla yetishtiruvchi asosiy qatlam — boy dehqonlar yo‘qotila boshlangan edi. Bu boy dehqonlar, aslida, bugungi rivojlangan davlatlardagi ishbilarmon, tadbirkor fermerlar kabi edi. Umumiy ko‘lamdagi fuqarolar urushi 1918-yilning yozidan boshlandi va 1920-yilning oxirigacha davom etdi. Ayni shu yillar davomida Antanta davlatlari bosqinchilik yurishlari ham uyushtirdi. Shuning uchun 1918-yilning yozidan 1920-yilning oxirigacha bo‘lgan davr Sovet davlati tarixiga fuqarolar urushi va chet el intervensiyasi davri sifatida kirdi. Xo‘sh, fuqarolar urushi va chet el intervensiyasining sabablari nima edi? 1918-yilning yanvar oyida Ruminiya Sovet hukumatining og‘ir ahvolidan foydalanib, Bessarabiyani bosib oldi. Mart-aprel oylarida Buyuk Britaniya, Fransiya va AQSH Murmansk va Arxangelskka, Yaponiya, AQSH, Buyuk Britaniya Uzoq Sharqqa qo‘shin tashladi. Turkiya esa Armanistonni va Ozarbayjonning katta qismini bosib oldi. Buyuk Britaniya qo‘shinlari esa Turkmanistonning bir qismini egalladi. Antanta rahbarlari birinchi jahon urushi yillarida Avstriya — Vengriyaning asir olingan Rossiyadagi chex va slovak millatiga mansub askarlaridan foydalanishga ham qaror qildilar. Antanta Muvaqqat hukumat bilan kelishgan holda ulardan alohida chexoslovak korpusi deb atalgan korpus tuzdi va qurollantirildi. 45 ming kishilik bu korpus Antanta qo‘mondonligiga bo‘ysunar edi. Fuqarolar urushi va chet el intervensiyasi 24 Biroq sovet hukumati urushdan chiqqach, bu harbiy korpusning urush harakatlarida qatnashishiga yo‘l qo‘ymadi va bu korpusni mamlakat hududidan chiqarib yuborishni istadi hamda uning Vladivostok orqali Fransiyaga jo‘nab ketishiga ruxsat berdi. Korpusning eshelonlari Volgadan to butun Transsibir temir yo‘l magistrali bo‘ylab cho‘zilib ketgan edi. 1918- yilning may oyi oxirida korpus Sovet hokimiyatiga qarshi isyon ko‘tardi. Aslida bu sovet davlatiga qarshi Antanta uyushtirgan ochiq harbiy hujum edi. Ularga Sovet hokimiyatining barcha ichki dushmanlari qo‘shildi. Isyonchilar qisqa vaqt ichida Volgabo‘yi, Ural, Sibir va Uzoq Sharqni egalladilar va u yerlarda Sovet hokimiyatini ag‘darib tashladilar. Shu tariqa Sovet Rossiyasi tarixida fuqarolar urushi va chet el intervensiyasi davri boshlandi. Bolsheviklar armiyasi qizil armiya deb, ularning ichki dushmanlari armiyasi esa oq gvardiyachilar, deb atala boshlandi. 1918-yilning yozi oxiriga kelganda Sovet hokimiyati ahvoli nihoyatda og‘irlashdi. Ana shunday sharoitda Sovet hokimiyati o‘zini saqlab qolish uchun qator qat’iy va favqulodda choralar ko‘rdi. Qizil armiyada mustahkam tartib o‘rnatdi. 1918-yil oxiriga kelib qizil armiya soni 1 mln kishiga yetkazildi. Sobiq podsho Rossiyasining 75000 general va zobitini o‘z tomoniga tortishga erishdi. Ularsiz zamonaviy muntazam armiyani tuzib bo‘lmas edi. Armiyadan qochganlar uchun eng og‘ir jazo belgilandi. Bundan tashqari, Sovet hukumati Sovet davlatini «yagona harbiy lager» deb e’lon qildi. 1918-yilning sentabr oyida V. I. Leninga uyushtirilgan suiqasddan so‘ng mamlakatda qizil terror tartibi joriy etildi. 80 mingdan ortiq kishi konsentratsion lagerlarga tashlandi. Ayni paytda Sovet hokimiyati 1919-yildan boshlab mamlakatda «harbiy kommunizm» siyosatini joriy etdi. Uning mazmunini oziq-ovqat razvyorstkasi deb atalgan tartib joriy etilganligi tashkil etdi. Oziq-ovqat razvyorstkasi — bu dehqonlarning o‘zlaridan ortiqcha qishloq xo‘jalik mahsulotlarining hammasini davlatga majburiy tartibda topshirishidir. Davlatga g‘alla och qolayotgan shahar aholisini (Sovet hokimiyatining asosiy tayanchi bo‘lgan ishchilarni) va qizil armiyani non bilan ta’minlash uchun zarur edi. Bundan tashqari, «harbiy kommunizm» — bu xususiy savdoning batamom taqiqlanishi, pulning bekor qilinishi, oziq-ovqat mahsulotlarini tenglik tamoyili asosida taqsimlash, faqat yirik va o‘rta sanoatgina emas, hatto mayda sanoatni ham milliylashtirish, boshqaruvning o‘ta markazlashtirilishi ham edi.
Xo‘sh, nega bu siyosat «harbiy kommunizm» siyosati deb atalgan? Bu iboradagi «harbiy» so‘zi — bu siyosatning fuqarolar urushi va harbiy intervensiya davrida qo‘llanilganligini anglatadi. «Kommunizm» so‘zi esa 1919—1921-yillarda Sovet Rossiyasida marksizm- leninizm ta’limoti tasavvuridagi kommunizmga xos quyidagi 25 xususiyatlar amal qilganligini anglatadi: savdoning tugatilganligi; pulning bekor qilinganligi, binobarin, mehnat uchun pul to‘lanmasligi; aholiga iste’mol mollarini taqsimlab berishning amal qilishi; barcha xizmat turlarining tekinligi. To‘rtlar ittifoqining yengilishi Antantaga Sovet Rossiyasi hududiga kiritilgan qo‘shinlarining sonini ko‘paytirishga imkon berdi. Chunonchi, 1919-yilning fevral oyida Antantaning Rossiya janubiy hududiga tashlangan qo‘shinining soni 130 ming, Uzoq Sharq va Sibirdagi qo‘shini esa 20 ming kishiga yetkazildi. Ayni paytda, Antanta oq gvardiyachilarni qo‘llabquvvatlay boshladi. 1918-yilning 18-noyabrida Sibirda hokimiyat oq gvardiyachi admiral A. V. Kolchak qo‘liga o‘tdi. U o‘zini Rossiyaning Oliy hukmdori deb e’lon qildi. 1919-yilning yanvarida Shimolda general Ye. K. Miller, shimoli-g‘arbda general N. N. Yudenich, janubida A. I. Denikin diktaturasi o‘rnatildi. Biroq Antanta o‘z niyatiga erisha olmadi. Uning qo‘shinlari mahalliy aholi, qizil armiya qismlarining qattiq qarshiligiga duch keldi. Bundan tashqari, ularga bolsheviklarning tinimsiz tashviqotlari ham qattiq ta’sir ko‘rsatdi. Natijada ular Sovet hokimiyatiga qarshi kurashdan bosh torta boshladilar. Ish hatto ularning o‘z hukumatlari intervensiya siyosatiga qarshi isyon ko‘tarishlarigacha borib yetdi. Isyonning eng yirigi Odessa va Sevastopol shaharlari portlarida turgan fransuz harbiy kemalarida yuz berdi. Jangchilarning to‘la bolsheviklashuvidan xavfsirab qolgan Antanta Oliy kengashi 1919-yilning aprelidan boshlab o‘z qo‘shinlarini Sovet Rossiyasi hududidan olib chiqib ketdi. Endi ularning asosiy umidi oq gvardiyachilar edi. Antanta davlatlari ularga har tomonlama yordam ko‘rsatdilar. 1919-yilning mart oyida A. V. Kolchak qo‘mondonligidagi yaxshi qurollangan 300 ming kishilik armiya hujumga o‘tdi. S. S. Kamenev va M. V. Frunze qo‘mondonligidagi sovet armiyasi 1920-yil boshida A.V. Kolchak armiyasini tor-mor etdi. Uning o‘zi asir olindi va otib tashlandi. 1919-yilning yozida Janubiy frontda hal qiluvchi janglar boshlandi. 3-iyul kuni general A. I. Denikin armiyasi hujum boshladi. Biroq u ham maqsadiga erisha olmadi. A. I. Yegorov qo‘mondonligidagi Janubiy front qo‘shinlari oktabr oyida A. I. Denikin armiyasining asosiy qismini tor-mor etdi. Uning qolgan qismiga qo‘mondonlik qilish 1920-yilning aprel oyida general P. N. Vrangel qo‘liga o‘tdi va ular Qrimda mustahkamlanib oldilar. 1920-yilning iyun oyida P.N. Vrangel armiyasi hujumga o‘tdi. Biroq M. V. Frunze qo‘mondonligidagi Janubiy front qo‘shinlari uning hujumini to‘xtatdi. 28-oktabrda esa qarshi hujumga o‘tib, Qrimni to‘la egalladi. Oq gvardiyachilarning qolgan-qutganlari va ularga tarafdor fuqaro qochoqlar kemalarda chet ellarga jo‘nab ketdilar. Frontlardagi o‘zgarishlar 26 Shunday qilib, sovet Rossiyasining Yevropa qismida oq gvardiyachilar to‘la tor-mor etildi. Fransiyaning mablag‘iga qurollantirilgan Polsha armiyasi 1920-yilning 25-aprelida Sovet Ukrainasiga hujum qildi va 6-mayda Kiyev shahrini bosib oldi. Polsha hukmron doiralarining maqsadi Boltiq dengizidan Qora dengizgacha cho‘ziladigan Buyuk Polsha davlatini vujudga keltirish edi. Biroq bu maqsad amalga oshgani yo‘q. 1920-yil 14-may kuni M. N. Tuxachevskiy qo‘mondonligidagi G‘arbiy front va A. I. Yegorov qo‘mondonligidagi Janubi-G‘arbiy front qo‘shinlari qarshi hujumga o‘tdilar. Iyul oyida Polsha armiyasi mamlakat hududidan surib chiqarildi. Shunday bo‘lsa-da, Sovet davlati rahbariyati urush harakatlarini to‘xtatmadi. Hukumat Qizil Armiya oldiga hujumni davom ettirish, Polsha poytaxtini egallash va Polshada sovet hokimiyatini e’lon qilish uchun barcha zarur harbiy-siyosiy sharoit yaratish vazifasini qo‘ydi. Hujum davom etayotgan bir sharoitda hatto F. E. Dzerjinskiy (Butunrossiya favqulodda komissiyasi raisi) boshchiligida bo‘lajak Sovet Polshasi hukumati tuzildi. Biroq barcha zarur ta’minotdan ajralib qolgan sovet davlatining G‘arbiy front qo‘shinlari Varshava shahri ostonalarida mag‘lubiyatga uchradi va, shu tariqa, Polshani sovetlashtirish siyosati barbod bo‘ldi. 1920-yilning oktabr oyida Polsha— Rossiya yarash bitimi, 1921-yilning mart oyida esa tinchlik shartnomasi imzolandi. Unga ko‘ra, Ukraina va Belorussiyaning g‘arbiy qismlari Polshaga o‘tdi. Polshani «sovetlashtirish» siyosati barbod bo‘lgan bo‘lsa-da, Sovet hukumati bu siyosatni boshqa chekka o‘lkalardagi xalqlarning milliy-ozodlik harakatini qonga botirish orqali amalga oshirdi. Chunonchi, 1920-yilning aprel oyida Ozarbayjonda, noyabr oyida esa Armanistonda, 1920-yilning fevral-mart oylarida Gruziyada shunday qilindi. O‘rta Osiyoni sovetlashtirish maqsadida Turkiston ASSR tuzildi. Buxoro amirligi va Xiva xonligi o‘rnida 1920-yilning fevralida Xorazm, oktabr oyida esa Buxoro Xalq Respublikalari tuzilganligi e’lon qilindi. A. B. Kolchak armiyasi tor-mor etilgach, Qizil Armiya 1920-yilning bahorida Uzoq Sharq tomon yurish boshladi. Uzoq Sharqni bu davrda Yaponiya egallab olgan edi. 1922-yilda Qizil Armiya Vladivostok shahrini egalladi va Uzoq Sharq oq gvardiyachilar hamda interventlardan to‘la Yüklə 2,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|