O'zbekistonda atmosferaning ifloslanishi

1-rasm. Atmosferaning tuzilishi.
Stratosferadan keyin,50 km dan yuqorida mezosfera joylashgan va unda harorat pasayib boradi. 80 km yuqorida harorat –700 S ni tashkil qiladi. Undan yuqorida termosfera joylashgan bo‘lib, 500-600 km balandlikda havo harorati q16000 S gacha ko‘tariladi. 800-1600 km da ekzosfera joylashgan Begona qo‘shimchalari bo‘lmagan atmosfera havosi quyidagi tarkibiy qismlardan iborat : azot-78.09%, kislorod 20.94% , argon 0.93 %, uglerod qo‘shoksidi- 0.03 % . Boshqa gazlarning miqdori nisbatan kam. Bundan tashqari havoda doim 3-4 % suv bug‘lari mavjud, chang zarralari bo‘ladi. Atmosferadagi har bir gaz o‘ziga xos fizik va kimyoviy xususiyatlarga egadir.
Atmosferada uzoq vaqtdan beri asosiy gazlarning nisbatan doimiy miqdorlari mavjud bo‘lib, so‘nggi yillarda inson ta'sirining kuchayishi natijasida gazlar balansining o‘zgarishi kuzatilmoqda. Atmosferadagi azot va kislorodning miqdori juda katta bo‘lishiga qaramasdan salbiy ta'sir tobora kuchayib bormoqda. Kislorodning asosiy manbai bo‘lgan o‘rmonlarning maydoni tezlik bilan qisqarmoqda, okeanning neft maxsulotlari bilan ifloslanishi fitoplankton (suv yuzasida suzib yuradigan mikroskopik o‘simliklar) faoliyatiga ta'sir ko‘rsatmoqda. qazilma ѐqilg‘ilardan foydalanish jaraѐnida o‘nlab milliard tonna kislorod sarf bo‘lmoqda. Bu jaraѐnlar kelajakda kislorod balansining o‘zgarishiga olib kelishi mumkin.
Oxirgi 150 yil davomida inson faoliyati natijasida atmosferadagi uglerod qo‘shoksidi(SO2 ) ortgan. SO2 zaxarli emas, o‘simliklar uchun ozuqa hisoblanadi. SO2 qisqa to‘lqinli quѐsh nurlarini o‘tkazadi, lekin yerdan qaytarilgan uzun to‘lqinli issiqlik nurlanishini ushlab qoladi.
Natijada «issiqxona effekti» vujudga keladi. Yerning o‘rtacha harorati(q150S) 0,8-10 S ga oshganligi qayd qilinmoqda. Yoqilg‘ining ko‘plab ishlatilishi muammoni chuqurlashtiradi. Atmosferada metan(SN4) va azot chala oksidi(N2O) miqdorining ortishi «issiqxona effekti»ni kuchaytirmoqda. Bu iqlim o‘zgarishini keltirib chiqarmoqda.
Yer tarixida iqlim o‘zgarib turgan, bir necha marotaba muz bosish davrlari kuzatilgan. Ayrim davrlarda sayyorada vulkanik faoliyatning kuchayishi natijasida iqlimning sovib ketganligi qayd qilinadi. Bunda atmosferaning yuqori qatlamlariga chiqarilgan tutun, gaz-changlar quyosh nurlarini qaytarib yuboradi va harorat pasayib ketadi. Atmosferaning antropogen ifloslanishining kuchayishi oqibatida harorat pasayib ketishi ham hech gap emas. Bu masalalar oxirigacha, chuqur o‘rganilmagan. Lekin so‘nggi yillarda ob'ektiv ma'lumotlar global haroratning ortishi va iqlimning isish tomonga o‘zgaraѐtganligini ko‘rsatmoqda. Inson faoliyati natijasida tobora ko‘plab chiqarilayotgan SO2 gazini o‘simlik va okeandagi fitoplankton yutib ulgura olmayapti. Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha xalqaro ekspertlar guruhi(IO‘XEG) fikricha, agar ahvol shunday davom etadigan bo‘lsa yaqin 50 yil ichida harorat 2-40 S ga ortishi mumkin. Bu muzliklarning erishi va quruqlikni suv bosishi, ob-havo sharoitlarining keskin o‘zgarishlariga olib kelishi bashorat qilinadi. Jahon hamjamiyati iqlim o‘zgarishining ekologik, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy oqibatlarini tushungan holda uning oldini olish uchun ilmiy tadqiqotlar, turli tadbirlarni amalga oshirmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkiloti(BMT)ning Iqlim o‘zgarishi to‘g‘risidagi Konventsiyasi 1992-yili Rio-De-Janeyrodagi atrof-muhit va rivojlanish bo‘yicha Umumjahon Konferentsiyasida 155 davlat tomonidan imzolangan. Ushbu nufuzli xalqaro shartnomaning yakuniy maqsadi atmosferadagi issiqxona gazlari miqdorini iqlim tizimiga xavfli antropogen aralashuvining oldini oladigan darajada barqarorlashtirish hisoblanadi. Bunday darajaga ekosistemalarning iqlim o‘zgarishiga tabiiy moslashishi uchun yetarli bo‘lgan, oziq-ovqatni ishlab chiqarish va mamlakatlarning barqaror asosda keyingi iqtisodiy rivojlanishini havf ostiga qo‘ymaslikka imkon yaratadigan muddatlarda erishish zarurdir.
1997-yil 10 dekabrda imzolangan Kioto Baѐnnomasiga muvofiq alohida davlatlar o‘z zimmalariga issiqxona gazlarini chiqarishni qisqartirish majburiyatini olganlar va zarur tadbirlarni amalga oshirmoqdalar. Bunda issiqxona gazalarini chiqarishni 1990-yil darajasida qisqartirish ko‘zda tutiladi.
2.O‘zbekistonda atmosferaning ifloslanishi
Atmosferaning ifloslanishi deganda uning tarkibi va hossalarining inson salomatligi, hayvonlar, o‘simliklar va ekosistemalarga salbiy ta'sir ko‘rsatadigan o‘zgarishi tushuniladi. Atmosfera tabiiy va sun'iy yo‘llar bilan ifloslanadi.
Vulqonlar otilishi, chang to‘zonlar, o‘rmon, dashtlardagi ѐng‘inlar, o‘simlik changlari, mikroorganizmlar, kosmik chang va boshqalar tabiiy ifloslanish manbalaridir.
Sun'iy ifloslanish manbalariga energetika, sanoat korxonalari, transport, maishiy chiqindilar va boshqalar kiradi. Hozirgi vaqtda atmosfera ifloslanishining 75% tabiiy manbalarga va 25% antropogen manbalarga to‘g‘ri keladi.
Atmosferaning sun'iy ifloslanish darajasi oshib bormoqda. Atmosferaning mahalliy, regional va global ifloslanishi kuzatiladi. Agregat holatiga ko‘ra atmosferani ifloslovchi birikmalarni to‘rt guruhga bo‘lish mumkin: qattiq, suyuq, gazsimon va aralash birikmalar. Havoni ifloslovchi asosiy modda va birikmalarga aerozollar, qattiq zarrachalar, chang, qurum, azot oksidlari(NOx), uglerod oksidlari(SO,SO2), oltingugurt oksidlari(SOx), xlorftoruglerodlar, metall oksidlari va boshqalar kiradi. Atmosferaga o‘n minglab modda va birikmalar chiqarilgan bo‘lib, ularning o‘zaro birikib hosil qilgan aralashmalari to‘la o‘rganilmagan. Bunday noma'lum birikmalarning tirik jonzotlarga, shu jumladan inson sog‘lig‘iga ta'siri aniq baholangan emas.
Atmosferaning kimѐviy, fizik, akustik (shovqin), issiqlik, elektromagnit ifloslanishi yirik shaharlar va sanoat rayonlarida yuqori darajaga yetgan.
Atmosferaning eng xavfli ifloslanishi radioaktiv ifloslanishdir. Radioaktiv ifloslanishning asosiy manbalari yadro qurolining sinovlari, atom eektrostantsiyalaridagi falokatlar hisoblanadi. Radioaktiv ifloslanish rak va boshqa kasalliklarning ortishiga olib keladi. Havoning kuchli ifloslanishi inson sog‘lig‘iga, barcha jonzotlarga salbiy ta'sir ko‘rsatadi.
Shaharlar va sanoat rayonlarida kishilar o‘rtasida asab, yurak-qon tomir, surunkali bronxit, emfizema, nafas qisishi va o‘pka raki kasalliklarining ko‘payishi kuzatiladi. Ko‘z kasalliklari va bolalar kasalliklarining ortishi qayd qilingan. Shahar havosida sanoat korxonalari va avtotransport chiqindilarida kantserogen moddalar bo‘lib (benz(a)piren, aromatik uglevodorodlar), ularning surunkali ta'siri natijasida rak kasalliklari kelib chiqadi. Avtotransportning chiqindi gazlaridagi qo‘rg‘oshin birikmalari ham inson sog‘lig‘i uchun ayniqsa havfli hisoblanadi.
Atmosferadagi turli zaharli gazlar o‘simlik va hayvonlarga ham zarar yetkazadi. Oltingugurt gazi, ftorli vodorod, ozon, qo‘rg‘oshin, xlor va boshqalar o‘simliklarga ayniqsa kuchli ta'sir ko‘rsatadi. O‘simliklarning nobud bo‘lishi, hosilning kamayishi, fotosintez intensivligining o‘zgarishi kuzatiladi. Havoning kuchli ifloslanishi ba'zi uy hayvonlarining nobud bo‘lishiga olib keladi.
Atmosfera havosidagi ifloslantiruvchi moddalarning inson organizmiga bevosita yoki bilvosita zararli taьsir ko‘rsatmaydigan miqdori ruhsat etilgan miqdor REM(PDK) deb yuritiladi. Bunda zararli birikmalarning odamning mehnat faoliyatiga va kayfiyatiga putur yetkazmasligi ham nazarda tutiladi. Havo ifloslanishining muntazam REM dan yuqori bo‘lishi aholining kasallanish darajasining keskin ortishiga olib keladi. Aholi yashash joylarida havoning ifloslanganlik darajasi va taьsiri REM ko‘rsatkichlari bo‘yicha belgilanadi. Atmosferaning ifloslanishi indeksi(AII) kompleks ko‘rsatkichi ham qo‘llaniladi.
Turli moddalarning ta'sir darajasiga qarab xilma-xil REM ko‘rsatkichlari belgilangan. Masalan, quyidagi REM ko‘rsatkichlarini ajratish mumkin: is gazi-3 mgg‘m3; oltingugurt qo‘shoksidi-0.05 mgg‘ m3; xlor- 0.03mgg‘m3; fenol-0,01mg g‘ m3; formalьdegid-0.003 mgg‘m3; qurum-0,05 mgg‘m3 va boshqalar. REM ko‘rsatkichlari turli davlatlarda farqlanishi mumkin.
Atmosfera ifloslanishini me'ѐrlash uchun sanoat va transportda yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan tashlanmalar-PDV me'ѐrlari belgilanadi. Har bir turg‘un manbalar uchun alohida PDV me'ѐrlari tasdiqlanadi. Ushbu me'ѐrga amal qilish havo ifloslanishining REM darajasida bo‘lishini ta'minlaydi.
Atmosfera havosining ifloslanishi turli ijtimoiy-iqtisodiy oqbatlarga olib keladi. Insonlar sog‘lig‘ining yomonlashuvi, binolar, tarixiy obidalarning yemirilishi, o‘cimlik va hayvonlarning nobud bo‘lishi va boshqa hodisalar katta iqtisodiy zarar yetkazadi.
Atmosfera havosi o‘z o‘zini tozalash xususiyatiga ega. Lekin yirik sanoat rayonlari, shaharlarda atmosferaning bu imkoniyati cheklangan. Yuqori darajadagi texnogen ifloslanishni bartaraf qilish insonlarning o‘zlari amalga oshirishlari lozim bo‘lgan vazifadir.
Havo ifloslanishining oldini olish va kamaytirishning turli yo‘llari mavjud. Chang, gaz tozalovchi qurilmalar o‘rnatish, ishlab chiqarish texnologiyasini o‘zgartirish, ayniqsa kam chiqitli, chiqindisiz texnologiyaga o‘tish ushbu muammoni hal qilishning eng istiqbolli yo‘llaridan hisoblanadi. Zararli korxonalar shahar chekkasiga chiqariladi, sanitar- ximoya zonalari tashkil qilinadi. Zararli ta'siri darajasiga ko‘ra korxonalar besh sinfga bo‘linadi. Birinchi sinf korxonalari uchun sanitar- ximoya zonasining kengligi 1000 m, ikkinchisi-500 m, uchinchisi-300 m, to‘rtinchisi-100 m, va beshinchisi-50 m qilib belgilanadi va ko‘kalamzorlashtiriladi. Sanitar-ximoya zonasida turar joylar, maktablar, sport maydonchalarining bo‘lishi mumkin emas.
2-rasm
Hozirgi vaqtda havoning ifloslanishida avtotransportning hissasi oshib bormoqda. Dunѐ bo‘yicha 600 mln.dan ortiq avtomobil har kuni havo ga yuz minglab tonna zararli birikmalar chiqaradi .
Avtomobil tutunida 200 dan ortiq zararli birikmalar, shu jumladan o‘pka raki va boshqa og‘ir kasalliklarni keltirib chiqaruvchi birikmalar (benz(a)piren, qo‘rg‘oshin va boshqalar) mavjud. Transport harakatini tartibga solish, metro, elektr transportini rivojlantirish,yoqilg‘i sifatini yaxshilash, dizel va siqilgan gazdan foydalanish va boshqa tadbirlar yirik shaharlar havosining ifloslanishini kamaytirishda muhim ahamiyatga ega. Ekologik toza transport vositalarini yaratish shu kunning ustuvor vazifalaridan hisoblanadi.
Avtotransport kompleksi havoni ifloslovchi asosiy manba hisoblanadi va atmosfera ifloslanishining 70% ga yaqinini tashkil qiladi. Asosiy ifloslovchi birikmalari is gazi, azot oksidlari, uglevodorodlar, benz(a)piren, alьdegidlar va qo‘rg‘oshin hisoblanadi. Transport bevosita haѐt muhitini ifloslaydi, insonlar organizmida qo‘rg‘oshin va boshqa zaxarli va kantserogen birikmalarning to‘planishiga sabab bo‘ladi.
Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg‘ona shaharlarida havo ifloslanishining 80% dan ortig‘i avtotransport hissasiga to‘g‘ri keladi. O‘zbekistonning boshqa yirik shaharlarida ham havo ifloslanishida transportning hissasi ortib bormoqda. Bunga sabab etil qo‘shilgan benzin va tarkibida oltingugurt ko‘p bo‘lgan dizel ѐqilg‘isi(solyarka)dan foydalanish hisoblanadi. Davlat sektoridagi avtomobillarning 50% va xususiy sektordagi avtomobillarning 40% dan ortig‘i 10 yildan ortiq foydalaniladi va atmosferani kuchli ifloslaydi. Transportda ekologik nazorat talabga to‘la javob bermaydi. Gaz yoqilg‘isidan foydalanadigan avtomobillar soni 7% dan ortiqni tashkil qiladi. 400 mingdan ortiq qishloq xo‘jalik texnikasida, temir yo‘l transporti va havo transportida atmosfera ifloslanishi nazorati yo‘lga qo‘yilmagan.
Bir qator zararli birikmalar bo‘yicha ko‘rsatkichlari REM dan yuqori bo‘lgan shaharlarning ba'zilarida fotokimѐviy smog xavfi mavjud.
O‘zbekiston hududida ham «kislotali yomg‘ir»lar kuzatiladi. Ayrim vaqtlarda Olmaliq-Oxangaron sanoat rayonining ta'sirida Chotqol qo‘riqxonasi hududida «kislotali yomg‘ir»lar qayd qilinadi.
O‘zbekistonda atmosfera havosi ifloslanishining oldini olish uchun transportda:

• Benzin tarkibidagi qo‘rg‘oshinga nisbatan standart talablarini kuchaytirish, etil qo‘shilgan benzindan asta-sekin butunlay voz kechishni ta'minlash;

  
  

• Siqilgan gaz va dizel yoqilg‘isidan ko‘proq foydalanish;

  
  

• Transport harakatini optimallashtirish;

  
  

• Transport parkini sekin-asta yangilash;

  
  

• Elektr transporti, metroni rivojlantirish;

  
  

• Yashil-ximoya zonalarini tashkil qilish va boshqalarni amalga oshirish zarurdir.

  
  

O‘zbekistonda atrof-muhit holatini o‘rganish, baholash va bashorat qilish tizimi-monitoring amalga oshiriladi. Atmosfera havosini ifloslanishi monitoringi turg‘un postlar va ko‘chma labaratoriyalar yordamida o‘tkaziladi. Ichki Ishlar Vazirligi avtotransportda ekologik nazorat hizmatini amalga oshiradi.

Atrof-muhit ifloslanishining oldini olish uchun korxonalarni qurishdan oldin, loyiha bosqichida ekologik ekspertizadan o‘tkaziladi. Ekologik ekspertiza inson salomatligini saqlash, ekologik havfsizlikni ta'minlash maqsadlarida amalga oshiriladi. O‘zbekistonda 2000-yili «Ekologik ekspertiza to‘g‘risida» qonuni qabul qilingan.
Mamlakatimiz hududi Rossiya, Tojikiston, qozog‘iston va boshqa qo‘shni mamlakatlardan keladigan zararli birikmalar bilan chegaralararo ham ifloslanadi. Surxondaryo viloyatida Tojikiston alyuminiy zavodining ta'sirida havoning ftorli birikmalar, oltingugurt qo‘shoksidi, azotli birikmalar bilan ifloslanishi kuzatiladi.
Har yili Orol dengizining qurigan tubidan ko‘tarilayotgan 15-75 mln. tonna chang va tuzlar ham juda katta maydonda havoning ifloslanishiga sabab bo‘lmoqda.
O‘zbekistonda ozon qatlamini himoya qilish bo‘yicha maxsus milliy dastur ishlab chiqilgan va amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Vena Konventsiyasi va Monreal bayonnomasi tomonlari hisoblanadi. Ozon parchalovchi birikmalardan foydalanish 1996 yilga nisbatan 80%ga kamaygan, zararsiz birikmalargi o‘tish amalga oshirilmoqda.
O‘zbekiston hududida ham iqlim o‘zgarishi oqibatlari kuzatilmoqda. Issiqxona gazlarini chiqarish 1999 yili 160 mln. tonnani tashkil qildi va bu jahon bo‘yicha 0,7% ni tashkil qildi.
Havo harorati 0,8-10 S ga oshgan. Global isish bunday keyin ham ekstremal ob-havo hodisalari, ya'ni, qurg‘oqchiliklar va yozning yuqori haroratli davrlari sonining ortishiga, suv resurslarining vujudga kelish rejimida o‘zgarishga imkon tug‘diradi va bu mamlakatda qo‘shimcha salbiy oqibatlarga olib kelish mumkin.
Haroratning ortishi natijasida quruq subtropik va mo‘'tadil iqlim mintaqalari o‘rtasidagi chegara 150-200 km shimolga, balandlik iqlim zonalari 150-200 m yuqoriga suriladi. Sovuqsiz kunlar 8-15 kunga ortadi. SO2 miqdorining ortishi ko‘pchilik qishloq xo‘jalik ekinlarining o‘sishi va mahsuldorligiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi, hosildorlik ortishi mumkin. Ammo iqlimning o‘zgarishi tufayli yuqori haroratli kunlarning ortishi va namlik yetishmasligi sharoitlarida hosilni yo‘qotish sabzovot ekinlarida 10-50%, paxtada 9-15%, sholida 10-20%, poliz ekinlarida 10-30%ni tashkil qilishi mumkin. Iqlimning kutilaѐtgan o‘zgarishi Orol va Orolbo‘yida qo‘shimcha salbiy oqibatlar: bug‘lanishning ortishi, tuz ko‘chishining faollashuvi, sizot suv zaxiralarining kamayishi, namli landshaftlarning qisqarishi, oqmas ko‘llar minerallashuvining ortishi, suv xavzalari botqoqlashuvining tezlashishiga olib keladi. Amudaryo va Sirdaryo oqimining kamayishi kutilmoqda. Bu Orol tangligining yanada kuchayishiga ishora qiladi.
Iqlim o‘zgarishi muammosini hal qilish va uning oqibatlarini yumshatish bo‘yicha samarali chora-tadbirlar ko‘rish zarurligini tan olib, O‘zbekiston, o‘z ustiga jahon hamjamiyati oldida ma'lum majburiyatlarni olib, 1993 yili BMT ning iqlim o‘zgarishi Konventsiyasiga qo‘shildi. 1998 yilning noyabrida O‘zbekiston Kioto bayonnomasini imzoladi va u 1999 yilning 20 avgustida ratifikatsiya qilindi. Ushbu yo‘nalishda respublikada ilmiy-tadqiqotlar va tadbirlar amalga oshirilmoqda.
O‘zbekistonda atmosfera havosini muhofaza qilish ustuvor masalalardan hisoblanadi. Sanoat korxonalarini ekologiyalash-tirish muhim ahamiyat kasb etadi. Havo ifloslanishini kuzatish va nazorat qilish- monitoring tizimini takomillashtirish talab etiladi.
O‘zbekistonda «Atmosferani muhofaza qilish to‘g‘risida» mahsus qonun (1996 yil, dekabrь) qabul qilingan. qonunga muvofiq atmosferaga salbiy ta'siri uchun korxonalar, tashkilotlar va muassasalar uchun to‘lovlar belgilangan va boshqa majburiyatlar yuklangan. Belgilangan me'yordan ortiq ifloslovchi birikmalarni chiqarish uchun ham to‘lovlar belgilangan.